ءبىرىنشى دەڭگەيلى تالداۋ: وسى ولەڭدەگى اقىن

اقىن كوتەرىپ وتىرعان الەۋمەتتىك تاقىرىپ، پسيحولوگيالىق سىڭاي، ارقاۋ شىندىقتى شىعارما نامى ايپارالاپ تۇر. بۇل جايلى جاتتاندى ۇردىستە ءسوز جازباقتى وزىمىزگە ءمىناسىپ كورمەدىك. ماعلۇم جاي.

تۋىندى قۇرىلىسى ءجايلى تىپتەن سولاي. ەكى قولدىڭ سالاسىن قايتا-قايتا ساناي بەرگەننەن ءىلىم باراقات تاۋىپ، جۇرەك ءلاززات الماسقا كەرەك. حوش.

ءبىر ايتارىمىز – تاقىرىپ تاڭداۋ ماسەلەسى. ياعني نەنى جازۋ، نەنى جازباۋ تۋراسىندا. وسى تۇستا اباي جالپى شىعارماشىلىعىندا كوپ قاتەلىك جىبەرمەگەن اقىن. ءدال وسى ولەڭ تۇرعىسىنان، اشىعىراق بايانداساق، بوزبالالىق كىمدە بولمايدى، ءبارىنىڭ باسىنان وتەدى. اڭگىمە وتكەنىندە ەمەس، كىم بۇل كەزەڭدى قالاي وتكىزگەنىندە. ايتپاسا دا بەلگىلى، قاي بۋىن بوزبالالىعىن قالاي وتكىزسە ونىڭ كەلەر كۇندەرى (سالدارى، زامانى) سولاي بولماق، ءومىرى سولاي كومكەرىلىپ، ادامدىعى سولاي وربىمەك. دەمەك، كەيىن دە ول سول كەزەڭنەن داعدىسىندا قالعان جولىمەن جار قۇشىپ، بالا تۋدىرىپ، ونى تاربيەلەمەك دەگەن ءسوز.

الايدا، ولەڭدە ايتىلعان قاتەلىكتەردى دەر كەزىندە جازباسا، ازاماتتار ۋاقىتىلى ارىلماسا، كەمشىلىك ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنا ۇلاسۋى، ۇلت ودان جۋىق ارادا ارىلا الماۋى مۇمكىن ەدى. بۇل دەرتتەن ءبىز بۇگىندە قۇلان تازا ارىلىپ، ادالانا قويعانىمىز شامالى.

بۇنداي تاقىرىپ جازۋعا تۇرماي ما؟ تۇرعاندا قانداي! كوپكە كەرەك، ۋاقىتتىڭ ۇزاق سىنىنا شىداس بەرەتىن زامانعا ءزارۋ تاقىرىپ.

پويازيانىڭ ۇلى ميسسياسى، ۇلكەن جۇگى دە سول ادامعا (ادامزاتقا، حالىققا، كوپكە) قىزمەت ەتۋ عوي. سول ءۇشىن دە اباي ءسوزىن تۇزەپ، ەندى تىڭداۋشى تۇزەل دەگەن جوق پا؟ ەندەشە، ءوزى باستان كەشىپ، ياكي كوزبەن كورىپ، جۇرەكپەن قورىتىپ، اق-قاراسىن ايىرىپ العان ەلگە ءزارۋ تاقىرىپ اباي نازارىنان تىس قالماعان. سونىڭ ءۇشىن دە جازۋ كەرەكتى ىركىلمەي جازعانى.

سوسىن، ءبىر تۇشىنىپ وقيتىنىڭ – ولەڭ ميسسياسى انىق.

شىعارمادا اۆتوردىڭ ءوزىنىڭ اقىندىق ميسسياسىن جەتە ءتۇسىنۋى، اقىندىق جاۋاپكەرشىلىگىن، قالامگەرلىك قىزمەتىن جەتە ءبىلۋى جانە ىسكە اسىرۋى اشىق كورىنىس تاپقانىن بايقايمىز. ولەڭ ونەرىنىڭ باستى عىلىمى وسى دەر ەدىم. ولەڭنىڭ دەگدارلىعى دا، ۋاقىت جەلىنە شايقالماي، زامان كەرۋەنىنەن قالماۋى دا وسىعان بايلانىستى.

قاراڭىز، تاڭداۋلى تاقىرىپتى جازعاندا دا اباي بوزبالالىقتى «مەن بىلاي وتكىزدىم، انانى ىستەدىم، مىنانى ءبۇلدىردىم، مىنانى تىندىردىم» دەپ كور-جەردى شۇقىلاپ ارزانداماي، كەلەر زامان ەسكەرسە ەكەن دەگەن، اسا ءزارۋ، ەل شالىس باسقان، بولاشاق تۇزەۋى كەرەك تۇستاردى ەسكە الۋ، جاي كەڭەس تۇرىندەگى وي دەستەلەرىمەن، تۇنىق جۇرەك ءسوزىن «بوتەن سوزبەن (دەتالمەن دە) بىلعاماي»، ءوزى ارزانداماي، سىرىن شاشىپ، ۇياتقا قالماي، وي تاستاۋ سارىنىندا، ءومىر قورىتىندىسى ەسەبىندە بەرەدى. بۇل دەتال تالداۋداعى سۇڭعىلالىق.

مىنە، وسى ولەڭدەگى، ءتىپتى تۇتاس پوەزياسىنداعى ابايدىڭ ابايلىعىنىڭ باسى –وسى. تاقىرىپ پەن دەتالداعى تالعامپازدىق.

اقىننىڭ اقىندىعىنىڭ ەڭ ءبىر ايقىن كورىنىسى نەنى جازىپ، نەنى جازباۋىندا جاتىر. ول اقىن ءۇشىن، جالپى جازارمان قاۋىم ءۇشىن اسا ءزارۋ ادەت. بۇل ادەت ەستى وقىرمانعا دا كەرەك ەكەنىن اباي ءوز ولەڭدەرىندە سومداعان. «ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەلىنىڭ» سەمانتيكاسى دا كوپ نارسەنى مەڭزەسە، سونىڭ ءبىرى – وسى ادەت.

قانداي تالعاممەن، نەندەي مۇراتپەن قالام العانىن اباي «ءبىرىنشى قارا سوزىندە»: «اقىرى ويلادىم: وسى ويىما كەلگەن نارسەلەردى قاعازعا جازا بەرەيىن، اق قاعاز بەن قارا سيانى ەرمەك قىلايىن، كىمدە-كىم ىشىنەن كەرەكتى ءسوز تاپسا، جازىپ السىن، ءيا وقىسىن، كەرەگى جوق دەسە، ءوز ءسوزىم وزىمدىكى دەدىم دە اقىرى وسىعان بايلادىم، ەندى مۇنان باسقا ەشبىر جۇمىسىم جوق» دەيدى. ياعني، رۋحاني جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ەل باعۋ، مال باعۋ، بالا باعۋ، عىلىم باعۋ ىسىنەن جوعارى ەكەنىن بىلگەننەن تۋعان مۇرات.

بۇگىنگى اقىن ءوز كارەراسىن سول ءتورت باعۋدىڭ بىرىنەن ىزدەپ جۇرگەن جوق پا؟ ال، ەڭ ۇلى قالام باعۋ ءىسى قايدا قالادى سوندا؟

ول ءىس – قالامعا تازالىق، جازۋعا تالعام، ءومىردىڭ ءمانى، ەلگە قىزمەت دەپ ءتۇسىنىپ، سول بيىكتە قالام تەربەۋ باسقا دا، ولاي قاراماۋ – مۇلدە باسقا! باسقا سوزبەن ايتساق اباي ولەڭىنىڭ كارەراسىنا جۇمىس جاسادى، ونى باقتى، باپتادى، سونىلادى، تىڭنان ءىز قوسىپ، جاڭادان وي شالىپ، الىسقا وزدىرۋ قامىن جاساپ، بىرەگەيلىككە تالپىندىردى. ال، بۇگىنگى ءبىرشاما اقىننان، ءتىپتى كوبىنەن اقىندىق قۋاتىن، ودان تۋعان ولەڭىن ەرتەڭ جوق بولار ءوزىنىڭ كەرەراسىنا جۇمىس جاساتىپ جۇرگەنى بايقالادى. ياعني، ولەڭ جۇرتقا تانىلۋدىڭ، قىزمەتتە ءوسۋدىڭ، بىرەۋدىڭ (قىزدىڭ، باستىقتىڭ، ارناعان الدە كىمسەنىڭ ءتىپتى ۇكىمەتتىڭ، جۇيەنىڭ) كوڭىلىن تابۋدىڭ، ات شىعارىپ، اتاق الۋدىڭ قۇرالى رەتىندە ەسەبى قىسقا باپ. ولەڭنىڭ سۋارۋى، شىڭاۋى، ءبىر قايناۋى جەتپەي قالاتىنى، عۇمىرى قىسقا، جارىق ەتپە، سۋى كوپ، قويۋى از، سىلدىرلاعان جەڭىل، پوەتيكالىق ءيىرىمى ءنارسىز بولاتىنى سودان-اۋ دەپ ويلايمىن. ونى ءار اقىننىڭ ولەڭىنەن ۇعۋعا بولادى.

نەگە، كىم ءۇشىن ولەڭ جازعانىن جانە ءوزىنىڭ ولەڭ جازۋ ماشىعىن (تاكتيكاسىن، ولەڭنىڭ عىلىمىن) «ولەڭ – ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» ولەڭىندە («سەگىز اياق» ولەڭىندە دە) ءبىرشاما كەڭىنەن باياندايدى. ونى وقىپ وتىرىپ ولەڭ جازۋدىڭ ەرمەك ەمەس ەكەنىن بايقايسىڭ. «كوكىرەگى سەزىمدى، ءتىلى ورامدى» كەلەر ۇرپاققا ونەگە بەرۋ ميسسياسى بارىن، ونىڭ «تالاپتى ۇعار، تاسىر ۇقپاس» كۇردەلىلىگى (كوبىندە ويداعى سونىلىق، دەگدارلىق) بولاتىنى سىندى ەلەمەنتتەرىن بايقايمىز. بۇل دا اقىندار ءتۇرتىپ الاتىن اباي شىعارماشىلىعىنىڭ ەستى تۇسى.

اعا بۋىننىڭ ءىنى بۋىنعا قامقورلىعى، ۇلكەننىڭ دەگدارلىعى، بولمىستىڭ بەكزاتتانا باستاعان جىلىلىعى، جاناشىرلىق جاۋاپكەرشىلىگى ولەڭنىڭ ءون-بويىنان ەسىپ تۇر. ءبىر پاڭسىنۋ، نە قومسىنۋ، ياكي ءوزىن كورسەتۋ، مەنىن الدىعا سالۋ جوق. جازۋ ستيلىندەگى وسكەلەڭدىك دەگەن وسى. دارالىقتىڭ تۇماسى دا وسىندا. ياعني كەنەن كەۋدەنىڭ ءوز كەمەڭگەرلىگىن قالاي كورسەتىپ، قازىناسىن قالاي ۇلەستىرۋىندە. بۇل جەردە دە اۆتوردان اقىندىق شەبەرلىك ۇلگىسىن كورەمىز.

ولەڭ سوڭىنداعى «ايتەۋىر اقساقالدار ايتپادى دەپ، جۇرمەسىن دەپ از عانا ءسوز شىعاردىق» دەۋى دە سول اقىندىقتىڭ ميسسياسىن، جاۋاپكەرشىلىگىن، قىزمەتىن جەتە تۇسىنگەن جۇرەك ماقسۇتى.

بۇل ولەڭ دە سول جەرلەردە جازىلعان مۇرات، ماقسۇتتارعا سايكەس ءتۇسىپ تۇر. بۇل شىعارما ەڭ اۋەلى وسىنىسىمەن قۇندى.

وسى اراعا از ءسوز قىستىرساق، بۇگىندە كۇندە كورگەنىن كەرەكتى-كەرەكسىز جازا بەرەتىن اقىنداردىڭ، ءتىپتى ءوزىنىڭ سەزىمىنىڭ ۇيقاسپەن جازىلعان شەجىرەسى مەن ويىنىڭ ۇيقاستى جازباسىن وقىپ وتىرىپ، كوپكە قانداي كەرەگى بولدى ەكەن دەپ باس قاتىراسىڭ، ادامزاتقا، زامانعا نەگە كەرەك ەكەنىن تاپپايسىڭ! كەلەر ۇرپاققا دا كوك تيىنعا كەرەگى جوق تاقىرىپتى شيىرلاپ وتىرعان اقىنداردىڭ اقىندىق جاۋاپكەرشىلىك، اقىندىق مىندەت، اقىندىق ميسسيا دەگەندى قالاي قابىلداعانىن ءتۇسىنۋ قيىن.

ەكىنشى دەڭگەيلى تالداۋ: ولەڭنىڭ ءتىلى

شىنتۋايتىندا، بۇل ولەڭدە ايتىلعان بەرگى ويلاردى اممە جۇرت بىلەدى جانە كۇندەلىكتى ايتىپ جۇرگەنى. الايدا، ءسوز قۇدىرەتىن، قازاق ءسوز جاسامى مەن ءتىل ورامىنىڭ كەرەمەت مۇمكىندىگىن شاماسى قاپتال جەتىپ ەركىنشە پايدالانعان اقىن اباي ونى سونى تىركەسپەن ءتىرىلتىپ ايتادى. وسىنداي بىلگەندىك، كورگەندىلىك، دەگدارلىق ءنىل سىڭگەنىنىڭ ارقاسىندا كۇندەلىكتى اركىمنىڭ اۋزىنان شىعار جاداعاي ءسوز جالت-جۇلت ەتىپ قۇبىلىپ، باسقاشا تۇلەپ، جاڭا تۇرعىدان قىلاڭ بەرگەندە، سانا جاتىرقاي قارايدى، كەيدە احاڭ (احمەت بايتۇرسىنوۆ) ايتپاقتاي بىردەن قورىتا قويمايدى. سونان دا وقىرمان قانشا ەستى بولسا دا اباي ءسوزى ء(تىلى) «...باسقا اقىنداردىڭ سوزىندەي ەمەس. ولار سوزىنەن باسقالىعى سونشا، اۋەلگى كەزدە جاتىرقاپ، كوپكە دەيىن توساڭسىپ وتىراسىڭ. ءسوزى از، ماعىناسى كوپ، تەرەڭ. بۇرىن ەستىمەگەن ادامعا شاپشاڭ وقىپ شىقساڭ، ءتۇسىنىپ، كوبىنىڭ ماعىناسىنا جەتە الماي قالادى». دەگەنمەن ەستى كوڭىل دەن قويسا جاتسىنباي قۇپ الارلىقتاي ءتىل ورامىمەن، تىركەس دەستەسىمەن بەرەدى. كوزىڭنىڭ الدىنان كوپتىڭ كوكەيىندە بار جاتىق وي جۇلگەسى ءجۇنى جىلتىراپ، قارعا نەشە اۋناپ ابدەن قۇلپىرعان ءسوز تۇلكىسى بوپ قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ، كوزىڭمەن كوڭىلىڭدى قوسا ەلەڭ ەتكىزىپ ءوتىپ بارا جاتقاندا وسى ەڭبەكتىڭ يەسىنە (اۆتورعا) ايىزىڭ قانىپ، ەرىكسىز ءتانتى بولاسىڭ!

ايتىپ ايتپاي نە كەرەك، جاستىق داۋرەننىڭ از عانا كۇندىك قىزىق ەكەنىن، بوزبالالىقتىڭ دا وتپەلى «كەمدى كۇندىك» «عۇمىرىن» كىم بىلمەيدى. حانعا ايان بولعانىنداي قاراشاعا دا ءمالىم جاي عانا ءومىر اقپاراتى. وي قابىل الىپ، اقىل قۇپتارلىق تۇجىرىم. دەگەنمەن، ابايداي وي قۋاتى جوق ادام وسى ويدى بولبىر تىركەسپەن، بوشالاڭ سويلەممەن بەرەرى – انىق. ال، اباي «ءبىر داۋرەن كەمدى كۇنگە – بوز بالالىق» دەيدى.

ال، ارى تاماننان، دەتال جۇگەلەسەك...

ولەڭ ىلكى جولدىڭ اتىمەن اتالادى. ۇزىن. بىراق، كوپ تانىمعا جەتەلەپ تۇرعان ءبىر اۋىز سوزدەي جيناقى. «ءبىر داۋرەن كەمدى كۇنگە – بوزبالالىق». ءار ءسوز ءوز ورنىن ءدال تاۋىپ تۇر، ولاي-بىلاي جىلجىماق ەمەس. ولاي ەتسەڭ ءسوزدىڭ سايكەسى كەتىپ، وي قيۋى قاشىپ، ىشكى ءيىرىم بوشالاڭداپ، تىركەس تالتىرەكتەيتىن ءتۇرى بار. اسا ءساتتى پوەتيكالىق ءيىرىم سومداعان ءسوز تۇلعاسى. ەرىكسىز مويىنداتادى. اقىندىق قاپتال شامانىڭ قۇدىرەتى دە وسىندا جاتىر-اۋ دەيسىڭ.

باسقالاي ايتىپ كورەلىك، «بوزبالالىق – از كۇندىك ءبىر داۋرەن» دەسە دە ايتار ويى پالەندەي الاسارا قويماس پا ەدى. جوق، اقىن ءۇشىن جانە تۇزەلگەن وقىرمان ءۇشىن وي دەستەسى مەن ءسوز قۇنارى ويسىراپ قالاتىنىن كورىپ وتىرمىز. بۇل تىركەستە جاداعايلىق باسىم. ەل قاتارلى ءبىر ءسوز. اقىن مۇنداي تۇلعادا ايتۋدى مىسە تۇتپاعان. بۇل تىركەستىڭ سەمانتيكالىق ماعىناسىن قانداي ءسوز تۇلعاسىمەن ايتىپ كورسەڭ دە ولەڭ عىلىمىنداعى وي ۇستەۋ، ماعىنالىق تەمپ، ۇعىمدىق رەڭك جاعىنان ابايلىق تىركەس ارينە وق بويى وزىق تۇر. مىنە، وسىدان اقىننىڭ ءسوز ساپتاۋداعى، سويلەي بىلۋدەگى بىرتۋارلىعى، شەبەرلىگى اڭدالادى.

قاۋزاي تۇسەيىك، اۆتور «جاستىق»، «جاس داۋرەن» دەمەيدى. «بوزبالا» دەيدى. نەگە؟

بۇل جالقى ءسوز ماعىنانى سۇيرەپ تۇرعان ماتور ەكەنىن، ايتپاق ويى مەن شاشپاق ونەگەنىڭ كىلتى تاپ وسى سوزدە ەكەنىن سەرگەك اقىن جۇرەگى ءدوپ باسىپ ءبىلىپ تۇر. سوسىن دا «جاستىققا» قاراعاندا كەمىستىگى مەن شالالىعى ءبىر مىسقال كوپ، البىرتتىعى مەن جەڭىلدىگى مولاڭ جانە سول كەمشىننىڭ ءبارىن جۇرت كوز جۇمىپ، كەشىرىممەن قارايتىن «بوزبالالىقتى» قابىل كورىپ، ولەڭگە ءىلتيپاتتايدى. كەرەك بولسا ۇيقاس ءۇشىن تاڭدادى دەپ ايتۋدىڭ ءوزى تانىماستىق. ماقساتتى تۇردە الىندى دەۋگە لايىق.

اقىن پىكىرىندە «بوزبالالىقتىڭ» بولۋىن زاڭدىلىق دەپ بىلگەنىمەن، ورنىمەن بولۋىن العا تارتىپ، كۇلكى كۇيلەگەن، «ەھە-ەھەنى (1911 جىلعى العاشقى جيناقتا «ەپە-ەپە»)» ادەت ەتۋدى كەشىرمەيدى. ويتكەنى بوزبالالىق – جاستىقتىڭ الدى، جاستىق – ەستى ءومىردىڭ باسى. ونىڭ كەمشىلىگى جويىلىپ، ادالانباي، ومىرگە ەس كىرمەك ەمەس. ول دەگدار بولماي عۇمىر ابات بولماق ەمەس. وسى ويدى جەتكىزۋ ءۇشىن «بوزبالالىق» ابايعا اۋاداي كەرەك، ولەڭ سوعان تىلەنىپ تۇرعانىن اۆتور جازباي تانىپ وتىر. بۇل اۆتوردىڭ ءسوز سۇرىپتاۋداعى سەزىمتالدىعى.

تۇزەلگەن تىڭداۋشى («ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل») ولەڭگە العاش نازار بۇرعاندا اقىلدى ءبىر سىلكىپ، جۇرەكتى شارپىپ وتەتىن اقىننىڭ وي قۋاتىنىڭ بولماشى جارقىلى. الايدا، بولماشى بولسا دا كوپ ونەگە جاتقانىن اڭداپ وتىرمىز. ولەڭدەگى «ەھە-ەھە» ءسوزى دە وسىنداي بوزبالالىقتىڭ البىرتتىعى مەن قىلتىڭ-سىلتىڭىن باسقا ءسوز ورنىن الا الماستاي، باي ماعىنالى ءبىر ءسوز. سەنبەسەڭىز ورنىنا باسقا ءبىر ايقىنداۋىش نە مەتافورا (تەڭەۋ) قويىپ كورىڭىز، ابايىلق تىركەستەي بيىك، ساۋلەتتى، ءورىستى بولار ما ەكەن...

بۇنداي اقىندىق مىنەز اباي ولەڭىندە كوپتەپ جۇزدەسەدى. مۇنداي تىركەستەردى ءسوز يەسىنىڭ سينتاگمالىق تىركەستەرى (اۆتوردىڭ وزىنە عانا ءتان ءسوز تىركەستەرى) قاتارىنا قوسۋعا بولادى.

جالپى، ولەڭ مازمۇنىندا ءسوز جيناقىلىعى ادامدى ءتانتى ەتەدى. بوزبالالىق داۋرەننىڭ جامان تۇستارىن نەمەسە كەمشىلىك، نۇقسانىن بەينەلەيتىن ءبىرسىپىرا تىركەستەردى كوڭىل شالادى. ەندى سول «ساماراتوري سارى التىن» تىكەستەرگە از-كەم وي بۇرايىق:

«ءبىر داۋرەن ازدى كۇنگە». شىنىندا رۋحاني جانە تاندىك جاعىنان قاتتى وزگەرىسكە ۇشىرايتىن، نە ءبۇلىنۋدىڭ، نە كىسىلىك قالىپتاسۋدىڭ باسى بولعان فيزيولوگيالىق جانە پسيحولوگيالىق «وتپەلى كەزەڭدى» ەكى اۋىز ءسوز قامتىپ جاتىر. مۇنى كوركەم ادەبي تىلدەگى ادەمى سوزبەن كەستەلەپ، قادىرى مەن قىمباتىن ۇلىقتايدى. ياعني كوپ ادام ويسىز، ىجداعاتسىز، قارەكەتسىز ۋىسىنان شىعارىپ الاتىن التىن كەزەڭگە دەگەن وكىنىش، باعالاماعان كوڭىلدەرگە رەنىش، كەلەر كۇنگە ەسكەرتۋى ءبارى سىيىپ جاتىر.

«كوكىرەك زور، ۋايىم جوق». نەگىزى «ۋايىم – ەر قورعانى، ەسى بارلىق» ەدى. رۋح زارلىعى، ەل قامى، زامان مۇڭى جوق، الايدا، قولىنان ءبارى كەلەتىندەي لەپىرمە سەزىم قاي جاستا بولمادى. سونى ءدالدى ءتۇسىپ ايتىپ وتىر.

«كورسە قىزار، كۇندە اسىق». البىرتتىقتىڭ، جۇگەندەلمەگەن سەزىم مەن شىدەرى جوق اقىلدىڭ ەرشىمدى سيپاتى.

«سۇيكىمى، يكەمى جوق شالدىۋارلىق». جۇرەك تولقىتار ەر مىنەزدى بىلاي قويعاندا، سۋىق اقىلدىڭ مۇددەسىنەن شىعار ءىسى از. تياناعى، اقىلعا سۋات بولار قىلىعى ءالى كەم، باياندى ءىسىنىڭ جۇرناعى تاپشى بوزبالالىق نۇقسانى.

«قالجىڭباسسىپ وتكىزگەن قايران داۋرەن». قالجىڭباس بولعىسى كەپ بولعانسيدى دەيدى. كوپ بوزبالانىڭ بۇل داۋرەنى ءار ىستە پىسپەگەن، شالا، ءومىر تاجىريبەسى كەم، ورەسى تاياز بوپ وتكەنىنە دەگەن وكىنىش بار. سيپاتى شىنىندا دا ادام وكىنەرلىك.

قاي-قايسىسى دا قانداي ءدال ايتىلعان. اۆتور ءوزى سيپاتتاپ وتىرعان كەزەڭگە دۇرىس دياگنوز قويعان. ءبارىن بىرلەستىرە قاراساڭ قۇر گوي-گويمەن ەش پايداسىز وتكەن بوز بالالىق داۋرەننىڭ كىسى وپىندىرار ءتيپى جاسالىپ تۇر. ياعني، اقىننىڭ وي قىرانى بوزبالالىق اسپانىن ارىلتا شارلاپ، ءوز ولجاسىن قاپىلىسسىز تاۋىپ ايتىلمىش كەزەڭدە ادام بالاسىنىڭ جىبەرەتىن باستى قاتەلىكتەرىنىڭ ۇستىنەن ءدال تۇسەدى. ارىدان ىزدەپ نە كەرەك ءوز بوزبالالىعىمىز-اق وسى سيپاتتاردىڭ قاسىمىزداعى كۋاگەرى.

ابايدان كەيىن اباي نەگە تۋماي جاتىر ءبىزدىڭ قازاقتا؟ اباي ابايلىعىن ءبىر جاعىنان ەڭبەكتەنىپ تاپقان كىسى ەدى عوي.

اباي حالىق ءار داستارقاندا ايتىپ وتىراتىن، اركىمنىڭ اۋزىندا جۇرگەن ويدى الىپ قۇلپىرتىپ، قالاي توسىن عىپ بەرەدى، قالاي سونى وي ايتادى، ءسىز بەن ءبىزدىڭ تىلىمىزدە بار سوزدەن الىپ از سوزگە قالاي عانا كوپ ماعىنا، ۇشان وي سالادى.

ەندى، ءار اقىن «مەن نە جازىپ ءجۇرمىن جانە قالاي جازىپ ءجۇرمىن»، «اباي بەرگەن وي مەن ءسوزىن مەن وقىرمانعا قالاي بەرىپ ءجۇر ەكەنمىن؟» دەپ ءبىر ءسات ءوز شىعارماشىلىعىن ارىمەن تىزە قوسا وتىرىپ، ازاماتتىعىن شاقىرىپ، كىسىلىگىن كەلتىرىپ، اقىندىق جاۋاپكەرشىلىگىن قاسىنا وتىرعىزىپ، اقىندىق مىندەتىمەن بەتتەستىرىپ، ۋاقىتتىڭ سوتىنىڭ ولشەمىنە ساۋىن ايتىپ (قولى جەتسە) ءبارى القا قوتان وتىرىپ ءبىر تەكسەرىپ شىقسا ەكەن.

ءۇشىنشى دەڭگەيلى تالداۋ: وي ورام

جيناقىلىق دەگەننەن شىعادى. اۆتوردىڭ كانىگى ولەڭ ماشىعىنداعى از عانا سوزگە كوپ ماعىنا، ءبىرىسپىرا وي سىيعىزۋىنىڭ ونەگەسى بۇل ولەڭدە دا سايراپ جاتىر. بۇل دا – ابايلىق ورام.

ماسەلەن;

«توي بولسا، تون كيەلىك، ءجۇر، بارالىق،

ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز اۋدارالىق.

ات ارىقتار، تون توزار، قادىر كەتەر،

كۇلكىنى ونشا كۇيلەپ شۋلامالىق»، - دەيدى. مۇنداعى توي تويلاۋ، تون كيۋ، اۋدارىسپاق ويناۋ بۇل ۇشەۋى – ءۇش ءىرى كاتەگوريا. ءۇش ءىرى سيمۆول.

توي تويلاۋ – ءار كىمنىڭ باسىنا كەلەر ءومىردىڭ قىزىقشىلىعى، ەشكىم اينالىپ وتە الماس كوپكە ورتاق ءداستۇرلى ءومىر جورالعىسىنىڭ; تون كيۋ – ءوزىن جاساۋ، سىرتتى سىرلاۋ، بوي تۇزەۋ، ءوزىن جاقسى كورۋدىڭ سيمۆولى. ال، ءبىر-ءبىرىن اۋدارىپ اۋدارىسپاق ويناۋ – ويىن-ساۋىق، ءسان-سالتانات قۇرۋ، داۋرەندەۋگە قۇشتارلىق سيمۆولى.

اقىن بۇل ءۇش جاعدايدى «كۇلكىنى كۇيلەۋ» دەپ باعالايدى. ەندەشە «كۇيلەۋ» دەگەن قازاق ۇعىمىندا اڭسارى اۋعان راحاتتى قاتتى قالاۋ، سول دىتىنە جەتپەي قويماۋ، تويات العانشا قايتا-قايتا اڭساپ، سوعان ارەكەت ەتە بەرۋدى ايتادى. سالستىرمالى ويلاساق سيمۆولدىق ءمانى بار ءۇش ءىس تە كەرەكتى، بىراق تىم كوبەيسە پايدادان زيانى مول ىستەر.

الايدا، اقىن تۇسىنىگىندە ايتىلمىش ىستەرگە كوپ مۇمكىندىكتى سارپ ەتۋگە، مول قۋات شىعىنداپ، اسقىن كۇش جۇمساۋعا بولمايدى ەكەن. ونى «ات ارىقتار، تون توزار، قادىر كەتەر، كۇلكىنى ونشا كۇيلەپ شۋلامالىق» دەپ جەتكىزەدى.

بۇندا دا اۆتور «كۇلكىنى كۇيلەۋ» ىستەرىنىڭ ءۇش ءىرى سالدارىن مەڭزەپ وتىر.

اۋەلگى «توي كۇيلەۋدىڭ» سالدارىنان «ات ارىقتار» دەيدى. ال، ات قاي كەزدە ارىقتايدى؟ ارينە، باعىمسىز قالعاندا. وندا ات باعۋ دەگەن نە؟ ول – كاسىپ، تىرشىلىك، قارەكەت. اتى ارىقتاعان كىسى نە بولادى؟ كولىكسىز بولادى، كولىكسىز كىسى جولدا قالادى. دەمەك تويدى كوپ تويلاۋ، ياعني ءار كىمنىڭ باسىنا كەلەر، اممەگە ورتاق، داعدىلى، سارىندى ىستەرگە كوپ اينالشىقتاۋ تىرشىلىكتە، كاسىپتە، قارەكەت قىلۋدا ادامدى جولدا قالدىرماق ەكەن. دەمەك، اقىننىڭ حالىققا ايتار ويى بوزبالا شاعىڭنان-اق كوپتىڭ داعدىسىنداعى، سارىندى (جاڭالىعى جوق), بولسا دا، بولماسا دا، كەمەرىنەن اسىرماي-اق ورتاشا اتقارساڭ دا بولاتىن، ودان ءبىر جەرىڭ كەم بوپ قالمايتىن ءىستى كوپ قۋىپ ەسىل ءومىردى قور ەتىپ، ءومىرىڭنىڭ ىڭىرشاعىن شىعارما، كۇيىن ورتالاتپا، اعىنان ارىلتىپ، قىزىلىن قىسىراتپا دەگەن بيىك وي ايتادى.

توننىڭ توزۋى نەنى بىلدىرەدى؟ ونىڭ ءتۇبى توزباي قويمايتىنى، ەسكىرۋى زاڭدى، شارتتى ءىس ەكەنىن ۇعىندىرادى. ەندەشە، «تون» دەگەن ءسوزدىڭ تۇلعاسى. ال، سەمانتيكاسى (ىشكى ماعىناسى، ءسوز استارى) جوعارىدا ايتقانداي سىرتىن سىرلاۋ، سىلاڭداپ بويدى عانا جاساۋ، ەلگە سىرتىڭمەن ۇناۋعا قىزمەت ەتۋ دەگەن ءسوز. حاكىمنىڭ ءوزىنىڭ، شاكارىمنىڭ، ءماشھۇردىڭ لەكسيكونىندا «سىرتىمەن سوپىسىنىپ» دەمەۋشى مە ەدى، تۋرا سولاي. ال، اقىن مۇنى «توزادى» دەپ وقىرمانىنا دابىل قاعادى. ياعني ادامزاتقا، كوپكە، حالىققا بىلاي تۇرسىن وزىڭە پايداسى تيمەيدى، كەرەگى، كادەسى بولمايدى دەگەنى. تونمەن تاپقان ابىرويدىڭ تون توزعاندا ورالمايتىنى سياقتى سىرتىمەن جاساعان وبرازدىڭ دا حالىق الدىندا، جادىندا كوپ ساقتالمايتىنىن ەسكەرتەدى.

سول ارقىلى اقىن سول داۋىردەگى جانە كەلەشەك وقىرمانداردى ەرتە ەسەيىپ، وي جيناۋعا، ءىشتى قوڭداندىرىپ، رۋحانياتقا دەن قويۋعا، «بىلسەم ەكەن، كورسەم ەكەن دەگەن ادامنىڭ بالاسى» (حاكىمنىڭ قارا سوزىنەن) بولىپ، «جان قۇمارلىعىمەن» اۋرە بولۋعا، ەرتەڭ عانا شىنىن ايتىپ، تۇككە كەرەگى بولماي، ەشكىمگە پايداسى تيمەيتىن ىسپەن اۋرە بولماۋعا كەرەكسىز دەگەن ويىن جەتكىزىپ وتىر.

ءيا، ءبىر-بىرىمەن كوپ اۋدارىسپاق (ويناعان، الىسقان، تارتىسقان...) ادامنىڭ ءوز اراسىندا «قادىر كەتەدى» ەكەن. ەندەشە، قادىرى كەتىسكەن ادامدار نە بولادى؟ اۋەلى، ءبىرىن-ءبىرى سىيلامايدى. كىشىسى ۇلكەنىن تىڭدامايدى، ۇلكەنى كىشىسىن ايامايدى. سودان بارىپ، جۇرتتىڭ سىيلاستىعى سەتىنەپ، بۇتىندىگى بۇزىلماق. ەڭ سوڭىندا ءبارى دە ەل بولۋدان كەتپەك. «اقىلعا بىرلىكتى» بىلاي قويعاندا «ات ورتاق، اس ورتاقتىقتان» دا كەتىسپەك. ونىڭ مىسالىن كەزىندە كەڭەس وداعىندا مادەنيەتتى دامىتۋ دەگەن سىلتاۋمەن ءسان-سالتاناتپەن الداپ، عىلىمنان، بىلىمنەن، رۋحاني كەمەڭگەرلىكتەن اۋلاقتاتقانىن، سول ارقىلى ەل بولۋدان اجىراتۋعا تىرىسقانى ەسىڭىزدە مە؟

اقىن وسى ارقىلى «تويدى» «اۋدارىسپاقپەن» عانا بەزەندىرۋ، ونى كوپ «كۇيلەپ»، ادەتكە اينالدىرۋ قاۋىپتى دەگەن وي ايتادى. ياعني كوپكە داعدىلى، سارىندى ءومىر سالتىنىڭ مازمۇنىن تەك وتەر-كەتەر قىزىقشىلىققا عانا قۇرماۋ كەرەك ەكەنىن ول ەلدىكتەن كەتىرىپ، بىرلىكتى ءبۇلدىرىپ، رۋحاني كەسەلگە دۋشار ەتەتىنىن جەتكىزەدى.

ەندى تامسانباي كورىڭىز. ءبىر شۋماقتى بۇلاي تالداپ ويىن اشىقتاعاندا ماعلۇم بولدى; بۇل ولەڭدى وسى تاسىلدە قۇمنان ينە ىزدەگەندەي زەردەلەسەك، ءبىر كىتاپقا جۇك بولايىن دەپ تۇر.

شىن مانىندە بۇل ولەڭنىڭ ءار ەكى جولى – ءبىر افوريزم. راسىندا دا، اقىن ءسوز جيناقىلىعى، وي سونىلىعىن ولەڭ قۇنارىنا، وي قاباتتارى مەن مازمۇن كۇردەلىلىگىنە قالاي ادال قىزمەت ەتتىرەدى.

بۇنى قۇداي ابايعا بەرىپ، باسقا اقىنعا قيمايتىن ناسىپتەي كورمەۋ لازىم. اقىندىق دارىندى وڭدى ۇشتاي بىلگەندىك اسەرى دەپ ءبىلۋ كەرەك. سول ارقىلى قول جەتكىزگەن اقىندىق قۋات ەكەنىن ەسكەرۋى كەرەك.

سوڭىندا اقىندارعا از ءسوزىمىز مىناۋ:

بۇگىندە كوپ اقىندارىمىز تىڭ وي ايتۋدى، سانانى توسىننان ەلەڭ ەتكىزۋدى وزگە تۇگىل ءوزى تۇسىنبەيتىن سيۋجەتتەردەن، توسىندىعى سونشالىق حالقىمىزدىڭ ءسوز قولدانىسىنا مۇلدە جات تىركەستەر مەن ءوزى دە ءتۇسىندىرىپ بەرە المايتىن ۇعىمداردان ىزدەپ ءجۇر ەكەن. بىزشە ول – كۇردەلىلىكتىڭ فورماسى عانا، ءمانى ەمەس.

اسىرەسە، ابايدىڭ وسى ولەڭدى جازدى دەگەن جاسىن جاساپ جۇرگەندەردىڭ جانە ولاردىڭ الدى-ارتىنداعى بىرقاتار اقىندارىمىزدىڭ ءبىر دەرتى – وسى.

ءوز باسىم بۇل دەرتتىڭ ەمىن ابايدان تاۋىپ وتىرمىن.

ورازبەك ساپارحان

Abai.kz