Біздің білуімізше, бүгін - кіші жұма қазақтың Қажығұмарын арғы беттегі атамекенінде отырған ағайын-туыс, қарындас соңғы сапарға шығарып салды. Аяулы ғұмыры әділдік үшін күреспен өткен Қажығұмар Шабданұлының қайсарлығы, ерлігі, Азаттық сүйген жүрегі, Отанына деген айнымас махаббаты, қазаққа деген шексіз сүйіспеншілігі, қырық жыл түрме мен айдауда, көзі жұмылғанша мырзақамақта ұстаса да мұқалмаған аса ерен жігер, қайраты қазақтың күн сөнгенше сөнбейтін ұрпағына үлгі!

Соңғы демі шыққанша таяқ тастам жердегі тікенекті шекарадан көз алмай, туған жері Таңсыққа жете алмай арманда кетті! Рас, армансыз дүние жоқ екен. Бүтін бір ел болып, дүниенің билігін қолға алдық деп желпінгеніміз бекер болып шықты. Іргемізде ғана отырған қазақтың қара шалының ең соңғы тілегін орындай алмадық, амал не. Қалың қазақ Қажығұмардың елге оралуын жанымен қалады. Болмады. Егер билік елді емес, ел билікті билегенде...Ендігінің бәрі өкініш! Қажығұмар Шабданұлын Отанына әкеле алмағаны үшін бүгінгі бүтіндей бірнеше буын ұрпақ өл-өлгенше бармағын тістеп, өкініп өтеді. Ол - шындық. Тірісінде туған топыраққа аяғы тимесе де, сүйегін елге жеткізе алмадық. Тым құрыса, кеуде де өксік қалмас еді. Біз оның сүйегінде мәңгілік тұтқында қалдырдық. Қытайдың қапасынан Қажығұмар бізге мәңгі-бақи қол созып қарап тұратын болады. Дүниеде жанға маза бермес.

Біздің білуімізше, бүгін - кіші жұма қазақтың Қажығұмарын арғы беттегі атамекенінде отырған ағайын-туыс, қарындас соңғы сапарға шығарып салды. Аяулы ғұмыры әділдік үшін күреспен өткен Қажығұмар Шабданұлының қайсарлығы, ерлігі, Азаттық сүйген жүрегі, Отанына деген айнымас махаббаты, қазаққа деген шексіз сүйіспеншілігі, қырық жыл түрме мен айдауда, көзі жұмылғанша мырзақамақта ұстаса да мұқалмаған аса ерен жігер, қайраты қазақтың күн сөнгенше сөнбейтін ұрпағына үлгі!

Соңғы демі шыққанша таяқ тастам жердегі тікенекті шекарадан көз алмай, туған жері Таңсыққа жете алмай арманда кетті! Рас, армансыз дүние жоқ екен. Бүтін бір ел болып, дүниенің билігін қолға алдық деп желпінгеніміз бекер болып шықты. Іргемізде ғана отырған қазақтың қара шалының ең соңғы тілегін орындай алмадық, амал не. Қалың қазақ Қажығұмардың елге оралуын жанымен қалады. Болмады. Егер билік елді емес, ел билікті билегенде...Ендігінің бәрі өкініш! Қажығұмар Шабданұлын Отанына әкеле алмағаны үшін бүгінгі бүтіндей бірнеше буын ұрпақ өл-өлгенше бармағын тістеп, өкініп өтеді. Ол - шындық. Тірісінде туған топыраққа аяғы тимесе де, сүйегін елге жеткізе алмадық. Тым құрыса, кеуде де өксік қалмас еді. Біз оның сүйегінде мәңгілік тұтқында қалдырдық. Қытайдың қапасынан Қажығұмар бізге мәңгі-бақи қол созып қарап тұратын болады. Дүниеде жанға маза бермес.

Қажығұмар Шабданұлы Қазақстанына өзі жетпегенмен, сөзі жетті. Атақты «Қылмыс» романның ең соңы бас кейіпкер Биғабылдың Отанына аман-есен оралуымен аяқталады. Шіркін, бәрі көркем шығармадағыдай болса ғой...

Қош бол, қазақтың Қажығұмары! Кеш бізді!

«Абай-ақпарат»

«Қылмыс» романынан үзінді

Шәуешекке келуіміздің төртінші күні ымырт түсе, резенке дөңгелекті ат арба келіп тұра қалды қақпа алдына. Екеумізді ала жөнелді. Жер қарайған тегіс дала болса да, арба жолдан аумады. Екі жерде жөн сұраған постқа да «құда» мас болған әуенмен тілін шайнай атады атын. Ханзуша «қайтып келдік» деп қана өте шықты. «Бұл иттер менен қой жеп тұрады» деп күбірледі маған.

Арбамыз жалғыз отырған киіз үйлі малшының есік алдына тоқтасымен «шекара деген міне тұр!» деп сыбырлады. Шекараның керілген тікенді сымы мен бұл үйдің аралығы екі километрден көп аспайды екен. Тырбық ши мен сирек құрақты жазық дала. Біздің естігеніміздей жыртылып-маналанып үлгермепті. Жеңіл «джип», иә, мотоцикл қана тікенді сымды бойлап, әр жарым сағатта бір өтіп тұратындығын айтты малшы. «Таңға жақын, із түспейтін қатқақ уақытта күзет машинасының шырағы жақындағанша жетіп далдаланасыздар да ол өтіп кетісімен қатерден сіздер де өтіп үлгересіздер! - деді. - Тікенді сымның астыңғы жағында тамтық жоқ, үзік-үзік. Бірінен еңбектеп өте шығасыздар!»

1933 жылдың жазғытұрымында шешем екеуміз өткен тықыр жусанды дала, жоғары Тарбағатай жақта қалғанын, шолақ қана Бақты тауының оңтүстік тұмсығына жақын келгендігімізден білдім. Жүрек арпалысқа түсті. Малшы үйінің асып дайындап қойған етінен жей алмай, екі шыныдан ғана шай іштік. Күлән сағатына қарай берді. Ол мені, мен оны ерлендіргендей қараса күлімсіреп қоямыз. Киіз үйдің төр жағында бейғам ұйықтап, үш бала жатыр. Әйелінде үн жоқ.

- Жамандық айтпай жақсылық жоқ, - деді малшының өзі. - Зәулі ғалам қолға түсіп қалсаңыздар, мына үш баланың шулап қалмауын азаматтығыңызға тапсырдық!

- Ар-намысымызға сеніңіздер, қолға түсе қалсақ, сіздерді, тіпті, бұл үйдің төбесін де көрмедік!  Өлсек те жауабымыз сол ғана болады!

Төрге салынған төсенішке киімшең қисая кеттік. Іле-шала шырақ та, от та өшірілді. Тыншымай қозғалақтай берген Күләннің көкірегін, оншалық біліне қоймаған ішін сипалай бердім. Жүрегі аса қатты тулап жатыр екен. Ол да менің көкірегімді сипап-сылаумен болды. «Сенің аман-есен құтылғаныңды көрсем екен!» деп күбірлейді. Ернінен сүйіп тыныштандыруға тырыстым...

- Ертерек өтіп алайықшы! - деп Күлән бас көтергенде, мен ытып түрегелдім. Сағат түнгі екі еді. Таң бозара қоймаған сияқты. Жым-жырт қараңғы түн. Күзет машинасының шырағы тұсымыздан өте бергенде далдаланып тұрған үй иесі тікен сымнан өтетін жолымды нұсқап көрсетті. Рахмет айтып қол бердік те жүріп кеттік. Күләшім тіпті жүйрік екен. Алдымызда екі жүз метрдей ғана жер қалғанда шағын бір топ құрақ далдасына менен бұрын жетіп отыра қалды. Әлгі машина қайта қайтып келе жатыпты. Он минутта өтті. Алдыға мен түсіп, топырақсыз қатқақ жермен жол бастадым. Астыңғы сымы үзілген цемент қада түбінен жер бауырлап өте шықтық. Он бес минуттай бұға жүгіріп барып, үлкен түп ши түбіне отыра қалдық. Шекара сызығының бұл жағына бұлық мүлде түспеген, шөбі өскелең, соны екен.

Совет одағының шекара күзетшілерінен ешкім көрінбеді. Бағытымызды шекарадан тағы да біраз алыстап алып белгілейік деген оймен түрегеліп, тағы да күнбатысқа қарай жүре бергенімізде бір сұр ит ыр ете түсті де, менің етегімнен ұстай алды. Біз дем алып отырғанымызда білдірмей келіп қоршаған үш-төрт ит екен. Алғашында қорқып қалсақ та, шекара күзетіндегі тәрбиеленген ит екендігін білдік те қымырламай тұра қалдық. Жауынгер ит етегімді қоя беріп, шоңқиып отыра қалды. Бұлардың енді өз заставына қарай жүрмесек талайтыны белгілі. Бірақ, қай жақта екендігін білмей, оң-солымызға қарай бердік. Иттер бұл жайымызды түсінгендей, бірі баяғыда Бақты бауырынан мен көрген застав жаққа қарай беттеп жүре берді де, менің қасымдағы ит, пальтомның шалғайынан тістеп, соның жүрген жағына қарай тартты. «Күләш, бері жүр!» дей сала жол бастаған иттің соңына түстім. Тістеген ит етегімді қоя беріп, соңымызға түсті. Екі жағымыздан екеуі, соңымыздан әлгі батыры қоршап жұп-жуас ілесті...

Ол застав недәуір алыста еді. Алдындағы өзеншелі сайға күн шыға жетіп түстік. Алдымыздан мылтықты орыс солдат шығып, тұра қалғанда иттер екеумізді қоршаудан босатып, өз жайларына кете берді. Біз өзен арнасынан өтіп, қыратқа шыққанымызда солдат орнынан қозғалмай, застав үйін иегімен нұсқай салды. Екі көзі шекара жақта. Арттарында қуғыншы бар ма дегендей бақылап тұр екен.

Әйнекті есіктен шыға келген қырма сақалды кексе орыс, өзі шыққан есікті нұсқады. Шағын ғана корридорға тоқтатты да:

- Кешіріңіздер, устав бойынша тінтуге тура келеді! - деп қазақша сөйледі. Мен жанқалтамнан алтыатарды өзім алып тапсырып, тінтуіне рұқсат еттім. Кексе орыс екеуміздің бойымызды түгел тінтті де, қызмет кінешкемізден басқа ештеңемізді алмай, чемоданымызды ақтарды. - Көшіп келген ұқсайсыздар, но, жол болсын, кімді іздейсіздер? - деп сұрады сонсоң.

Аты-жөнімді айтысыммен «тоқтап тұр, тоқтап тұр!» дей сала столына жүгірді. Бір дәптерді ашып қарады да маған үңіле түсті:

- Атың мен фамилияңды кім дедің?

- Атым Биғабіл, әкемнің аты Жаппар, біз фамилия қолданбаймыз.

Орыс енді күлімсірей қарады маған:

- Мына кісі кімің болады?

- Әйелім.

- Мына мылтықты қайдан алдың?

Алдыңғы жылы Ілеге қарай Азат шығарып сала шыққанда қарақшыдан тартып алғанымызды сөйлеп бердім де:

- Ол жақта қарақшы көп болғандықтан тастамай сақтап келдім! - дедім.

- Сіздер мына үйге кіріп дем алыңыздар! - деп түп жақтағы үйге кіргізді де, шешініп жайланып отыруымызды тапсырды. Іле-шала ақ халат киген жас орыс тамақ әкеліп столға тізді. Ет-сорпа, бөлке, бір бөтелке вино мен қуырған балық та кірді. Бір үйден кексе орыстың телефонда орысша сөйлеген дауысы естіліп еді. Менің аты-жөнімді қайталап екі рет айтқанынан біз туралы әлдеқайдағы бастығына мәлімдегенін ұқтым.

Аз уақыттан соң біз отырған үйдің қарсы жақ қабырғасынан теледидардың көгілдір экраны жалтырай қалды да, жалаңбас, қара шаш, ұзын жақты бір қазақ көрінді.

- Мына әйнектің алдына келіңіздер! - деді кексе орыс кіріп. Күлән екеуміз экран алдына барып, қатар тұра қалдық. Бізге үңіле қарады экрандағы қазақ. Сұр шинелінің екі иығында капитан дәрежелі белгісі бар екен. Әлдеқайдан бізді тексермек болып қарап тұрғанын біліп, ізетпен тұрдық. Қазақша қысқа ғана амандасып алып, менің аты-жөнімді сұрады. Жауап берісіммен алдындағы ұстел үстіне қойған қағазына қарап алып, сұрау қойды:

- Бұл жақта кімдерді іздейсіздер?

Қазақстанға 1962 жылы қайтқан шешем мен ағаларымның атын атадым да, әдрестерін білмейтіндігімді айттым. Жақын достар жағынан Жағда Бабалықов пен Халық Қасқырбаевтан бастап шұбырта жөнелдім сонсоң. «Бұлар Алматыда мәдениет министрлігіне қарасты орындарда болса керек. Негізгі кәсіптері сол салада болатын» дедім.

- Өзің қай кәсіпте едің?

- Өзім оқу-ағарту саласында едім. 59-шы жылы оңшыл қалпағын киіп, Такламаканға айдалып кеткенмін. Осы жақында ғана ақталып, бұрынғы өз орныма қайттым.

- Жә, бұл жақта ағаларыңыз бен достарыңыздан басқа ең жақын адамдарыңыздан тағы кім бар? - деп жымия сұрады капитан.

- 62-ші жылы шешеммен бірге өткен әйелім Мақпал мен ұлым Асқар бар еді. Мақпалдың басқа біреуге тиіп кеткенін естіп келе жатқандығымнан бұлардың атын сіз сұраған соң ғана атап тұрмын.

Көзін кең ашып аңыра қарады капитан. Аз ойланып алып сұрады:

- Ал, мына кісі кім?

- Бұл, менің ендігі әйелім. Аты Күлән. Бұрынғы әйелімнің жақын әпекесі. Қытайдағы мәдениет топалаңында мұның ері айдауда өлген. Менің ең жақын досым еді. Сөйтіп, екі үйімізден қалған екеуміз былтыр ғана бас қосып, тұрмыс құрдық...

- Ә...ә, қалған әңгімені... кейін... ұғысармыз! - деп капитан бұл сөзін үзе-үзе сөйледі. - Сіздің атыңыз менің тізімімде көптен бері бар. Бұл жақта сізді сұраушылар көп! Ал, бүгінше Мұқаншыға жетіп дем аласыздар! Ертең көрісерміз!

Теледидар өше қалды да, біз орнымызға келіп отырдық. Аздан соң есік алдына бір жеңіл машина келіп тұра қалды. Шоферы кіріп, бізге амандаса сала, «жүреміз!» деді. Чемодандарымызды өзі көтеріп шығып, бізді кабинкаға кіргізді.

Күн еңкейе Мұқаншыдағы бір қонақ үйге әкеліп орналастырды. Ақ халат киген күтуші қазақ әйел кіріп, ванналы жуыну бөлмесін көрсетіп шықты. Күлән екеуміз бірге кіріп жуындық. Күтушілерден екі-үшеуі, біз жуынып, киім ауыстырып шыққанымызша, кең ақ дастарқанды столға тағамдарын молынан қойып үлгеріпті. Бірақ, басқа ешкім кірмеді. «Бұл қала шекараға жақын болғандықтан әлі де жасырын қонақсыздар» деп қана ескерте кетті біреуі.

Күләннің қызыл шырайлы ақ жүзі сынық, белгісіз бір көңілсіздік байқала берді. Терезеден көрінген атамекеннің көз жетер жері мен аспанына ауыр салмақпен қарайды. Жазық маңдайының екі қасы арасына таяз ғана сызықша әжім пайда бола қалыпты. Бұл із түйіле ойланғанда ғана байқалатын. Аман-есен өткенімізге жеңілдеп қуанатын күні бұлай ауыр ойға түскеніне алаңдап қарай бердім.

- Мақпалымның алдында жүзқара болып қалар ма екенмін! - деп күрсініп жіберді бір кезде.

- Неге?

- Байқадың ба, таңертең теледидардан көрінген капитан сенен, «бұл жақта ең жақын адамдарыңнан тағы кім бар?» деп күлімсірей сұрады ғой, Мақпал мен Асқарды меңзеп тұрғанын мен де түсіне қалдым. Сен, ол екеуін алдымен атамаған себебіңді айтқаныңда капитан таңырқағандай бажырая қарап қалды саған. Өзіңді жиі сұрастырып тұратын негізгі адамың сол екеуі екендігін байқатты. Мақпал әлі де сені күтіп отырған болса, оған мен опасыздық істеген болып шықпаймын ба! Сені бар өмірін арнап күткен теңдессіз махаббат иесінің алдында... тірі Нұрияшымның алдында... егер олай болғанда... мен не болмақпын!

- Жоқ, саған кір жұғатындай мәселе жоқ! Оның жаттық болып кеткенін мен сенен емес, басқа жұртшылықтан естідім ғой. Бұл жайтты сен менен жасырып, оны қимай қаншалық жылағаныңды білемісің? Мақпал кеткен болса, өзіңнен басқа ешкімді сүймейтіндігімді айтып жүрсем де, «тірі Нұрияшың» үшін менен безіп қаншалық жүрдің?.. Бұл сенің опасыздығыңды көрсете ме!... Егер Мақпал мені адалдықпен күтіп отырған болса, мұндай сөз шықпайды!

- Жоқ, жоқ, оншалық қараңғы күмәннің орны жоқ, бұрыннан жоқ! Жасамыс капитанның жүз құбылысынан ұғып қалдым! Бірақ, қалай да Мақпалымның бетінен сүйіп, аяғын құшып, орнын беруге жетсем екен!

- Күләш, сен мұндай ауыр ойдан аулақ бол, қалайда енді сенен айырылмаймын мен!

- Жар дегенде жалғыздай көріп жүрген сіңлімнің тұнығын лайлап, соншалық ұзақ зарыға телмірген көзіне шөп салған болсам... Өзім кешірерлік қылмыс емес қой!

- Сен не ойлап кеттің, жаным-ау! - Құшақтай алдым. - Қой бос қиялды! Сансыз өлім, шексіз азаптан бір-бірімізге сүйеніп, әрең құтылып келгенімізде екеумізге ешкім мін таға алмайды! - Толы дастарқанды столға Күләнді құшақтай тартып әкеліп отырғызып, шампан құйдым. Ол бір жұтым ғана ішіп тоқтатты.

- Қойдым енді, маған алаң болма! - деп күлімсіреп, қауіп-күдіктен арылғандай бейне көрсетті де, басқа сөзге ауысты...

Бірақ, таңертең басын орамалмен таңып түрегелді. Қонақ үйдің әйел дәрігерді келіп тексеріп, «біраз ғана қан қысымы бар көрінеді» деп күбірледі де дәрі берді.

Түске жақын тікұшақтың бәсең тырылы естілді де, қонақ үйдің ауласына қонды. Терезеден қарай қалдық.

- Асқарым ғой мынау, дәл өзі, Асқарым! - деді Күлән, ұшақ есігінен шыққан бұйра шашты жігітке тігіле қарап тұрып. Соңынан түскен бейтаныс жас келіншекке екеуміз де үңіле түстік. Тікұшақтан одан басқа летчик қана түсті. Жігіт пен келіншек жүгіре кірді біздің нөмірге.

- Әке! Әке! - деп жігіт ұмтылып келіп мені бас салды да, бетімнен сүйіп-сүйіп алып тез ажырады. - Апа! Апатайым! - деп дауыстап жіберіп, Күләнді құшақтай алды сонсоң. Күлән Асқардың бетінен шөпілдете сүйді де, келіншекке қарады. Келініміз екен, бұл шақта бір тізесін иіп, маған сәлем етіп төмен қарап тұр еді. Күлән оған ұмтылып келіп құшақтап, батасын бере сүйді.

- Ал, тәтең қайда? - деп Асқардан Мақпалдың жөнін сұрағанымда, Күлән да қарай қалды.

- Үйде, аман! Киров атындағы университетте. Таңертең қызметіне кетіп еді. Екеуіңіздің келгендіктеріңізді бара сала естіпті. Жарым сағат өтпей қайтып келіп, бізден сүйінші сұрады. Үйдің дайындық жұмысына өзі қалды.

Күләннің жүзі күреңітіп, көз еті көп жылаған адамның көзінше ісініп қызара қалған екен. Екі баласын екі қолынан ұстап столға тарта берді. Ішкі қысылысын білдірмеуге тырысқанын сездім. Ұл мен келін дастарқаннан бір-бір бауырсақ ауыз тие сала асықты.

Екі чемоданымызды екеуі ұстап, келін Күләнді, Асқар мені қолтықтап, сүйемелдеп шығарды тікұшаққа.

Ұшақ тік көтеріліп, Алматыға қарап бет алғанда мен қасымдағы Асқардан көз алмай, қайдан оқығандығын, қазір не кәсіпте екендігін асыға сұрадым. Келін екеуі Абай атындағы институтты бірге бітіріп, Алматыдағы бір орта мектепке мұғалім болып бірге орналасқан екен. Менің көзім қазіргі бұйра шашты, жаңа тебіндеген балапан мұрты бар, шанағы кең қара көзді жас жігітте болса да, ойым 59-шы жылғы «еңбекпен тәрбиелеу орнының қара қақпасынан шешесінің зорлауымен шығып бара жатып, «әке, әке, жүй-жүй» деп қол соза шырылдаған кішкентай сәбиімде еді. Мұнарланып алған көзімнен жас парлай жөнелді. Дереу бекініп, басқа сұраулар қоя бердім. Шешем мен аға-жеңгелердің амандық ахуалдарын сұрағанымда Асқар, «бәрі аман» дей салды да, Биғазының балаларының үлкендері не кәсіпте екендігін, кішілерінің қай-қай мектепте оқып жатқандығын, кіші ағаның өз үйінің Алматыға жақын бір мал фермасында екендігін соза әңгімеледі. Мені білетін достардың өздеріне қаншалық көмектесіп, сүйемелдеп келгендігін сөйлеп кетті сонсоң. Жағда мен Халық оқу-ағарту министрлігіне Мақпалды келісімен таныстыра жүріп, университеттің өзі талап еткен химия кафедрасынан аспиранттық оқуға орналастырғандығын, «тәтесі» оны үздік бітіріп, сол кафедраның өзінде қызмет істеп қалғандығын, қазір доцент дәрежесіне көтерілгендігін айтты.

Күлән келіннің қасында басқа орындықта отыр еді.

- Апа, апа!.. Апа! - деп шыр ете түсті келін бір мезетте. Жалт қарасақ, орындық арқалығына шалқалап жатқан Күләнді құшақтап алған екен. Оның ауруы есіме сонда түсіп, ыршып бардым қасына. Маңдайы да қолы да суық. Арт жағымыздан жүгіре жеткен медбике көкірегіне тыңдағыш аспап қойып, бажырая қалды. Күләнді шалқасынан жатқызып шайқап, жүрегін әрекеттендіруге кірісті.

- Жерге түсір экипажды! - деп летчикке айқайлап жіберді аздан соң.

- Міне жеттік, жеттік! - Летчик те дауыстады. Тікұшақ үш қабат үйдің алдына қона бергенде жалтақтай қараған көзіме Мақпалдың шаралы көзі шарайнадай жарқ ете түсті. Екі баласының еңіреген дауысын естіп, елеңдеп тұр екен. Экипаж баспалдағына жармасып, секіре келіп кірді. Маған жалт-жұлт қарап жіберіп, шалқасынан жатқан Күләнді құша жығылды.

- Әпке, әпке! Қарашы маған, әпкетайым, бір қарашы! - Мақпал Күләннің екі иығынан құшып шайқай еңіреді.

- Сабыр етіңіз, жүрегі соғудан әлдеқашан тоқтаған! - деді медбике.

Мақпал екеуміз аман-сәлемсіз жыласып, өлі Күләнді көтеріп түсірдік жерге. Жеңіл көк машина жылжып келіп тұра қалды қасымызға:

- Бұл кім? Бұл кім? - деген Биғазының дауысы естілді. Сақал-шашы аппақ шал ыршып түсті кабинкадан. Мені тани қойып, құшақтай алды. Ағалы-інілі екі ақбас үн салып жылай аймаластық.

- Жә, сені тірілеріміз аман көрдік, берік бол! Барлық тілегіміз сен ғана болатынсың!

Мақпал одеяло үстінде жатқан Күләннің басын алдына алып жылап отыр. Мәйіт үстіне ақ жамылғы жауыпты. Оған қарай бергенімде кіші жеңгенің дауысы естілді. Оның келгенін білмей қалған екенмін. Бас салып, ол көрісті менімен. Ұзақ жылады, әлдекімдерді жоқтап, бар дауысымен боздады. «Тірі екеніңді білмей кетті-ау!» дегені құлағыма біз сұққандай естіліп, иығынан басымды көтеріп алдым. «Кім?» деп бажырая қарасам да шешемді жоқтап тұрғаны білініп, денем мұздап сала берді. Буыным құрып бүгіліп қисая бердім...

Есімді жиғанымда аппақ үйде, аппақ кереуетте, қалың құс төсек үстінде шалқамнан жатыр екенмін. Жеңгеммен сол көрісудің ертеңіндегі тал түстің күні тұп-тұнық терезеден көрінді. Аяқ жағымда қарсы қарап тұрған Мақпалдың ісініп қызарған көзі кірпік қақпай жарқырады. Телміре қарадым толықша жүзіне. «Көзін ашты! Көзін ашты!» деген қуанышты үні естілді. Екі жағымда екі дәрігер. Бірі укол аспабын жиыстырып, бірі жүрегімді тыңдап отыр екен. «Соғуы қалпына келді!.. Ақау жоқ, сауықты!» деседі.

Үй ортасындағы кең столда отырған көп адам үдере түрегеліп келіп қоршай қалды мені. Бірден қолымды алып амадаса берді. Шығыңқы шодыр маңдайлы, арықша, шұңғыл күлім көзді Жағда мен қалың етті, өскелең қою қасты, жуан бас Халық Қасқырбаевты айқын таныдым.

Шешен Жағда мен Халықтың айтқан көңілі, төккен жігері тыңайтып, Мақпалдың сипалай отырып киіндірген түгел жаңа киімін киіп түрегелгенмін. Достар қоршаған кең стол дастарқанында кішкене немеремді құшақтап, ахуалды сұрастыра отырып естідім.

Ана жылғы мені «суға кетіп өлді» деп хабарлаған өтірікші радионы естіп, алдымен шешем қаза болыпты да, екінші рет, «Такламаканда аштан өлді» деген хабар жарияланғанда үлкен аға - Бигелді қаза болыпты. Кейінгі естілген бұл қаза да аса ауыр тиді маған. Мені аштан өлмесін деп жастайынан байларға жалданған, көштен қалмасын деп оқуға беріп, киімім мен қағаз-қарындашым үшін ғана қарызданып құлға айналған аға-бауыр үшеуінің ең ауыр азап көтерген ең үлкеніміз осы Бигелді еді ғой! Шәуешек жамбылының сыртындағы тас жол шетінде менің аштан өлер шағымда аузынан жырып беріп, өзі аштан өле жаздамап па еді! Енді радиодан «аштан өлді» деген хабарым естілгенде жан үзіпті! 1962 жылғы халық осылай үркіп жатқанда мені Шыңжанға жалғыз тастап кеткісі келмей жылап-еңіреп, шекараға екі рет барып, екі рет қайтып, өтіп кеткен анасы мен бала-шаға үшін үшінші ретте өкіріп жіберіп әрең өткен жанқияр аға, ақырында мені аштан өлді деп естіп өліпті!.. Биғаділ «түрігім» ғой, менің сол күйігіме шыдамай, бала-шағасынан айырылып қалып тұрып, қызыл жеңділермен соғысып өлген!... Осы ауыр қазалардың үстіне Күләндай ардақты құрбандығымның қазасы қосылып, тынысымды тарылтып қайта талықсытып әкетіп бара жатты. Қонақтар арасынан ілбіп шығып, ауашарақ тұрған диванға әрең жеттім. Көзім шұбартып барып маңайым қараңғыланды. Аға-жеңгем екі жағымнан құшақтап, мені бар өмірін қия күтіп отырған Мақпалым бір тіземді, жалғыз ұлым бір тіземді құша шулағаны естілді бір шақта. Көзімді қинала ашып, алдымдағы екеуінің басын сыладым. Дір қағып еңіреп жатыр Мақпалым. «Әрең қалған біз үшін жасасаңшы!» дегені анық естілді. Диван арқалығынан басымды көтеріп алдым. Дәрігер сұйық дәрі әкеліп тұр екен. Ішкізе қойды.

Достар жарыса сөйлеп, сондағы радио хабарының «осы жаққа айлакерлікпен өтіп алған, белгісіз жаудың» тоқыған қаскүнемдік хабары екендігін жорамалдасты. Ойыма қона кетті бұл жорамал. Тұқым құртуға, ең жақын жанқиярларымды қырып бітіруге айланған осы суайт өтіріктер ғой!.. Тік түрегелдім орнымнан. Жылап тұрған келінімнің қолынан немеремді қайта алып, маңдайынан сүйіп-сүйіп алдым да иіскей түсіп, арлы-берлі жүріп кеттім. Аса ұзаққа созылған азаптан қайрап құтқарып келе жатқан егеспе мінезімнің құдіреті өзіме енді айқындала түсті. Денемді тік ұстап кең үйде тез-тез жүріп кеттім. Құлап қалмасын дегендей сақтықпен Мақпал жанасалап ере жүрді.

-  Бұл ұйысқан қаскүнемдердің өздерін де бір-бірден «қасқыр» жеп жатыр! - дегенімде екі стол толы достар жым-жырт тыңдай қалысты. - Шексіз апаттан өз табиғатындағы ерекше шыдамдылықпен ғана қалған жалғыз досым -  Күләннің да өлімі осы қастандық өсектен болды. Менің тірі қалуым жолында құрбан болды! Сол қаскүнемдердің бірнешеуі осында өтіп алған. Бұл жақтан тарқатылып сойқандап жүрген солардың өсегі! Енді өлмеймін, тірілерім үшін ғана емес, марқұмдарым үшін де жасауым қажет, енді толық сауықтым! - Жалт бұрылып барып, дастарқандағы еттен екі асадым. Достар ду күле қол шапалақтады. Мен шампан бөтелкесін қолыма алып, жарты стакан құйып алдым да отырғандардың бәрін тосқа шақырдым. - Қане достар, аға-бауырлар, ұрпақтарымыз - мына немере-шөберелеріміз өсіп-өрби берсін!

Дуылдай түрегелген достар менің қайта жығылғанымнан бері тұрып қалған рюмкаларын қолдарына түгел алып шақ-шұқ қағыстырып бірдей көтерді. Немеремнің маңдайынан тағы бір сүйіп, келінге ұстаттым. Келін тізе иіп сәлем етті...

Ертеңіне Күләнді жерлесуге барып, зират басына құран оқылып болысымен түрегелдім де көз жасымды төге, ағытыла сөйледім. Нағыз адамзатқа тән, бірақ, аса сирек бітетін моралдық ерекшелігі, адам баласына титтей зиянды іс істеп көрмеген адалдығы мен ақыл-ой алғырлығы өзіме бұрын көрінбеген поэзиялық дарынмен сөйленді (тыңдаушылар магнитафонға толығымен жазып отырған екен). 1961 жылы Такламаканның «Ділбар» атты қанды лагерінде қастандықпен аштан өлтірілген марқұм ерінің де, алдыңғы күні атамекен табалдырығынан мені өткізе сала өзінің де мен үшін, мені ажалдан қорғап-құтқару жолында бастарын пә тігіп жүріп қазаға ұшырағандықтары айшықты айқын тілмен жеткізілді.

«Бақыл бол құтқарушым, періштем! - деп боздап жіберіп бас қойдым топырағына. Жерлесуге келген үш жүздей адам түгел жылады. - Қалған бауырың мен балаларыңды, жиен-немерелеріңді өз жүрек-бауырым қатарында аялап-әлпештеп өтермін. Сағынышты өз ата-мекеніңнің топырағы өз жаныңдай жайлы, бауырмал, мәңгілік тозбас торқа болар, қамсыз ұйықта, аяулым!»

Магнитафонның өзіме тиген бір лентасын мұра ретінде қорғап сақтауды, үйге қайтып келісіммен Асқарға тапсырып бердім. Күләннің зорайтылған суретін жетілік асына дейін Мақпал жасатып үлгерген екен. Ең шебер мүсіншінің біреуіне образын жасап беруді тапсырып қойғандығын да айтты.

Бұл суретпен бұл мүсінге үйіміздің ең жоғарғы төрінен шешеміздің қатарынан орын сайланды. Тұнық қара көзінің астымен бізге күлімдей қарап, шексіз мейірін төгеді де тұрады!

Қисық көз, қытымыр тергеушім, сенен құтылдым ғой, мысқылсыз-сықақсыз, қысылыссыз-қымтырылыссыз, алатын өзек шындығымды енді айтайын: осы аяулыларымның да, менімен байланысты делініп өлтірілген мыңдаған таныс, бейтаныс марқұмдардың бәрінің де өліміне мен себепкер болдым. Бәрі де менің атыма таңылып азапты жолымда өлді. Сондықтан қылмыссызбын дей алмаймын. Бірақ, сол немемнің қай жерімде қай ісімде екендігін жиырма неше жыл іздеп, тауып бере алмадым. Кеңірдегіңіз шақылдап-шиқылдап өндіршектей бергеніңізбен өзіңіз де ешқандай шындыққа үйлесе алатын мәселе таба алмадыңыз. Бірер тамшысы болса да бірдеме табылса, тас шағып жатқан көмекейіңізге тамызып, құлағымды сақтайын деген үмітпен менің де тінтінбеген жерім қалмады. Бойымнан да, ойымнан да қылмысқа лайық ештеңе таба алмай қиналдым. Осы бір миллиардтың ішінде мені тексергендей шұқшия өшігіп тінткен ешқандай жауапкерің болмаған шығар. Бір ғана парқым, олар өтірікке мойындап жатқанда мен оған баспай, шынға жақынырақ бірдеме іздеп, жыныстық байланысымды да жайып салдым. Табылса осыдан табылар деп, былапыт екі-үш жезөкшенің қылмыс қапшығын да ақтарып көрсеткенім есіңізде болса керек (жас оқушылар мен кейінгі ұрпақтар, лажысыздықтан ар-ұяттан аттап өткен осы жайымды ғана кешіргей). Одан тауып бергенім де сіздің тандырыңызды жұмсарта алмады. Тағы да табар дегендей тіпті тақылдап тақымдай бердіңіз! Сізді қылмыспен қанағаттандыра алмайтындығымды содан білген соң тәуекел айтып өз жолыма түстім ғой.

Ақиқи қылмысым осы сапарларымда ғана айқындалды өзіме: менің сізді бастапқы өшіктіргенім, «бәріміз адамбыз ғой, теңірек жасайық» деген шыншыл пікірім болыпты да, құтырта өшіктіргенім, иесіз-арқа тірексіз әлсіздігім болыпты. Маған ұқсатып, зорлап байланыстырып өлтіргендеріңіз де түгелімен панасыз-отансыз, қып-қызыл жалашы шыншылдар болып шықпады ма? Шынға өтірік, бөлінгенге бөрі, саяққа таяқ, жалаңашқа жел қашанда, қай дәуірде де өш болып жаралыпты!

Мұнан соң адал еңбегім мен ақылы талабымды ешкім қойын дәптеріне қара бояумен қылмыс етіп жаза алмайтындығы анық. Олай болатыны, мен енді өз отанымдамын! Дүниеде өз отанынан айырылудан зор қылмыс жоқ екен!

Соңы