حالىقارالىق ادام ينستيتۋتى 2011 جىلى پرەزيدەنت پەن ۇكىمەت مۇشەلەرىنە، «ەل تۇزەلۋ ءۇشىن الدىمەن قازاق تەگىن تۇزەتۋ كەرەك. ول ءۇشىن بيلىكتەگىلەر تەكتەرىندەگى بوداندىق كەزدە ەنگەن «وۆ»، «ەۆ»... جالعاۋلارىن «ۇلى»، «تەگى» ت.ب. الماستىرۋى قاجەت. سەبەبى، وتارلانۋ كەزىندە ەنگەن جالعاۋلار ادامنىڭ بودان، نە قۇل ەكەنىن بىلدىرەدى. ال، ساناسى بودان ادام ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسە المايدى» دەگەن ماعىنادا جازعان حاتقا، «ماسەلەنى ويلانىپ جاتىرمىز» دەگەن ەكىۇشتى جاۋاپ كەلگەن.

ءبىز ادام بولۋ كەرەك دەسەك، ولار ويلانايىق دەيدى. مىنا تۇرمەن توعىز جىل ەمەس، 90 جىلدا دا قازاقتىڭ تەگىنىڭ ياعني قازاقتىڭ تۇزەلۋى قيىن.

2015 جىلى كۇزدە استاناداعى مەملەكەتتىڭ تاريح ينستيتۋتىندا ونشاقتى ەلدەن عالىمدار قاتىسقان عىلىمي-كونفەرەنتسيا ءوتتى. ءسوز بەرگەسىن كافەدراعا شىعىپ قاراسام زالدا نەگىزىنەن جاستار وتىر ەكەن. سولارعا ارناپ، «ناعىز تاريحشى-شەجىرەشىلەر ۇلتىنىڭ وتكەن ون مىڭ جىلدىق تاريحىن بىلەدى جانە بولاشاق مىڭ جىلدى بولجاي الادى. مىسالى، 1690 جىلدارى، وسىدان ءۇش عاسىردان استام ۋاقىت بۇرىن ورىستار شەجىرەشى قادىرعالي ءجالايريدى تۇتقىنداپ ءومىر بويى ۇيقاماقتا ۇستاعان. نەگە؟ سەبەبى، اقىن، نە باتىر ەمەس، ول حالقىنىڭ وتكەن تاريحى مەن بولاشاعىن ايتاتىن شەجىرەشى. حالىقتىڭ كوزىن اشاتىن تاريحشىلار وتارلاۋشىلار ءۇشىن ەڭ قاۋىپتى. تاريحشى بەكماحانوۆتىڭ تاعدىرى دا وسىنداي...

سىزدەر ناعىز تاريحشى بولۋ ءۇشىن الدىمەن تەكتەرىڭدى وزگەرتىڭدەر. سەبەبى، ادامنىڭ ەسىمى مەن تەگى ونىڭ جانە ۇلتىنىڭ تاعدىرىن انىقتايدى. تەكتەرىڭ «بودانباەۆ» بولىپ تۇرىپ، سەندەر ەلگە ۇلاعاتتى ءسوز ايتا المايسىڭدار. ويتكەنى وزدەرىڭ دە قۇلسىڭدار. قۇلدان كوسەم دە، شەشەن دە، شايىر دا شىقپايدى...» دەگەندى ايتىپ تريبۋنادان ءتۇسىپ ەدىم. ءارتۇرلى رەپليكا باستالدى. بىرەۋلەر، «تەكتى قازاقشاعا وزگەرتكەندە اتى قايسى، تەگى قايسى ەكەنىن اجىراتپاي ادام شاتاسادى» ت.ب.، بىزگە قازاق بولعاننان گورى وسى بوداندىعىمىز ىڭعايلى دەگەن توقسان سىلتاۋ...

وسى، تەك وزگەرتۋ تۋرالى زاڭ 1996 جىلى شىققاننان بەرگى 23 جىلدا قازاقتىڭ 23%-ى ءوز تەكتەرىن وزگەرتكەن جوق ياعني تەكسىز، ماڭگۇرت، ەسالاڭ بولىپ قالۋدا.
مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت قازاق ءوز تەگىن تۇزەتۋگە قۇلقى بولماي تۇرعاندا بۇل مەملەكەتتىڭ تۇزەلۋى ەكىتالاي.

بۇل تەكسىزدىكتىڭ ەلگە كەرى اسەرىن رەسمي بيلىكتەگىلەردىڭ، ديپلوماتتاردىڭ شەتەلگە بارعاندا ورىسشا سويلەۋى، پارلامەنتتىڭ مەملەكەتتىك تىلدە زاڭ شىعارا الماۋى... وسىنىڭ ءبارى قازاقتىڭ تەكسىزدەرگە دەس بەرۋىنەن بولعان، مەملەكەت دامۋىنا تىكەلەي كەدەرگى بولىپ وتىرعان تىرلىك.

كونە ريمدە ءار جاقتان كەلگەن، تەكتەرىن بىلمەيتىن قۇلداردى اجىراتۋ ءۇشىن نومىرلەپ تاڭبا سوققان، قازاق سونداي تاڭبانى ايىرۋ ءۇشىن مالعا سالعان.
سوندا، ءبىزدىڭ قوعامداعىلاردىڭ قۇل مەن مالدان ايىرماسى نەدە؟!

مۇستافا شوقاي (1927ج.), «وتارلاۋشىلار الدىمەن جەر اتتارىن، ودان كەيىن ادامداردىڭ تەكتەرىن وزگەرتەدى جانە ورىس تىلىندە مەكتەپتەر اشىپ وندا قىزداردى وقىتۋعا تىرىسادى. سەبەبى، انا تىلدەرىن بىلمەيتىن بولاشاق انالاردىڭ ۇرپاقتارى دا ءوز تىلدەرىن بىلمەيتىن بولادى...» دەيدى.

بۇل جەردە ءبىز، تەكتى وزگەرتۋ - ول وتارسىزدانۋدىڭ ماڭىزدى قادامى جانە ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋداعى نەگىزگى قادام ەكەنىن كورەمىز.

ادىلەت مينسترلىگى دە وسى تەككە بايلانىستى زاڭدى قايتا قاراپ، جاڭا ۇلگىدەگى تەكتىڭ جازىلۋىن رەتتەۋ كەرەك. مىسالى، جاپوندار الدىمەن ءوز اتتارىن كىشى ارىپپەن، سودان كەيىن تەگىن تۇگەلدەي ۇلكەن ارىپپەن، ودان كەيىن اكەسىنىڭ اتتارىن كىشى ارىپپەن جازادى. بىزگە دە سونداي قىلىپ وزگەرتسە ءبىراز ماسەلە شەشىلەدى.

جانۇزاق اكىم

Abai.kz