قازىر ورىس الەمىنىڭ عالامتورىن اشىپ قالساڭ بولدى: «جابايى قازاقتاردى ءبىز ادام قىلعانبىز» دەگەن مالىمدەمەلەر ءورىپ جۇرەدى. ورىس ءتىلدى قازاقتار «قازاق پەن تۇركى تاريحىنا» قاتىستى ماقالا جاريالاي قالسا بولدى، «ءبىز قازاققا قالا سالىپ بەرگەنبىز، ءبىز قازاقتى ادام قىلعانبىز» دەگەن دالباسا يمپەريالىق امبيتسياعا تولى كومەنتاريلەردىڭ بەرىلۋىنە ءجيى كەزىگەمىز. نەگە؟؟

قازاق پەن ءسىبىر قالالارى ءسوز بولاتىن ەۋروپالىق ماركو پولو، سنورري ستۋرلۋسسون، سيگيزمۋند گەربەرشتەين، ميلەسكۋ سپافاري، نيكولاي ۆيتسەن; اراب-پارسىلىق تاحيراك مارۆازي، سالام ات-تاردجۋمان، يبن حوردادبەح، راشيد-اد-دين، ابۋل-گازي جانە قىتايلىق چان چۋن ەڭبەكتەرى تولىقتاي قازاقشالانباي وتىر. ءارى قولدا بار ورىسشا اۋدارماسى بۇرمالانىپ تارجىمالانعان. كوبىنىڭ ەڭبەگىنىڭ اتىن ەستىگەنىمىز بولماسا، نە قازاقشاعا، نە ورىسشاعا ەش اۋدارىلماعان دۇنيەلەر.

كىم كىمگە قالا سالىپ بەردى؟ بۇرىننان بار قالالاردىڭ ىرگە كوتەرگەنى نەگە تەك ورىس وتارلاۋشىلارى باسا كوكتەگەن XVI-XVII عاسىرلارعا تەلىنىپ وتىر؟  ءبىز تەك ءوز انا ءتىلى مەن ورىس تىلىندە جازاتىن «التىن وردا» مۇراگەرلەرى قازاق-تاتار زەرتتەۋشىلەرىنە عانا دەن قويماي، ادال ويلى، جۇرەگى ىزگى رەسەيلىك تاريحشىلاردىڭ دا «ورتاق تاريحىمىزعا» وراي جاساعان عىلىمي مالىمدەۋلەرى مەن يمپەريالىق وركوكىرەكتىكپەن بۇرا تارتپايتىن عىلىمي جاڭالىقتارىنا دا دەن قويعانىمىز ورىندى. 

ءدال قازىر ورىستىڭ رەسمي تاريحىندا – «ءسىبىردى جاۋلاپ الدى-مىس» دەيتىن، قازاقتىڭ رەسمي تاريحىندا – «ءبىزدى قىرىپ-جويدى-مىس» دەيتىن ەرماك بار. ال، بالاما تاريحتا، ۆاتيكاندا ساقتالعان جازبالاردا ەشكىممەن سوعىسپاعان  نەستوريان ءدىنىنىڭ سوڭعى پاتريارحى (ازان شاقىرىپ قويعان اتى: كونە تۇركىشە «قۇدايدىڭ ىزگى جازباسىنىڭ مۇراگەرى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن) كەرەي تايپاسىنان شىققان جارماق بار. ەرماك ءسىبىردى جاۋلاپ الۋ جورىعىندا ءوز جولىندا ءىرى قالانى كەزىكتىرمەسە دە، ونىڭ اسكەرى باسىپ وتكەن شاعىن قالاشىقتار جەتىپ ارتىلاتىن. ءارى وب وزەنى بويىندا ءشوپ باسقان، نۋلانا وسكەن اعاش تاسالاعان ەسكى قالالاردىڭ ورنى وتارلاۋشىلارعا وتە ءجيى كەزىگەتىن.

التىن وردالىق بۇتكىل تۇركىلىك قالالىق مۇرانى ىجاھاتتىقپەن مورلەگەن كارلى يۆاننىڭ «ۇلكەن سىزباسىنان» باستاۋ الاتىن بارشا جازبا بۇلاق كوزى تاسكەرەڭدەنە جابىلىپ، رەسەي يمپەرياسىن «نورمان تەورياسىمەن» بايلانىستىرعان لومونوسوۆتىڭ اتا جاۋى گەرحارد فريدريح ميللەردىڭ (نەم. Gerhard Friedrich Müller) 3 تومدىق «ءسىبىر تاريحى» اتتى ءمۇلايىم ەڭبەگى قازاققا دا قاتىسى بار تۇركىلىك جوسىق پەن ءىز-تاڭبانى مۇلدەم ءوشىردى. ءارى يزەۋيتتەردىڭ ارالاسۋىمەن ومىرگە كەلگەن تاريحي وتىرىكتەرىنە تمد تاريحشىلارىن يلاندىردى. وسى ءوشىرىلۋ تاريحتا بولعان قالالاردىڭ بۇرىن بولماعاندىعىنان باستاۋ الادى. رەسەي وتارشىلارى ىرگە تەپكەن شاقتا ءىبىر-ءسىبىر جانە التاي وڭىرىندەگى بارناۋل، تومسك، اقمولا، سەمەي، وسكەمەن، قوستاناي، قىزىلجار ت.ب. رەسەيلىك جانە قازاقستاندىق قالالار بۇرىننان بار شاھارلاردىڭ ورنىنا سالىنىپ،  ساقتالىنىپ قالعان تاريحي جادىگەرلەر قاساقانا قيراتىلىپ، اتالعان شارلەردىڭ ەجەلگى تاريحىن ۇمىتتىردى.

سىزگە ءىبىر-سىبىردەگى جانە دە ونىمەن شەكتەسەتىن الاش جۇرتى اۋماعىنداعى: يكا، كيكاس، كامبالىك، گرۋستينا، سەرپەنوۆ، كانۋنون، كوسسين، تەروم سىندى قالالاردىڭ جارىم-جارتىلاي تۇركىشە ءام ورىسشا اتالۋى، نە بولماسا، كارى-سايرام، قاراقورىم (ساركۋني), الافحين (الاكچين), كەميدجكەت، حاكان حيرحير دەپ جالعاسىپ كەتە بەرەتىن شاھارلار اتاۋى بىردەڭە سەزدىرە مە؟ ءيا، بۇنداي حالىقتىق سانادا بار، عىلىمي ساناتتا جوق قالالار مەن كەنتتەر سانى ون مىڭعا جەتپەسە دە مىڭنان اسادى. ءبىز سانامالاعان قالالاردىڭ ءبارى ءىبىر-ءسىبىر مەن التاي ايماعىنا تيسەلى. ولاردىڭ بارلىعى بۇرىندارى اراب-پارسى، قىتاي، ەۋروپالىق تاريحي قۇجاتتارمەن قاتالىپ، بۇگىندەرى راس-وتىرىگى ارحەولوگيالىق قازبالار ارقىلى ماشھۇرلەنىپ وتىر. دەگەنمەن وسى وڭىرلەردەگى كونە قالالار ورنىنا ءالى كۇنگە دەيىن رەسەي تاراپىنان جۇيەلى ارحەولوگيالىق قازبالار جۇرگىزىلمەي كەلەدى. جۇرگىزىپ كەرەگى نە؟ بارلىق قالانى جابايى كوشپەلىلەرگە باشقۇرتتار مەن قازاقتارعا، التايلىقتارعا ءام از ساندى وزگە تۇركى حالىقتارىنا ورىستار سالىپ بەردى ەمەس پە؟

وسىلايشا عىلىمي الەم جالعان ءسىبىر تاريحىنىڭ اتاسى Gerhard Friedrich Müller-ءدىڭ: «ءسىبىردىڭ ەش تاريحي قۇندىلىعى جوق، سوندىقتان ونى زەرتتەپ وپا تاپپايمىز» دەپ مالىمدەۋىنە يمانداي ۇيىدى. ءالى دە ۇيىپ كەلەدى. «سىبىردە ورىستار كەلگەنگە دەيىن قالا دا، مادەنيەت تە بولماعان اندا-ساندا قازاق پەن باشقۇرت سياقتى كوشپەلى جۇرت وڭدى-سولدى كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن بوس جاتقان ايماق» دەگەن تۇسىنىك جۇرتتىڭ ساناسىن ۋلاندىرۋدا. 

وسىلاي ايتۋىن ايتىپ قالسا دا، ءسىبىر تاريحىنىڭ اتاسى ءوزىنىڭ «ءسىبىر تاريحىندا» جانە توبىل پروۆينتسياسىنىڭ كۋزنەتس ۇيەزىنىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە ارنالعان 1734 جىلعى عىلىمي ەڭبەگىندە ادامدار ەستە جوق ەسكى زاماننان بەرى تۇرىپ كەلە جاتقان تاريحتا بولعانى ەش داۋ-داماي تۋدىرمايتىن بىرنەشە قالالاردىڭ اتاۋلارىن كەلتىرەدى.

1734 جىلى گ. ف. ميللەر (Gerhard Friedrich Müller ) 1616 جىلدان باستاپ جوڭعار يمپەرياسى قاراۋىنا ءوتىپ، ويراتتار تۇركىلىك مادەني ەسكەرتكىشتەردى بۋددالاندىرعان، ال بابالارىمىز 1660-1670 جىلدارى ورىن العان سوعىستا ەلۋ جىل بۇرىن سالعان بۇتحانالاردى قيراتقان شايقاس بولىپ وتكەن دورجينكيتتە (تسوردجينكيد), ياعني سەمەيدە بولىپ، قالانىڭ جەتى شاتىرىن، پۇت تاستاردى كوزىمەن كورەدى.  وسى ون جىلدىق سوعىستان كەيىن قالانى قايتا وزىنە قاراتقان ويراتتار 1672 جىلى ۋچۋرتۋ حان كيد حرامىن، 1676 – بوشوكتۋ حان كيد حرامىن سالدى. 1717 جىلدارى بۇتىندەي رەسەي يمپەرياسى قاراۋىنا كوشكەن قالانى وتارلاۋشىلار سەميپالاتينسك دەپ اتاي سالدى. 

التىن ورداعا باعىنىشتى بولعان كارلى يۆاننىڭ پارمەنىمەن 1552 جىلى قازىر «ورىس جەرى» دەپ اتالاتىن  بارشا دەشتى-قىپشاق ءوڭىرىنىڭ شاھارلارى ەنگىزىلگەن «ۇلكەن سىزبا» قۇراستىرىلعانىن ءبارىمىز بىلەمىز. ناعىز كارتا كەيىن ءىز-عايىم جوعالىپ، تەك وعان ەنگەن قالالاردىڭ اتاۋلارى عانا ساقتالىپ قالدى. ساقتالىپ قالعان قولجازبا «ۇلكەن سىزبانىڭ كىتابى» دەپ اتالادى. وسى ءبىر كەزىندە باستاپ جازىلعانىمەن اياقتالماي قالعان قولجازبانى يمپەريالىق مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر (دياكتار) ليحاچيوۆ پەن دانيلوۆ 1627 جىلى جازىپ ءبىتىردى. وندا تەك قانا ءسىبىردىڭ سولتۇستىك-باتىسىنداعى جۇزدەن اسا قالا اتاۋلارى ءسوز بولادى. 

جەرگىلىكتى تاريحشىلار مەن ولكەتانۋشىلار رەسمي تاريحپەن كەلىسپەي ءوز زەرتتەۋلەرىن جەكە قارجىسىمەن جالعاستىرىپ كەلەدى. تومسك قالاسىندا تۇراتىن تاريحشى گەورگي سيدوروۆ: «بوريس پاتشانىڭ پارمەنىمەن 1604 جىلى ىرگەسى قالاندى دەلىنەتىن تومسك قالاسىنىڭ ورنىندا ون مىڭ جىل بۇرىن دا شاھار بولعان.  مەن ۇيىمداستىرعان ەكسپەديتسيا ءبىرتالاي ارتەفاكتىلەر تابا الدى. ءبىز سالماعى 4 توننالىق الىپ بلوكتاردى ۇشىراستىردىق. بۇدان شىعارىپ ايتارىم: ادامزاتتىڭ ءوسىپ-وربىگەن جاڭا وشاعى تۋرالى تەوريا زاتتاي جادىگەر دەرەكتەرمەن بەكەمدەلىپ وتىر» دەپ مالىمدەمە دە جاسادى. ءبىر اتتەگەن-ايى ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى بارشا تاريحتى گرەك كونە دەرەگىندەگى اسگاردە يريسك استاناسى بولعان گيپەربورەي ەلىن «سلاۆيان-اري» دەگەن ميستيفيكاتسيامەن ۇشتاستىرادى. ازشىلىق بولسا ءسىبىردى ۇلتتىق نەگىزدە قازاق-تاتار-باشقۇت دەپ بولە-جارماي «ۇلكەن تارتاريا» دەگەن تۇركىلىك  ۇستانىمداعى ءۋاجدى قۇپ كورەدى.  

ءسىبىر جەرىن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەگەن عالىمدار اۋەلى بۇكىل الەمدى ايران-اسىر ەتكەن اركايمدى تاپتى. ولاردىڭ ءىزىن الا زەرتتەۋ جۇرگىزگەندەر بۇگىنگى كۇنى قيراندى مەن ۇيىندىگە اينالعان كوپتەگەن ەلدى مەكەن كەنت ورنى مەن شاھارلاردىڭ ءىز-سىلەمدەرىن تاۋىپ وتىرعان جايى بار.  

ەكاتەرينبۋرگتىك زەرتتەۋشى ۆ.ا.بورزۋنوۆ كەڭەس تاريحشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن زەرتتەي كەلە: ورال بويى، باتىس ءسىبىر، سونىمەن قاتار تومسك-نارىم پريوبەسى اۋماعىنداعى تايگا بولىگىندە ورنالاسقان ەجەلگى قونىس مەكەندەردىڭ ناقتى ورىندارىن انىقتاپ شىقتى.  ءىرى الاڭى 600 شارشى مەتر، ورتاشا الاڭى 270 شارشى مەتر بولاتىن 5 مىڭ جىلدىق تاريحى بار 70-تەن اسا عيماراتتاردىڭ ورنىن تاپتى.

«وتىرىقشى اڭشىلاردىڭ تۇراعى بولعان بۇل وڭىرلەردە اعاشتان ەكى قاباتتى ۇيلەر سالىنعان، اتاپ ايتساق، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى IV - III مىڭ جىلدىقتا وب وزەنىنە قۇياتىن كازىم بويىندا امنيا ءى قالاشىعى بوي كوتەرگەن» دەپ مالىمدەيدى بورزۋنوۆ. 

ۆ. ي. ماتيۋششەنكو تىنىمسىز ىزدەنىسى ارقىلى 1954 جىلى تومسك وبلىسىنىڭ سامۋس كەنتىندە ب.د.د. 17-13 عاسىرلارعا جاتاتىن ادامداردىڭ ەڭ كونە مەكەن تۇراعى تابىلىپ، سامۋس مادەنيەتى دەپ اتالدى.  بۇل مادەنيەتتە ءوزىنىڭ تۇتىنعان بۇيىمدارى مەن ەڭبەك قۇرالدارى بويىنشا ورال بويى، كاما وزەنى، پەرم وڭىرىندەگى تۋربين مادەنيەتىنە ۇقسايدى. 

عالىمدار وسىدان شىعارىپ، قولا عاسىرىندا تۇركى تەكتى شىعىس ەۋروپا مەن باتىس سىبىردە ءبىرتۇتاس سامۋس – تۋربين – سەيمين تۇتاسقان مادەنيەتى بولعان دەگەن قورىتىندى شىعاردى. توم وبلىسىنىڭ ىرگە تاسى 1954 جىلى قالانعان سەۆەرسك قالاسىندا تابىلعان ءزىلدىڭ (مامونت) تىسىندە ەكى وركەشتى تۇيە مەن قاسيەتتى كەرەيت تاڭباسى (سۆاستيكا) بەدەرلەنگەن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى 20 مىڭ جىلدىققا جاتاتىن جادىگەر تابىلدى. ال، تۇيە وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر سىبىرلىك جانۋار ەمەس.

ءدال قازىر رەسەي مەن قازاقستانعا ورتاق بۇرىنعى قازاق وزەندەرى توبىل مەن ەسىل بويىنداعى قىش كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان قالا مەن كەنت ىزدەرى تابىلىپ وتىر. وسى باعىتتاعى زەرتتەۋشىلىك جۇمىسقا  ۆ.ت. كوۆالەۆا (يۋروۆسكايا) جەتەكشىلىك ەتكەن ەكاتەرينبۋرگتىك عىلىمي توپ ب.د.د. III-II جىلدىقتاعى اعاش قابىرعالى دوڭگەلەك ءپىشىندى عيماراتتاردى تاپتى. ناتيجەسىندە توبىلدىڭ ەكى جاعالاۋىنا تاپ وسىنداي 4 تۇراق بارلىعى انىقتالدى.

ورتا عاسىرداعى قازاق جەرىن باسىپ وتكەن اراب-پارسى ساياحتاشىلارىنىڭ جازبا دەرەكتەرىنە سۇيەنەر بولساق، 842-847 جج. ارالىعىندا ءسىبىر مەن قازاقستان جەرىندە بولعان اراب ساللام ات-تاردجۋمان ءوز جولجازبا كۇندەلىگىندە 20 كۇن بويعى ءجۇرىپ وتكەن جەرلەرىندە جارتىلاي بۇزىلعان كونە قالالاردى ۇشىراستىرعانىن ەگجەي-تەگجەي جازادى. بۇل جايىندا جەرگىلىكتى اڭشىلاردان سۇراعانىندا ولار وسى قالاردىڭ ءبارىن «يادجۋدج جانە مادجۋدج» تايپالارى تاس-تالقان ەتتى دەپ جاۋاپ بەرەدى. تاپ وسى «قالالار ەلىن» IX – XIV عاسىرلاردا باسقادا ساياحاتشىلار مەن ساۋداگەرلەر كورىپ، «قۇلازىعان ءوڭىر» دەپ اتادى. «ۇلكەن سىزبانىڭ كىتابىندا» بۇل جەرلەردە قارا شاقپاق تاستى تەرەزەلى ۇلكەن تاس ۇيلەر بولعان دەپ سيپاتتالادى. ءارى تۇرعىندارىنىڭ مەتالل مەن قىش بۇيىمدارىن تۇتىنعانى، سونداي-اق  ديىرمەن تاسىن پايدالانعانى ءسوز ەتىلەدى.

وتكەن عاسىردىڭ قىرقىنشى جىلدارى حاكاس استاناسى اباكانداعى ل. ەۆتيۋحوۆ باسشىلىق ەتەتىن مۋزەي قىزمەتكەرلەرى عيمارات اۋلاسىنان ب.د.د. 98 جىلدارعا جاتاتىن ىرگەتاس پەن سارايدىڭ ءبىر قابىرعاسىن تاپتى. بۇل اشىلىم تاشەبين سارايى دەگەن اتاۋدى يەلەندى. قىش شاتىرلى 20 بولمەلى ساراي ءبىر كەزدەگى ءىرى قالانىڭ قاق ورتاسىنا ورنالاسقاندىعى انىقتالدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ونى جەرلەستەرى تۇركى تەكتى قىتاي اۋلەتىنىڭ اسكەر باسشىسى بولعان لي لينگە ارناپ سالعان دەگەن جورامال ايتادى.

ەرتىس بويىندا قازىرگى پاۆلودار قالاسىنىڭ ورىندا وردا قالاسى ورنالاسقانىن ەۋروپالىق سنورري ستۋرلۋسسون، سيگيزمۋند گەربەرشتەين، ميلەسكۋ سپافاري، نيكولاي ۆيتسەندەر جازىپ قالدىردى. ولار سالعان كارتادا قيماقتاردىڭ وردا قالاسى ءدال قازىرگى كەرەكۋدىڭ ورىندا ورنالاسقان. VIII-IX عاسىرداعى تاعى ءبىر اراب ساياحاتشىسى تاميم يبن باحر مۋتاۆۆا'ي ءوزىنىڭ اۋەلى ەرتىس بويىنداعى قيماق قاعاندارىنىڭ ورداسىندا بولعانىن، كەيىن تارازدان شىعىپ، 12 ايدىك تەمىر قاقپالى ادامدارى قۇجىناعان ءىرى بازارى بار ۇلكەن ءبىر شاھاردا بولعاندىعىن. الگى قالانىڭ ماڭىنداعى جۇرت ەگىنشىلىكپەن اينالاساتىندىعىن ءسوز ەتەدى. بۇل ارينە – وردا قازىرگى پاۆلودار، بىراق تاراز قاي تاراز دەگەن سۇراق تا تۋىندايدى؟

ەلشى ءارى ساياحاتشى تاميم يبن باحر مۋتاۆۆا'ي التايداعى زايسان كولىنىڭ بويىنان قيراعان قالانىڭ ورىن كورگەنىن جازىپ قالدىرادى. بۇل جەردە بابالارىمىز التىن قورىتاتىن كەندەرگە يەلىك ەتىپ، اشكەي بۇيىمدارىن  گرەك وتارلارىنا ساتقاندىعىن گۋمبولدت پەن چيحاچەۆ سىندى زەرتتەۋشىلەر جوققا شىعارمايدى.

ءيا، التايداعى جەرگىلىكتى شەبەرلەر التىننان كوزدىڭ جاۋىن الاتىن نەبىر بۇيىمدارىمەن ەجەلگى ورتا عاسىرداعى ەۋروپانى تاڭ قالدىرا ءبىلدى. ورىستار سالدى-مىس دەيتىن قالالار ءوز ورىندارىندا بۇرىننان بار ەدى. وتارشىلار قازىنادان ءبىر تيىن شىعارماي، ەسكى قالالاردىڭ قيراندىسىن تۇرعىن ۇيگە اينالدىرىپ، جاڭاشا اتاي سالدى. مىسالى: 1618 جىلى ەسكى قالانىڭ ماحالالارى ورىنا كۋزنەتسك دەگەن جاڭا قالا بوي كوتەردى. تاپ وسىنداي جاعدايات سىبىردەگى ءبىرىنشى ورىس قالاسى سانالاتىن تيۋمەن (1586), تومسك (1604), سەميپالاتينسك (1717), ومسك (1716), بارناۋل (1734) سىندى قالا ورىندارىنا ورىس باسقىنشىلارى ىرگە تەپكەندە ورىن الدى. 1604 جىلى قيراعان ەسكى ءشارى ورىنا سالىنعان تومسك قالاسى 50 جىلدان كەيىن تۇرۋعا مۇلدەم جاراماي، 1648 جىلى باسقا جەرگە سالىنىپ، بۇرىنعى مادەني جادىگەرلەرىمىز ىرگەتاسقا اينالىپ كەتتى. 

ءبىر وكىنشتىسى وسى قالالار كەڭەيگەن شاقتا تالاي كونە عيماراتتار مەن جادىگەرلەر جاڭا سالىنعان ۇيلەردىڭ استىندا قالا بەردى.  نوعايسىبىردە (نوۆوسيبيرسك) ماسكەۋ پاتشالىعى مەن كوشىم حان اراسىنداعى 16 جىلعا سوزىلعان سوعىستىڭ 1589 جىلعى 22 ماۋسىمدا بولعان سوڭعى شايقاسى ورىن العان تساتتىرت (چاتى) قورعانى مەتروپوليتەن بەكەتىننىڭ استىندا قالا بەردى. بۇنداي مىسالدار جەتىپ ارتىلادى.

بەرتىندە 1999 جىلى تاعى وسى قالانىڭ ارحەولوگتارى چيچا كولىنىڭ بويىنان ب.د.د VIII-VII عاسىرلارعا جاتاتىن  قالانىڭ ورىن تاپتى. وسى ايماقتىڭ قازاق ەلىمەن شەكتەسەتىن جەرىندە اۋماعى 5-تەن 30 گەكتارعا دەيىن اۋماقتى الاتىن بىرنەشگە ەلدى مەكەننىڭ ورنى تابىلدى. ولاردىڭ كوبىنىڭ اتى تاريحتا تارتاس سىندى قازاقشا اتاۋمەن قالىپ وتىر.

سوندا رەسمي ورىس تاريحىنىڭ ءسىبىردى يگەرۋى (باسىپ الۋى) بارىسىندا بۇرىننان بار «سىبىرلىك قالالاردى ءبىز سالدىق دەيتىن؟» اكسيومالانعان  قيتۇرقى ساياساتىنا قاشان عىلىمي-يدەولوگيالىق توسقاۋىل قويىلادى!؟

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz