- Сіздің «Дүниежарық» фильміңіз әлемнің біраз елін шарлап, оң баға алып келді, сондай-ақ деректі фильмдеріңізбен де танымалсыз. Ал қазір қандай тың жаңалықтарыңызбен бөлісесіз?
- Иә, ақпан айында «Әбіш Кекілбаевтың әлемі» атты деректі фильмімнің тұсауы кесілді. Қазақстанның халық жазушысы, қоғам және саясат қайраткері, тірі аңызға айналған Әбіш ағамыз туралы фильм түсіру оңай шаруа емес. Түсірілім екі жылға созылды. Фильм түсірілімі сәтті аяқталды. Әбекеңнің портретін жасауға тырыстым. Тарихымыз бен мәдениетімізді зерттеп, зерделеп, жан дүниесінен өткізіп, ерекше дүние тудырған ұлттық болмысын жоғалтпаған ғаламат жазушының - Әбіш әлемінің болмысы жасалғандай болды. Әбіш ағаның шығармашылық жолы қалай қалыптасты, өнегелі өмірі, қоғамдық қайраткер ретіндегі қызметі қалай болды деген сауалдарға жауап табылды. Ең маңыздысы, Әбіш ағамның өзіне көрсетіп, батасын алдық. Ақтауға барып, халыққа көрсетеміз деген ойымыз бар. Ол жағын уақыт көрсетер.

- Сіздің «Дүниежарық» фильміңіз әлемнің біраз елін шарлап, оң баға алып келді, сондай-ақ деректі фильмдеріңізбен де танымалсыз. Ал қазір қандай тың жаңалықтарыңызбен бөлісесіз?
- Иә, ақпан айында «Әбіш Кекілбаевтың әлемі» атты деректі фильмімнің тұсауы кесілді. Қазақстанның халық жазушысы, қоғам және саясат қайраткері, тірі аңызға айналған Әбіш ағамыз туралы фильм түсіру оңай шаруа емес. Түсірілім екі жылға созылды. Фильм түсірілімі сәтті аяқталды. Әбекеңнің портретін жасауға тырыстым. Тарихымыз бен мәдениетімізді зерттеп, зерделеп, жан дүниесінен өткізіп, ерекше дүние тудырған ұлттық болмысын жоғалтпаған ғаламат жазушының - Әбіш әлемінің болмысы жасалғандай болды. Әбіш ағаның шығармашылық жолы қалай қалыптасты, өнегелі өмірі, қоғамдық қайраткер ретіндегі қызметі қалай болды деген сауалдарға жауап табылды. Ең маңыздысы, Әбіш ағамның өзіне көрсетіп, батасын алдық. Ақтауға барып, халыққа көрсетеміз деген ойымыз бар. Ол жағын уақыт көрсетер.

Келесі көркемфильмім - «Ақ Қыз» деп аталады. Әр режиссердің түсінік танымы, көзғарасы да әрқалай ғой. Адамзат, дүние қалай пайда болды, қазақ қайдан шыққан деген мәселелер «Ақ Қызда» көтеріледі. Мысалы, Шыңғыс Айтматов «Ақ кеме» шығармасында қырғыз жұртының пайда болуы, дүниетанымы жайлы жазды емес пе? Менің де кейіпкерім дәл сондай. Қазақ этнонимі «ақ» «қаз», «қаз» «ақтан» шықты деген аңыз бар. Аңыз бойынша, жерде әуелі киелі аққу жаратылып, ал әлем, адамзат аққудың жұмыртқасынан пайда болды. Бір сөзбен айтқанда, қазақ халқының пайда болуы туралы мифологиялық көзғарас деп айтсақ болады. Соның негізінде өзім сценарий жазып, «Қазақфильммен» бірлесе отырып, «Ақ Қыз» деген фильм түсірдім. Рөлдерді М.Әуезов атындағы драма театрдың актерлері мен қызым Айжан Жетіруова сомдайды. Фильм Алматы облысында түсірілді. Көптеген қиыншылық болды. Соған қарамастан бүкіл жігерімізді экранға көрсеттік. Қазақ тілінде түсірілген бұл киноны халықтың өз-өзін тануға мүмкіндік беретін ұлттық фильм деп атауымызға болады. Қыркүйек айында, бұйырса, көрермендерге жол тартады деген ойдамыз. Алғашқы көрсетілімді Ақтау қаласынан бастауды көздеп отырмыз. Себебі, Ақтауда студенттермен, оқушылармен кездесу ұйымдастырып, қазақ киносы туралы әңгімелер қозғағым келеді. «Аққыз» фильмінде қазақы мінез, қазақы қимыл, қазақы болмыс бейнеленген. Қазақ өзінің қара басын емес, әлемнің деңгейінде ойланатын, әлемді ойлайтын ұлт екенін танытатын фильм болып есептеледі деп ойлаймын. Фильмді маусым айынан халықаралық фестивальдерге ұсынып, бағын сынаймыз.
- Аға, деректі фильм мен көр-кем фильм түсіру машақатында қандай айырмашылық бар? Сіз секілді деректі фильм саласында жүрген режиссер көп пе?
- Деректі фильм саласына, әсіресе, жастар көп келе бермейді. Себебі, деректі фильм дегеніміз - ауадан кино жасау деген сөз. Мен кезінде Махамбет, Кенесары, Жәңгір хан, Абай, Тұрмағамбет туралы деректі фильмдер түсірдім. Дерек, материалдық мұралар жоқтың қасы болды. Тек бір-екі суреті ғана бар болуы мүмкін. Бірақ соған қарамастан, солардың болмысын, өмір сүрген заманының атмосферасын жасауға тырысасың. Қолыңнан келмейтін дүние жасауға мәжбүр боласың. Одан кейін деректі фильмге қаржы өте аз бөлінеді. Бір жағынан материалдық қиыншылық қысса, екінші жағынан рухани қиыншылық әсер етеді. Көркем- фильмді жасау оңай, өйткені, оған сценарий жазылады, қасыңда 30-40 адам жүріп көмектеседі, актерлар ойнайды, оператор түсіріп тұрады. Көркемфильмге қарағанда, деректі фильм ауырлау. Адам аз келеді. Бүгінде деректі фильм саласында жүргендер бұрыннан келе жатқан азаматтар. Олардың жасы қазір 60-70-тен асып кетті.
Айта кету керек, деректі фильм саласына келген адам көбірек түсіру керек. Мен осы уақытқа дейін 40-тан астам фильм түсіріппін. Сонда жылына 2-3 фильмнен түсіріп отырған екенмін.
- Алда қандай жоспарыңыз бар?
- Ендігі мақсат - қазақ жыраулары жөнінде деректі фильм түсіру. Бұған кірісу себебім, Корея елі маусым айынан бастап қазақтың жыраулары, жыраулық өнері туралы фильм жасап беруге ұсыныс тастады. Қазақ даласы жырға бай, әр өңірдің өз мақамы, сазы бар, яғни жырдың айтылу дәстүрі әр түрлі. Соны фильмде танытамыз. Бұйырса, Кореямен бірлесе отырып, осы дүниені бітіреміз деп отырмыз.

- Неге Корея біздің жырауларға қызығушылық танытып отыр?
- Олардың экономикасы дамыды, енді өздерін рухани жағынан түгендегісі келеді. Сондықтан да олар біздің эпостарымыздың, аңыз-әңгімелеріміздің, ауыз әдебиетіміздің біразын өз тілдеріне аударып алған. Шыны керек, біз өз рухани қазынамыздың құнын, салмағын жете түсінбей, оны бойымызға сіңіруге құлшынбай отыр екенбіз. Олар болса, құндылықтарымызды өзінікіндей етіп, ұрпақ тәрбиесіне пайдаланып отыр. Көріп жүрсіз ғой, соңғы кезде кәріс елінің патриоттық бағыттағы сериалдары бірінен соң бірі шығып жатыр. Сұрағыңызға оралайын, жыраулық өнерге қатты қызығып отыр, ол қалай туындайды, ерекшелігі неде деген сұрақтар оларды ынтықтырып отыр. Олар қаржы бөледі, мен түсіремін.
- Сонда Корея үшін түсіресіз бе?
- Иә, Кореяға арнап түсіремін. Маусымның 2-сі күні сол жаққа ұшайын деп отырмын.
- Мысырда тәрбиелік мағынасы зор деп қаржыны тек деректі фильм мен мультфильмге ғана бөледі екен. Біздегі деректі фильм түсіру саласының даму деңгейі қалай?
- Деректі фильм негізінен мемлекеттің идеологиясына қызмет жасау керек. Кеңес үкіметі кезінде сол үкіметтің идеологиясын насихаттадық. Орыстарды техника саласында керемет қызмет жасап жатыр деп көрсетті де, одан кейін партияны насихаттау көбіне басым болды. Сондықтан да сол кездегі фильмдердің көбісінде басқа ұлттың өкілдері жүреді. Қазақтың жеке портретін жасау, қазақтың тарихына үңілу көп көрінген жоқ. Бірлі-жарым қазақтар түсірілді, бірақ біздің ұлттық дүниеміз, ойымыз тасада қалып қойды. 1990 жылдары деректі фильм саласына келгенде, алдымызда тұрған негізгі мақсат - қазақтың тарихын кеңірек зерттеп, қазақты өзіне-өзі таныту болды. Жаңа дерек, мұрағаттар ашылып, жаңа археологиялық қазбалар табылып жатты. Абай, Махамбет, Кенесарылардың тарихи бейнесін жасадық. Біз әлі өз-өзімізді толық танып болған жоқпыз. Халықты өз-өзіне таныстыру, үкіметіміздің идеологиясын нығайту, халықтың еліне деген патриоттық сезімін арттыру, жастарымыздың бойындағы адамгершілік қасиетті қалыптастыру, осылардың бәрі фильмнен көрінуі керек. Сондықтан біз халқымызға адал қызмет еткен ұлы тұлғаларымыздың өмірін жастарға үлгі етіп, кино түсіріп, көрсетіп келеміз. Сол себепті үкімет бізге тапсырыс түсіреді. Көбіне ұлы тұлғалардың мерейтойына орай фильм түсіруге тапсырады. Мысалы, Махамбеттің 200 жылдығы, Абайдың 150 жылдығы т.б.. Соған байланысты қаражат бөлінеді.
- Деректі фиьмдердің таралымы қалай?
- Таралымы жақсы. Мәселе о да емес, деректі фильмдерді телеарналар арқылы көрсеткен тиімді. Бірақ біз қаржыға түсіргеннен кейін, сатуға мәжбүр боламыз. Ал, телеарналарға сериалдарды көрсеткен тиімді. Өйткені, оған сұраныс көп. Деректі фильмдерден оларға пайда келмейді. Танымдық, ұрпақты тәрбиелеу жағына көп көңіл бөлгеннен гөрі арзан сериалдарды елге көрсетіп отыр.
- Ал, «Қазақфильм» жылына қанша деректі фильм шығарады?
- Жылына 20-30 фильм шығарамыз. Барлығы бірдей сәтті емес, елу пайызы жақсы дәрежеде деуге болады. Азғантай топқа тұсауын кесіп, сонымен ғана шектеліп жатырмыз. Менің ерте-ректе түсірген «Махамбет», «Кенесары», «Жәңгір хан», «Абай» туралы фильмдерім теледидардан көрсетіледі, бірақ өте сирек. Және күндіз береді, ол кезде адамның көбісі жұмыста, оқуда жүреді. Ерек-ше ден қойған бағытым - деректі фильм арқылы емес, көркемфильм арқылы танылып жатырмын. Бұған дәлел фестивальдерден орын алып, көрермен ықыласпен қабылдаған «Дүниежарық» көркемфильмім. Бұл бір жағынан режиссерларға сабақ болады, деректі фильммен фестивальдерге де қатыса алмаймыз деп қашады. Үкіметке, халыққа қызмет ету турасында ойланып жатқан адам жоқтың қасы. Ал, біздің, өміріміздің бар алтын уақытын құрбан етіп, жасаған деректі дүниелеріміз шаң басқан сөрелерде жатады. Бірақ фильмдердің рухани құндылығы өте жоғары.
- Қазіргі кезде неге осы нағыз қазақтың образын көрсету азайып кетті? Кино арқылы қазақ қаһармандарын неге сомдай алмай отырмыз?
- Әр режиссер өз ішіндегі таным-түсінігін сыртқа өнім ғып береді ғой. Олардың жеке дүниесіне араласа алмайсың. Киностудияның директоры да оның не жасап, не қойып жатқанынан хабарсыз. Сондықтан да әркім өзінің халқының, арының алдында жауап беруі керек. Бүгінгі алған атағы мен құрметі алысқа бармайды. Уақыт өте келе ол сенің жаныңды жегідей жейді ғой деп ойлаймын. Шығармашылық адамы өзінің халқы мен арының алдындағы жауапкершілігін терең сезінуі керек. Мен өзім осындай принципті ұстанамын. Фильмдерімде халық-тың ең асқақ сезімдерін көрсетуге тырыстым. Мәселен, «Аққыз» фильміндегі қария кейіпкер үш бейнеде келеді: Қарлығаш би, Көк және Асан Қайғының образы. Қазақтың дархан, ұлы екенін паш етуді көздедім. Қазақи болмыспен жасалған образ кімді де болсын жай қалдырмайды деп ойлаймын. Біздің мақсатымыз - фильмдерімізбен жастарды тәрбиелеу. Ал, оны кім қалай орындап жатқанын әркімнің ары біледі. Қазір жастарымызды шетелдік сериалдармен тәрбиелеп алып, өзіміздің киноларымызға жақындата алмай отырмыз. Еуропаның, Американың мәдениеті - көшірме мәдениет. Ал, біздікі - төл мәдениет, тұнық мәдениет. Сол мәдениетімізді танытуымыз керек халыққа.
- Отандық киноларға айтылып жатқан сын жеңіл деп айта алмайтын шығарсыз...
- Кино - бизнестің бір түрі. Дүниежүзінде мұнайдан кейінгі ең көп ақша әкелетін кино саласы. Сондықтан ұлттық дүниенің құрбандыққа шалынып кетіп жатқан жайы бар.
- Жеке өзіңізге қатысты сұрақ. Үнемі байқап жүремін, сіз Абай, Толстой, Әбіш, Махамбет сынды тұлғаларды, яғни салмақты дүниелерді түсіріп келесіз. Ұлттың намысы, болмысы көрінетін фильм тудыру қиын ба, әлде бұл қаныңызда бар қасиет пе?
- «Азат басың болсын құл, қолдан келмес іске ұмтыл» деген Абай атамыз. Мақсат қоя білу керек. Мәскеуде оқып жүргенде Абай атамыздың кітабын жастығымның астына салып жататынмын. Абай туралы деректі фильм түсіруді армандайтынмын. Құдай сәтін салып, оқу бітіріп келген бойда Абайдың 150 жылдығы аталып өтетін болды. Конкурстан бірінші орын алдым да, Абай туралы деректі фильм түсірдім. Сол сияқты Махамбетке де конкурс болды. Махамбетті жастайымнан жаттап өскен адаммын. Мен де Махамбетше ойладым. Өйткені, атом бомбасының тасталуы, орыстарға бодан болу, бәрі осы фильмде көрінеді. Қиналсақ, әруақтар түсімізге кіреді, жәрдем береді, Құдай сәтін салады. Біз өмірімізді осы салаға арнаған адамбыз. Себебі, кинодан басқа қолымыздан ештеңе - егін егу, балта шабу келмейді. Ұлтым үшін қолымнан келетіні осы фильм түсіру.
- Жаңа әруақтар түсімізге кіріп, ой салады, аян береді деп қалдыңыз. Сондай бір-екі жайтты айта кетесіз бе?
- Махамбеттің киносын түсіріп жатқан кезде, соңғы күні Жәңгір ханның ордасында болатынбыз. Кешке көзім ілініп кетіпті, түс көрдім. Түсімде Махамбет атамыз ақ атпен шауып келе жатып, алыстан «Жаңабек, сүйінші, сүйінші!» деп айқайлады. Оянып кеттім. Махамбет атамыз риза болып жатқан екен деп жорыдым. Махамбеттің менің түсіме кіруі де бекер емес екен. Мен әжемнің қолында тәрбиелендім. Жетіру деген - менің атам. Жетірудың кемпірі Мамық деген әжеміздің руы Жайық Беріш екен. Сонда Махамбет менің түп нағашым болады.
- Жаңабек аға, сіз өте жас көрінесіз, елуден асқан адам деп ешкім айтпайды, 25-30-дағы жігіт сияқтысыз. Өзіңізбен бірдей үлкен камераны құшақтап алып, ширақ қимылдайсыз. Осының сыры неде?
- Қайдан білейін (күліп). Мүмкін арақ ішіп, темекі тартпағаннан шығар. Таңертең жүгіремін, үнемі өзімді қалыпты ұстауға тырысамын, көп қыдырмаймын, тамақты да тойып жемейміз. Жан дүниеме кері әсер ететін заттың бәрінен бас тартуға, шығармашылық әлемімді ешкімге бұзғызбауға тырысамын. Рухани дүние ақшаға сатылмайды дегенді берік ұстанамын. Біреулер «мен саған қаржы берейін, маған кино жасап бер» дейді. Бірақ ондайлардан бас тартамын. Бәлкім, қанымызда да бар шығар. Жас болып көрінген жақсы, бірақ жассың деп еленбей жүрген жайымыз да бар. Атақ та, үйіміз де, жайымыз да жоқ. Жүрміз, міне, әлі күнге дейін пәтер жалдап. Шетелдерден 12 жүлде алсам, ал өз елімнен әлі құрмет те алған емеспін. Рухани дүние басым болғаннан кейін, материалдық дүниеден бас тартасың. Мүмкін содан да болар. Кейде балаларым, туысқандарым «дүниежүзіне танымал бола тұра қалайша мұндай жағдайдасың?» дейді. «Егер мен оны ойласам, онда мен дүниежүзіне танымал болмаған едім» деймін.
- Өкінесіз бе?
- Ешқандай өкініш жоқ. Құдайдың бергеніне ризамын. Мысалы, «Аққыз» деген фильмімді түсіру үшін бүкіл тапқанымды соған салып, өз ақшама жасадым. Көрерменге көрсетіп, тапқан пайданы қарызымды өтеуге жұмсаймын. Бір басымда он миллион теңге қарыз бар.
- Қандай арманыңыз бар?
- Ойлаған жоспарларымды іске асыру. Халқым өзінің ұлттық болмысына қайта оралса, ұлттық жан дүниесін қалыптастырса... Жастар өз тілін, мәдениетін сүйсе екен.
- Айтқаныңыз келсін! Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан,
Дәурен СЕЙІТЖАНҰЛЫ

«Үш қиян» газеті