دينارا مىڭجاسارقىزى. شىعىس قازاقستان قاشان قازاقىلانادى؟
انە-مiنە دەگەنشە، جاز دا ءوتiپ بارادى بiلiنبەي. جىلىنا بiر مارتە كەلەتiن ەڭبەك دەمالىسىن ۇتىمدى پايدالانۋدى الدىن-الا جوسپارلاپ جۇرگەنiم بار-تىن. بازبiرەۋلەر سياقتى شەتەل اسىپ كەتپەي-اق، ەلiمiزدiڭ تابيعاتى سۇلۋ، تاريحي قالالارىن ارالاۋدى قۇپ كورiپ، ساپارىمدى شىعىس قازاقستان وبلىسىنا باعىتتادىم.
تاريح پەن شەجiرەگە تولى سەمەي توپىراعىن باسۋدى تالايدان بەرi ارمانداۋشى ەدiم. قازاقتىڭ ماڭدايىنا بiتكەن ابايداي ۇلى اقىنىنىڭ تابانىنىڭ iزi قالعان وڭiرگە كiم-كiمنiڭ دە اسىعاتىنى راس. تiپتi اباي سالعان دانا جولدى جالعاستىرۋشىلار - جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ، مiرجاقىپ دۋلاتوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءالiمحان ەرمەكوۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، حالەل عابباسوۆ، مۇحتار اۋەزوۆتiڭ سالعان iزدەرi سايراپ جاتىر مۇندا. ولار سەمەي قالاسىن كۇللi قازاق ەلiنiڭ رۋحاني استاناسىنا اينالدىرعان جوق پا ەدi?! ۇلت كوسەمدەرiنiڭ ماقسات-مۇددەسi توعىسىپ، الاش ەلiنiڭ ايبىنىن اسقاقتاتقان سەمەي شاھارى بiزدi دە جىلى شىرايمەن قارسى الدى. جۇيتكiگەن پويىز كوپتەن اڭساتقان قالاعا كەپ توقتاعاندا ونە بويىمدى بiر جۇمباق سەزiم بيلەپ العانداي بولدى. ساف اۋانى تەرەڭ جۇتىپ، تىنىس الدىم. قۇددى بiر وركەنيەت پەن رۋحانياتتىڭ التىن وشاعىنا ساپ ەتە قالعانداي اسەرگە بولەنەدi ەكەنسiڭ. قانشا دەگەنمەن، قازاقتىڭ زيالىلارىنىڭ باسى جيi قوسىلعان، ۇلتتىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭداعان، العاش قازاق تiلiندەگi باسىلىمداردىڭ جارىق كورگەن مەكەنi ەمەس پە؟!
انە-مiنە دەگەنشە، جاز دا ءوتiپ بارادى بiلiنبەي. جىلىنا بiر مارتە كەلەتiن ەڭبەك دەمالىسىن ۇتىمدى پايدالانۋدى الدىن-الا جوسپارلاپ جۇرگەنiم بار-تىن. بازبiرەۋلەر سياقتى شەتەل اسىپ كەتپەي-اق، ەلiمiزدiڭ تابيعاتى سۇلۋ، تاريحي قالالارىن ارالاۋدى قۇپ كورiپ، ساپارىمدى شىعىس قازاقستان وبلىسىنا باعىتتادىم.
تاريح پەن شەجiرەگە تولى سەمەي توپىراعىن باسۋدى تالايدان بەرi ارمانداۋشى ەدiم. قازاقتىڭ ماڭدايىنا بiتكەن ابايداي ۇلى اقىنىنىڭ تابانىنىڭ iزi قالعان وڭiرگە كiم-كiمنiڭ دە اسىعاتىنى راس. تiپتi اباي سالعان دانا جولدى جالعاستىرۋشىلار - جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ، مiرجاقىپ دۋلاتوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءالiمحان ەرمەكوۆ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، حالەل عابباسوۆ، مۇحتار اۋەزوۆتiڭ سالعان iزدەرi سايراپ جاتىر مۇندا. ولار سەمەي قالاسىن كۇللi قازاق ەلiنiڭ رۋحاني استاناسىنا اينالدىرعان جوق پا ەدi?! ۇلت كوسەمدەرiنiڭ ماقسات-مۇددەسi توعىسىپ، الاش ەلiنiڭ ايبىنىن اسقاقتاتقان سەمەي شاھارى بiزدi دە جىلى شىرايمەن قارسى الدى. جۇيتكiگەن پويىز كوپتەن اڭساتقان قالاعا كەپ توقتاعاندا ونە بويىمدى بiر جۇمباق سەزiم بيلەپ العانداي بولدى. ساف اۋانى تەرەڭ جۇتىپ، تىنىس الدىم. قۇددى بiر وركەنيەت پەن رۋحانياتتىڭ التىن وشاعىنا ساپ ەتە قالعانداي اسەرگە بولەنەدi ەكەنسiڭ. قانشا دەگەنمەن، قازاقتىڭ زيالىلارىنىڭ باسى جيi قوسىلعان، ۇلتتىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭداعان، العاش قازاق تiلiندەگi باسىلىمداردىڭ جارىق كورگەن مەكەنi ەمەس پە؟!
تاريحقا كوز جۇگiرتسەك، الاپات اشتىق قارساڭىندا ۇلت جاناشىرلارى كۇيزەلگەن ەلگە قولۇشىن بەرۋ ماقساتىمەن سەمەيدە "جانار" اتتى ۇيىم قۇرعان. بۇل ۇيىمنىڭ ماقسات-مiندەتi - قاراپايىم حالىققا كومەكتەسۋ، ۇلت بوستاندىعى جولىنداعى جاستاردى قامقورلىققا الىپ، بiلiمگە، ساياساتقا تارتۋ بولدى. سول ارقىلى قازاق ۇلتىنىڭ كوشتەن قالماي، قازاق تiلiنiڭ جەر بەتiنەن ءوشiپ كەتپەۋi ءۇشiن الاش كوسەمدەرi ايانباي تەر توككەن. 1917 جىلى قازاق زيالىلارىنىڭ كوشباسشىلارى بوستاندىق تۋىن كوتەرiپ، "الاشوردا" ۇكiمەتiن قۇرىپ، العاشقى قۇرىلتاي دا وسى قالادا وتكەنi بەلگiلi. سول 1917 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنان باستاپ سەمەي قالاسىندا حالەل عابباسوۆ پەن رايىمجان مارسەكوۆتiڭ رەداكتورلىعىمەن "سارىارقا" اپتالىعى جارىق كورسە، وسى جىلى مۇحتار اۋەزوۆ پەن جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ "اباي" جۋرنالىن شىعاردى. بەرتiن كەلە، ياعني 1925 جىلى بارشا قازاق قاۋىمى "تاڭ" جۋرنالىمەن قاۋىشقان-دى. "حالىقتىڭ كوزi, قۇلاعى ءھام تiلiنە" اينالعان قازاق باسىلىمدارىنىڭ عۇمىرى قىسقا بولسا دا، قازاق ۇلتىن بiر تۋدىڭ استىنا بiرiكتiرۋگە سۇبەلi ۇلەس قوسقانىنا تاريح پاراقتارى كۋا. وندا جاريالانعان تاريحي-ەتنوگرافيالىق، ادەبي ماتەريالدار ءالi كۇنگە قۇندىلىعىن جويعان ەمەس. مiنە، بiز تابان تiرەگەن سەمەيدە ۇلت زيالىلارىنىڭ بەتكە ۇستار قايماقتارى شوعىرلانعانىن، العاشقى قازاق باسىلىمدارىنىڭ قارلىعاشتارى جارىق كورگەنiن وسىدان-اق اڭعارۋعا بولماي ما؟!
الايدا سول كەزدەرi الاش جۇرتىنىڭ ايبىندى، رۋحاني استاناسىنا اينالعان سەمەيدiڭ بۇگiنگi بەت-بەينەسi قالاي؟ كوكەيگە تۇيگەن وسى ساۋالعا جاعىمدى جاۋاپ الارمىن دەپ كەلگەن كوڭiلiم سۋ سەپكەندەي باسىلىپ سالا بەردi. كوڭiلدiڭ قوڭىلتاقسيتىن سەبەبi - قالادا قازاقي ۇلتتىق ناقىشتان بەلگi از. ءالi كۇنگە كوشەسiنiڭ كوبi ەسكi كەڭەستiك اتاۋدان ارىلماعان. قوعامدىق كولiككە باس سۇعىپ ەدiم، تۇرعىلىقتى قازاقتاردىڭ ورىسشا شۇلدiرلەگەنiن كورiپ، جۇرەگiم قان جىلادى. بiر بايقاعانىم، قالانىڭ قاي مۇيiسiنە بارساڭىز دا، قازاقتان گورi باسقا ۇلت وكiلiنiڭ سالماعى باسىم سياقتى. بالكiم قالانىڭ تولىقتاي قازاقشاعا كوشە الماي جاتقاندىعى سونىڭ سالدارىنان بولار دەپ ءتۇيدiم. نەگە ەكەنi بەلگiسiز، كوز الدىما الماتىعا العاش كەلگەن 1997 جىلدار كولبەڭدەي كەتتi. سول كەزدە ءدال وسىنداي سەزiمدە بولعانىم ءالi ەسiمدە. ايالداما اتاۋلارى، كوشە اتتارى، "جولاقىسىن تولە" دەپ تىقاقتاعان كوندۋكتورلار دا ورىسشا سايراپ قوياتىن-دى. قازiرگi جاعداي مۇلدەم باسقاشا. بۇگiنگi الماتى كەشەگi الماتى ەمەس. ال بۇگiنگi سەمەي قالاسى وسىدان ون جىل بۇرىنعى الماتىنىڭ ناق ءوزi سياقتى...
تاريحي وقيعالارعا كۋا سەمەي قالاسى - شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ باتىس وڭiرiندەگi ەكiنشi ورىنداعى قالا. ول ەرتiس وزەنiنiڭ ەكi جاعاسىنا ورنالاسقان. مۇنى جەرگiلiكتi حالىق "ەسكi سەمەي" جانە "جاڭا سەمەي" دەپ اتاپ كەتكەن. ودان بولەك سەمەيدi ەرتiس ۇستiندەگi قالا دەيدi. كەزiندە سەمەي بەكiنiسi دامي كەلە رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى عانا ەمەس، سونداي-اق ورتا ازيا، باتىس قىتاي اراسىنداعى ماڭىزدى ساۋدا پۋنكتiنە اينالىپتى. سودان با ەكەن، ساۋدا كوپەستەرi تۇرعىزعان عيماراتتار مەن تاتار مەشiتتەرi انادايدان "مەن مۇندالاپ" تۇر ءالi دە.
ال بۇگiندە قالا حالقى 300 مىڭ ادامنان اسىپ جىعىلادى. قولدا بار مالiمەتتەرگە قاراعاندا، تۇرعىنداردىڭ 59 پايىزى - قازاقتار، 33 پايىزى - ورىستار. قازاقتىڭ قاراسى باسىمدىققا يە بولسا دا، سەمەيلiكتەر قازاق تiلiنە كوشۋگە كەلگەندە جايباراقاتتىق تانىتۋدا.
قوعامدىق كولiكپەن قالانىڭ كوشەلەرiن ارالاپ كەلەم. اۋەلi ۇلكەن داڭعىل - لەنين كوشەسiنە ءتۇستi. ءوز كوزiمە ءوزiم سەنە الار ەمەسپiن. بۇرىن دا باسپاسوزدەن "سەمەيدە لەنين اتىنداعى كوشە ءالi بار" دەگەندi كوزiم شالعان-تىن. بiراق تاۋەلسiزدiكتiڭ 20 جىلدىعىنا اياق باسقان ۋاقىتتا قالا قىلىشىنان قان تامعان كەڭەستiك كەزەڭنiڭ بەلگiلەرiنەن تازارتىلعان شىعار دەپ ويلاعان ەدiم. الايدا ولاي ەمەس ەكەن. ءارi قاراي اباي كوشەسiنە ءتۇسiپ، قۋانىپ كەتتiم. ۇلى اقىنعا ارنالعان ەسكەرتكiش تە وسى كوشەدەن ورىن تەپكەن. وقىرمانىنا عاسىردان ارتىق ۋاقىت قىزمەت ەتiپ كەلەتiن اباي اتىنداعى امبەباپ كiتاپحانا دا كوزگە جىلى ۇشىرادى. بiر زاماندا سەمەي جەرi پاتشالىق رەسەي ءۇشiن ساياسي ايىپتىلاردى جازالاۋ مەكەنiنiڭ بiرiنە اينالعانى تاريحتان ءمالiم. سونداي جەر اۋدارىلعانداردىڭ بiرi ە.پ.ميحاەليس ابايمەن العاش وسى كiتاپحانادا تانىسىپتى. ابايدىڭ ومiرگە، دۇنيەگە دەگەن كوزقاراسىنىڭ شىڭدالۋىنا دوسى ميحاەليستiڭ سەپتiگi تيگەنiن م.اۋەزوۆتiڭ "اباي جولىنان" وقىعانبىز...
ەسكi سەمەي قالاسىنىڭ ءوزi دە ەلiمiزدiڭ سول بiر بوداندىق قۇرساۋىنداعى تاريحي ساتتەرiن پاش ەتەتiن سياقتى. تiپتi كەيبiر كوشەلەرi رەسەيدiڭ مەشەۋ قالاشىعىندا جۇرگەندەي اسەر قالدىرادى ەكەن. ماسەلەن كراسين، ك.ماركس، لەنينوگورسكايا، شۋبينسكايا، ميچۋرين، كاراگاندينسكايا، چەحوۆ، دوستوەۆسكي، گلينكا، انوۆ، بەساتارنايا، لينيا، ت.ب. تولىپ جاتقان كەڭەستiك زاماننان قالعان اتاۋلاردان باسىڭ اينالادى. كەڭەستiك كەزەڭ كەلمەسكە كەتسە دە، سونى كۇنi بۇگiنگە دەيiن كوكسەيتiندەر ءداپ وسى قالاعا شوعىرلانعان سياقتى. بiز شاھارداعى ونوماستيكالىق ماسەلەنiڭ ءمان-جايىن بiلۋ ءۇشiن سەمەي قالالىق مادەنيەت جانە تiلدەردi دامىتۋ باسقارماسىنىڭ ءبولiم باستىعى ايدار ساناەۆ مىرزاعا حابارلاستىق. ءا دەگەننەن-اق، ساۋالىمىزدى "لەنين كوشەسiن اۋىستىرماۋعا نە تۇرتكi بولدى؟" دەۋدەن باستاعانىمىزدا، بەرگەن جاۋابى تومەندەگiشە ءورiلدi.
- مەنiڭ بiلۋiمشە، لەنين كوشەسiن اۋىستىرۋعا حالىق كونبەدi. كەيبiر ازاماتتار قالاي بولعاندا دا، لەنيننiڭ قازاقتارعا ۇلكەن كومەك كورسەتكەنiن ايتادى. مالiمەت كوزدەرiندە لەنيننiڭ كەزiندە قازاقتاردىڭ اۆتونومياسىن، قازاققا تيiستi جەرلەرiن قايتارعاندىعى تۋرالى دەرەكتەر بار. ورىستار شەكارانى پاۆلوداردىڭ تۇز كولدەرiمەن وتكiزiپ، سولتۇستiك قازاقستاننىڭ قالالارىن سiبiرگە قالدىرعىسى كەلگەن. سول كەزدە لەنيننiڭ ايتۋىمەن ورىستار شەكارانى جىلجىتپاي، تەك ومبى، ورىنبوردى عانا مiسە تۇتىپتى. ەكiنشiدەن، لەنيننiڭ تۇسىندا قازاقتار قۋدالانعان جوق دەيدi. تاريحي قۇجاتتارعا قاراساق، توڭكەرiستەن كەيiن قازاقتار اۋدان، وبلىس باسشىلارى دارەجەسiنە كوتەرiلiپ، رەسپۋبليكانى باسقارىپ كەتكەن. سوندا ورىستار جينالىس اشىپ، "بۇل توڭكەرiس وزiمiزگە كومەكتەسەدi دەسەك، از ۇلتتارعا، سونىڭ iشiندە قازاقتارعا كومەكتەسiپ جاتىر. قازiر قازاقتار گۋبەرنيانى، ۇكiمەتتi باسقارىپ وتىر..." دەپ تالاقتارى تارس ايرىلعان ەكەن. مiنە، سوندىقتان دا جەرگiلiكتi بيلiك لەنيننiڭ قازاق ۇلتىنىڭ كوتەرiلۋiنە ۇلەس قوسىپ، جەرiن قايتارۋعا تىرىسقاندىعىن ەسكەرiپ، كوشەدەن اتىن الىپ تاستاۋدى قۇپ كورمەدi. دەگەنمەن سوۆەت كوشەسiنە اباي اتىن، كومسومول داڭعىلىنا شاكارiم، كۋيبىشەۆكە قابانباي باتىر ەسiمiن، گوركي كوشەسiنە ب.مومىشۇلىنىڭ، ۆوروشيلوۆكە ماعجان جۇماباەۆتىڭ، "مير" داڭعىلىنا اۋەزوۆتiڭ اتىن بەردiك. ورىستار: "چەم "ميرا" پومەشالا" دەپ قانشاما رەت شۋلادى. وعان دا قارامادىق. وسكەمەنمەن سالىستىرعاندا، سەمەيدiڭ بiرتالاي كوشەسi وزگەرتiلدi. كوشە اۋىستىرۋعا موراتوري جاريالانعالى بەرi, بiرتiندەپ ەسكi اتاۋدان ارىلىپ كەلەمiز. ورىستار بiردەڭە دەسە، "رەسەيدە دە رەۆوليۋتسيونەرلەردiڭ اتىن الىپ تاستادى عوي" دەگەندi العا تارتامىز. دزەرجينسكي كوشەسiنە امانوۆتىڭ اتى بەرiلدi. گلينكا دەگەن كوشە ءالi بار. ول - تەك ورىستىڭ عانا ەمەس، بۇكiل دۇنيەجۇزiنiڭ الىپ كومپوزيتورى. ال دوستوەۆسكي بiزدiڭ قالامىزدىڭ ادامى بولىپ كەتكەن. العاش شىعارماسىن سەمەيدە جازىپ، ماحابباتىن دا وسىننان تاپقان تۇلعا. چەحوۆ تا بەكەر ادام ەمەس. ونىڭ ەسiمiن دە كوشەدەن الىپ تاستاۋعا بولمايدى دەپ شەشتiك".
تاڭعالارلىعى سول، سوناۋ 1917-20 جىلدارى قىلىشىنان قان تامعان كەڭەستiك ۋاقىتتا سەمەيدiڭ قازiرگi "جاڭا سەمەي" دەپ اتاپ جۇرگەن بولiگiن الاش قايراتكەرلەرi سول كەزدەگi "زارەچنايا سلابودكا" اتاۋىن "الاش" دەپ وزگەرتiپ جiبەرiپتi. ودان بەرi قيلى زاماننان ءوتiپ، ەگەمەندiگiمiزگە دە قول جەتكiزدiك. ءوز بيلiگiمiز وزiمiزگە تيiپ، تاۋەلسiزدiك العانىمىزعا 20 جىل تولسا دا، لەنين، كراسين، ك.ماركس، ميچۋرين سىندى اتاۋلاردى كوزدiڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ كەلۋiمiزگە نە جورىق؟!
ايتپاقشى، تاعى بiر وكiنiش ۇيالاتقان تۇسى - الاش قالاسىندا الاش ارىستارىنا ارنالعان ەسكەرتكiش جوق. قازاقتىڭ ماڭدايالدى زيالىلارىنىڭ ماقسات-مۇراتى توعىسقان سەمەيدە الاش كوسەمدەرiنiڭ سالعان iزiن ايعاقتايتىن بiر بەلگiنi بايقامادىق. ەل ۇكiمەتiنiڭ 2008 جىلى الاشوردا قوزعالىسىنىڭ 90 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ تۋرالى قاۋلىسىندا سەمەي قالاسىنىڭ ورتالىعىنان كەشەندi ەسكەرتكiش تۇرعىزۋ حاقىندا باستاما ايتىلعان بولاتىن. الايدا ودان بەرi ءۇش جىل وتسە دە، ەسكەرتكiش قويۋ ەندi قولعا الىنىپ جاتقانعا ۇقسايدى.
سەمەي قالاسىنان كەيiنگi ساپارىمىز وسكەمەندە جالعاستى. قالا 1720 جىلى ۇلى مارتەبەلi I پەتر پاتشالىق قۇرىپ تۇرعاندا قامال-بەكiنiس رەتiندە سالىنعان. 1868 جىلى عانا وسكەمەنگە قالا ستاتۋسى بەرiلiپتi. جول-جونەكەي قونىس تەپكەن ەلدi مەكەندەردiڭ اتاۋى دا كوزگە تۇرپiدەي ەستiلدi. ەكi قالانىڭ ارالىعىندا ورنالاسقان "تاۆريا" دەگەن اۋىلدىڭ اتا-بابامىز قويعان "مىرزابەل" دەگەن اتىن ايتپايدى ەكەن مۇنداعىلار. سونىڭ سالدارىنان تاۆريادا بiر دە بiر اۋىل اتى تاريحقا ساي وزگەرتiلمەپتi. وكتيابرسكي، كراسينا، احميروۆا، سامسونوۆكا، زاششيتا، پروحلادنايا، ابلاكەتكا دەپ كەتە بەرەتiن اۋدان اتتارى ءالi كۇنگە قازاقشا اتالمايدى. ال كوشەلەرگە كەلسەك، 600-دەن اساتىن كوشەنiڭ ون-ون بەس شاقتىسىنان عانا قازاقى يiس اڭقيدى. مۇنداعى جاعداي سەمەي قالاسىنان دا سوراقى ەكەن. اتاپ ايتقاندا، ەنتۋزياستوۆ، ستەپان رازين، رەۆوليۋتسيوننايا، ۆوروشيلوۆا، م.گوركوگو، باجوۆا، دوبروليۋبوۆا، ناب.كراسنىح ورلوۆ، ميحاەليسا، سولنەچنايا، ۆينوگرادوۆا، لەرمونتوۆا، ەرماك، پريبرەجنايا، امۋرسكايا، كلارا تسەتكين، كرۋپسكايا، اۆرورا، كومينتەرن، كومسومولسكي، وكتيابرسكي، سوۆەتسكي پەرەۋلوك زاپادنايا، ليحارەۆا، نوۆاتروۆا، جۋكوۆ، پراۆدا، كراسنوزنامەننىي، كراسنودونسكي، كراسنوگۆاردەيسكي، كراسنوفلوتسكي، كراسنوپارتيزانسكي ت.ب. كوشەلەر بiرiنەن سوڭ بiرi جالعاسىپ جاتىر. ول ول ما، وسكەمەندە تسەنترالنىي، پاراۆوزنىي دەگەن كوشە بiرنەشە مارتە قايتالانعان. ال قالا تۇرعىندارىنىڭ "تاۋەلسiزدiك" دەگەن كوشەگە قول جەتكiزگەنiنە دە سوڭعى ەكi-ءۇش جىلدىڭ ءجۇزi. ونىڭ ءوزi قالانىڭ كارتاسىندا ورىس تiلiندە "نەزاۆيسيمىي" دەپ الىنىپتى.
بiز شىعىس قازاقستان وبلىستىق تiلدەردi دامىتۋ باسقارماسىنىڭ ءبولiم باستىعى ساماربەك ابiشەۆ مىرزانى سوزگە تارتقانىمىزدا، قازiرگi كەزدە وسكەمەندە 557 كوشەنiڭ بارىن تiلگە تيەك ەتە كەلە، ۇلكەن كوشە اتاۋلارىن قيىندىقپەن اۋىستىرىپ جاتقاندىقتارىن باسا ايتتى. "ۇساق كوشەلەرگە ءاليا مولداعۇلوۆا مەن مانشۇك مامەتوۆانىڭ، ال ۇلكەن كوشەلەرگە ۆوروشيلوۆ، ت.ب. اتتارىن بەرگەن جاعدايلار بولعان. قازiر ۇلكەن كوشەنiڭ كوبi وزگەردi. ماسەلەن اباي، قازاقستان، مۇحتار اۋەزوۆ داڭعىلى، رەسپۋبليكا الاڭى دەگەن سياقتى تالايى تۇزەلدi", - دەپ قاناعاتتانعاندىق سەزiمiن جەتكiزدi كوڭiلگە قاياۋ سالىپ.
نەگiزi جەر-سۋ، كوشە اتاۋلارىن بەرۋدەگi زاڭ تالاپتارى بويىنشا، كوشەگە جاڭا اتاۋ بەرۋ ءۇشiن سول كوشەدە تۇرعىنداردىڭ 50 پايىزى قارسى بولماۋى كەرەك ەكەن. وسى زاڭ تالابىنىڭ دۇرىس ەمەستiگiن العا تارتقان ساماربەك ابiشەۆ: "قالالى جەرگە بۇل تۇجىرىمداما مۇلدەم كەلمەيدi. ويتكەنi قالادا تۇراتىن قازاقتار 33 پايىز عانا. ەگەر وسى زاڭعا باعىنىشتى بولساق، قالاداعى ورىستاردىڭ بارلىعى دا ورە تۇرەگەلiپ شىعادى. بiر ۇيدە 80 پاتەر بولسا، سونىڭ ءارi كەتسە بەس-التاۋى عانا قازاق. ولار ءولiپ كەتسە دە، كەلiسپەيدi. ونوماستيكالىق كوميسسيا سوعان قاراماستان باتىل شەشiم قابىلداۋى كەرەك", - دەپ قاداپ ءوتتi. ول سونداي-اق شىعىس وڭiرiنە اكiم بوپ كەلگەن بەردiبەك ساپارباەۆ مىرزانىڭ وسى ماقساتتا قولعا الىپ جاتقان شارۋالارىنا ءدان ريزا ەكەندiگiن دە جەتكiزدi. "ايتارى جوق، وسكەمەن بiرتiندەپ بولسا دا قازاقىلانىپ كەلەدi. بۇرىن كوشەدەگi جارنامالار، اقپاراتتار ورىسشادان تiكەلەي اۋدارىلا سالاتىن ەدi. قازiر ءاربiر بيلبوردتان قازاقى يiستiڭ اڭقىپ تۇرعانىن اڭعاراسىز. قازاقتىڭ ۇلى دانالارىنىڭ وسيەت سوزدەرiن كوشە-كوشەگە iلiپ، جاستاردىڭ بويىنا پاتريوتتىق رۋح سەۋiپ جاتىر", - دەيدi ساماربەك ابiشەۆ مىرزا.
راسىندا دا، وسكەمەن قالاسىندا تiل ماسەلەسi كۇيiپ تۇرعان كورiنەدi. ءساتi ءتۇسiپ، شىعىس قازاقستان، پاۆلودار، قاراعاندى وبلىسىنىڭ قىلمىستىق اتقارۋشى ينسپەكتسياسى ۇيىمداستىرعان شاراعا قاتىسۋعا مۇمكiندiك الدىم. بايانداما جاساعان مامانداردىڭ، جينالعان قاۋىمنىڭ كوپشiلiگi دەرلiگi ءوزiمiزدiڭ قازاقتار بولسا دا، ءبارi رەسمي تiلدە پiكiر الماسىپ جاتتى. سەميناردى اشىپ بەرگەن باسشىدان باستاپ، لاپپايلاعان قاراكوز ۇل-قىزدارعا دەيiن ورىس تiلiن تۋعان انا تiلiنەن جوعارى قويعانى قىنجىلتتى. بالكiم، جەرگiلiكتi بيلiكتiڭ شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى ۆەرح-بەرەزوۆسكي اۋىلىنداعى قازاق تiلiندە بiلiم بەرەتiن جالعىز قازاق مەكتەبiن اراشالاپ الۋعا قاۋقارى بولماي جاتقانى سودان بولار، كiم بiلسiن؟!
بۇل وڭiرگە اكiم بوپ قازاق تiلiنە جاناشىر ازامات بەردiبەك ساپارباەۆ بارعان كەزدە جۇرت بوركiن اسپانعا اتارداي قۋانعان. "بۇل ازامات شىعىس ءوڭiرiن قازاقىلاندىراتىن بولدى عوي!" دەستi سوندا تiلەكشi حالىق. الايدا بەردiبەك ساپارباەۆ اكiم بولعالى ءۇش جىلعا اياق باسسا دا، قازاق تiلiنiڭ تاسى ورگە دومالاماي تۇرعان سياقتى. تاعى دا اباي اتامشا ايتساق، "باياعى جارتاس، سول جارتاس". كiمگە، نەگە جالتاقتاپ جۇرگەنiمiز بەلگiسiز.
P.S. شىعىستىڭ شىرايىن كiرگiزiپ تۇرعان سەمەي مەن وسكەمەن قالاسىنداعى مەملەكەتتiك تiلدiڭ جاي-كۇيiمەن تانىسقان بiزدiڭ ۇنجىرعامىز ءتۇسiپ، سالىمىز سۋعا كەتكەندەي كۇيدە قالدىق. ويتپەگەندە شە؟! الاشتىڭ تاريحىندا التىن ارiپپەن جازىلعان ەكi قالا دا قازاق تiلiنە تاياۋ ارادا كوشە قويمايتىندىعى كوزگە ۇرىپ تۇر.
قالانىڭ سىرتقى كەلبەتiن ەرتiس وزەنi ۇستiندەگi الىپ كوپiردەن تاماشالادىم. كوز الدىمدا الاشتىڭ ۇلت جاناشىرلارىنىڭ بەينەسi كولبەڭدەي بەردi. شiركiن، ۇلتى ءۇشiن باستارىن بايگەگە تiككەن ەسiل بۋىن تاۋەلسiز ەلiمiزدiڭ بۇگiنگi بەت-الىسىن كورگەندە، قانداي سەزiمدە بولار ەدi?! اينالا ءۇنسiز. تەك مەنiڭ شاققان مۇڭىمدى ەرتiس وزەنi عانا ءۇنسiز تىڭداپ، ءۇنسiز عانا بۇيرا تولقىنىن جاعاعا شىعارىپ جاتتى.
11 تامىز، 2011
دينارا مىڭجاسارقىزى
http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=28&id=6474
