اسەت مەدەۋحانۇلى. قۇنانبايدىڭ ۇلى حاليوللا
اسەت مەدەۋحانۇلى. قۇنانبايدىڭ ۇلى حاليوللا
سايىن دالادا تۋىپ ءوسىپ، قىرانداي قالىقتاپ شىڭعىستاۋدان شىرقاپ ۇشىپ، بەرىسى سەمەي، ءارىسى ومبى، ماسكەۋدەن وقىپ ارنايى اسكەري ءبىلىم الىپ، قىسقا دا، بىراق سانالى عۇمىر كەشىپ، اينالاسىنا ونەگەلى ءىستىڭ شۋاعىن شاشقان، ۇلى ابايدىڭ تالانتتى ءىنىسى حاليوللا وسكەنباەۆ تۋرالى نە بىلەمىز؟
بىرىنشىدەن، حاليوللا قۇنانبايدىڭ ءۇشىنشى ايەلى، «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا ايتىلعانداي، سۇلۋ دا جاس توقالى ايعىزدان تۋعان. حاليوللانى اعايىن تۋىسى - حالەل دەسە، ونىڭ اتى-ءجونى ورىس باسىلىمدارى مەن ارحيۆ دەرەكتەرىندە حاليۋللا ۋسكەنباەۆ دەپ كەزدەسەدى.
حاليوللا جاسىندا، بارلىق قۇنانباي بالالارى سياقتى اۋىل مولداسى عابيتحاننان ءدارىس الىپ، مۇسىلمانشا حات تانيدى. سوندىقتان دا، عابيتحان مولدانىڭ ومبىدا وقىپ جاتقان حاليوللاعا جولداعان 1866 جىلعى 4 اقپانداعى حاتىندا «ۇستازىڭ عابيتحان» دەپ جازۋى تەگىن ەمەس. كەيىننەن حاليوللا سەمەيدەگى كاماليدەن حازىرەتتىڭ مەدرەسەسىندە 3 جىل وقىپ، وعان قوسا ءوزى ىنتا قويىپ، ورىسشا ساۋاتىن اشقانى تۋرالى دا دەرەكتەر بار.
حاليوللانىڭ بۇدان بىلايعى ءبىلىم ىزدەپ، وقۋ وقىعان قىزىقتى تاعدىرى شىڭعىستاۋدان تىم جىراقتاعى ومبى، ماسكەۋ قالالارىندا وتەدى. ونىڭ الىستاعى اۋىلدان ورمانداي ورىستىڭ سىبىردەگى باس قالاسى - ومبىعا وقۋعا بارۋىنىڭ دا سەبەبى جوق ەمەس.
اسەت مەدەۋحانۇلى. قۇنانبايدىڭ ۇلى حاليوللا
سايىن دالادا تۋىپ ءوسىپ، قىرانداي قالىقتاپ شىڭعىستاۋدان شىرقاپ ۇشىپ، بەرىسى سەمەي، ءارىسى ومبى، ماسكەۋدەن وقىپ ارنايى اسكەري ءبىلىم الىپ، قىسقا دا، بىراق سانالى عۇمىر كەشىپ، اينالاسىنا ونەگەلى ءىستىڭ شۋاعىن شاشقان، ۇلى ابايدىڭ تالانتتى ءىنىسى حاليوللا وسكەنباەۆ تۋرالى نە بىلەمىز؟
بىرىنشىدەن، حاليوللا قۇنانبايدىڭ ءۇشىنشى ايەلى، «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا ايتىلعانداي، سۇلۋ دا جاس توقالى ايعىزدان تۋعان. حاليوللانى اعايىن تۋىسى - حالەل دەسە، ونىڭ اتى-ءجونى ورىس باسىلىمدارى مەن ارحيۆ دەرەكتەرىندە حاليۋللا ۋسكەنباەۆ دەپ كەزدەسەدى.
حاليوللا جاسىندا، بارلىق قۇنانباي بالالارى سياقتى اۋىل مولداسى عابيتحاننان ءدارىس الىپ، مۇسىلمانشا حات تانيدى. سوندىقتان دا، عابيتحان مولدانىڭ ومبىدا وقىپ جاتقان حاليوللاعا جولداعان 1866 جىلعى 4 اقپانداعى حاتىندا «ۇستازىڭ عابيتحان» دەپ جازۋى تەگىن ەمەس. كەيىننەن حاليوللا سەمەيدەگى كاماليدەن حازىرەتتىڭ مەدرەسەسىندە 3 جىل وقىپ، وعان قوسا ءوزى ىنتا قويىپ، ورىسشا ساۋاتىن اشقانى تۋرالى دا دەرەكتەر بار.
حاليوللانىڭ بۇدان بىلايعى ءبىلىم ىزدەپ، وقۋ وقىعان قىزىقتى تاعدىرى شىڭعىستاۋدان تىم جىراقتاعى ومبى، ماسكەۋ قالالارىندا وتەدى. ونىڭ الىستاعى اۋىلدان ورمانداي ورىستىڭ سىبىردەگى باس قالاسى - ومبىعا وقۋعا بارۋىنىڭ دا سەبەبى جوق ەمەس.
ول زاماندا ومبى كادەت كورپۋسى - ءسىبىر مەن ۇلانعايىر قازاق دالاسىنداعى بىردەن ءبىر بەدەلدى اسكەري وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى بولعان. وقۋعا تەك ورىسقا ادال، وعان باعىنعان قازاقتىڭ تورە تۇقىمى مەن سۇلتاندارىنىڭ بالالارى عانا قابىلدانعان. كادەت كورپۋسىندا اسكەري بىلىممەن قاتار، جاراتىلىستانۋ، ادەبيەت، تاريح، ورىس ءتىلى ءپاندەرى تەرەڭىرەك وقىتىلعان. بۇل ايگىلى شوقان ءۋاليحانوۆ پەن ونىڭ ىنىلەرى وقىعان تاريحي وقۋ ورنى.
وسى ارادا حاليوللانىڭ بۇل وقۋ ورنىنا شوقاننان 12-13 جىل كەيىن ءتۇسىپ، وقىعانىن ايتا كەتەيىك. ابايدىڭ العاشقى ولەڭدەر جيناعىن شىعارىپ، ءومىربايانىن جازعان كاكىتاي ىسقاقۇلى حاليوللانىڭ ومبىداعى وقۋى جايلى قىزىقتى دەرەكتەر كەلتىرەدى. كاكىتاي قۇنانباي اتاسىن سيپاتتاي كەلىپ: «وزگە جۇرت ورىستان بالاسىن جاسىرىپ جۇرگەندە، بالالارىنا ورىسشا وقۋ وقىتىپ، حاليوللا دەگەن بالاسىن ومسكي كادەتسكي كورپۋستان وقىتىپ، ونان سوڭ موسكۆاداعى پاۆلوۆسكي كاۆەلەريسكي شكولدان وقىتىپ، ساباقتى جاقسى ءبىتىرىپ، كورنەت بولىپ، قىزمەتتە جۇرگەندە، اۋىرىپ دۇنيەدەن قايتىپ ەدى» دەپ قىسقا بولسا دا ناقتى ايتىپ، جازىپ كەتكەن.
كاكىتاي كەلتىرگەن وسى دەرەكتەردەن حاليوللانىڭ العاشقىدا ومبىدا كادەت كورپۋسىندا وقۋ ءبىتىرىپ، ماسكەۋگە اۋىسقانى، وقۋىن جاقسى اياقتاپ، كورنەت شەنىن الىپ، قىزمەت ىستەگەنى بەلگىلى بولىپ وتىر.
ال، حاليوللا جايلى قۇندى دەرەكتەر توبىقتى ىشىندە، ىرعىزباي ورتاسىندا اسىلداردىڭ سوڭعى تۇياعىنداي بولعان ۇلى ابايعا ادالدىق تانىتقان ءارحام ىسقاقوۆتىڭ ايگىلى «ابايدىڭ ءومىر جولى» ەستەلىك ەڭبەگىندە ءتىپتى مول كەزدەسەدى.
كەزىندە م.اۋەزوۆ، ە.يسمايلوۆ، ق.مۇحامەتحانوۆ، س.مۇقانوۆ، ءۇ.سۋبحانبەردينا سىندى ابايتانۋشىلار ءارحام اقساقالدىڭ وسى ەڭبەگىنە جوعارى باعا بەرگەن. اباي ورتاسىن ءوز كوزىمەن كورىپ، جان تۇيسىگىمەن تۇسىنگەن ءارحام اقساقال حاليوللا جايلى كەرەمەت جاقسى پىكىرلەر جازىپ قالدىرعان.
ماسەلەن، ءارحام وسى ەستەلىگىندە: «ەلدىڭ سىنىنشا ىسقاق پىسىق، ۇعىمتال اق كوڭىل بولادى. حاليوللا سابىرلى، كوپ ءسويلەمەيتىن، تۇيىق بولادى دەيتىن. اباي ەكەۋىن دە جاقسى كورەدى. اباي ىسقاقتان حاليوللا ارتىق، ويلى اقىلدى، دانا ادام بولار دەپ ءۇمىت ارتادى» دەپ حاليوللانىڭ وقۋى تۋرالى تاڭداۋدى ابايدىڭ ءوزى جاساعانىن بايقاتادى. («ۇلى ابايعا ادالدىق» ەستەلىك كىتابى). وسى ەستەلىكتە حاليوللانىڭ ومبىعا بارىپ وقۋىن قۇپتاعان قۇنانبايدىڭ ءوزى بولسا، اباي اكە ۇسىنىسىن بارىنشا قولداپ، حاليوللاعا كومەك قولىن سوزعاندىعى جاقسى باياندالعان.
وسى ەستەلىكتە ايتىلعانداي، اباي حاليوللانى اتاسى وسكەنبايدىڭ اتىنا جازدىرىپ، كۋالىك قاعاز الدىرىپ، وقۋىنا قاراجات جينايدى. ءتىپتى ونى ومبىعا وقۋعا اپارىپ ورنالاستىرماق نيەتى دە بولعان كورىنەدى. الايدا، ەل ىشىندە تىعىز جۇمىس شىعىپ، حاليوللانى ومبىعا اپارۋ ماسەلەسى ورىس ءتىلىن بىلەتىن عابيتحان مولداعا تاپسىرىلادى.
حاليوللانىڭ ومبى كادەت كورپۋسىنداعى وقىپ جۇرگەن كەزەڭىنەن حابار بەرەتىن ءبىراز دەرەكتەر ىزدەگەن جانعا تابىلادى. ءماسەلەن، شوقاننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن زەرتتەپ، ارحيۆ دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، تاماشا عۇمىرنامالىق شىعارما جازعان زەرتتەۋشى ج.بەيسەنباەۆ «جاسىن تاعدىر جارقىلى» اتتى كىتابىندا: «1867 جىلى كادەت كورپۋسى اسكەري گيمنازياعا اينالعان شاقتا، ونى 1 رازريادپەن بىتىرۋشىلەر ىشىنەن ابايدىڭ ءىنىسى حاليوللا وسكەنباەۆتى كورەمىز. ول وقۋىن جالعاستىرۋعا پەتەربۋرگتەگى ءۇشىنشى الەكساندر اسكەري ۋچيليششەسىنە جىبەرىلدى» دەپ حاليوللا ومىرىنەن ءبىر ۇزىك دەرەك كەلتىرەدى. بىراق، حاليوللا پەتەربۋرگتە ەمەس، ءماسكەۋدە وقۋىن جالعاستىردى دەگەن ءسوز شىندىققا جاقىن كەلەدى. وسى دەرەككە ءسۇيەنسەك جانە س.مۇقانوۆتىڭ جازبالارىندا ايتىلعانداي، ول كەزدە كادەت كورپۋسىنا وقۋعا 10-12 جاستان قابىلداناتىنىن، وقۋدىڭ 7 جىلعا سوزىلاتىنىن ەسكەرسەك، ءبىراز جايتتەردىڭ بەتى اشىلادى. باسىم دەرەكتەردە حاليوللا 1848 جىلى تۋعان دەپ جازىلىپ جۇرسە، 11-12 جاسىندا كادەت كورپۋسىنا وقۋعا قابىلدانسا، بۇل 1859-1860 جىلدارعا ءدال كەلەدى. ودان حاليوللانىڭ كادەت كورپۋسىندا 7 جىل وقىپ، 1867 جىلى ءبىتىرىپ، 1867-1868 جىلدارى ماسكەۋدە وقىعانىن ەسەپتەپ شىعارۋ قيىن ەمەس.
حاليوللا وقۋ بىتىرگەن سوڭ، ءبىر جىل ەلدە بولىپ، ءبىر جىل ومبىدا اسكەري قىزمەت اتقارىپ، 1870 جىلى اۋىرىپ، دۇنيەدەن ءوتتى دەگەن دەرەكتەر جازىلىپ ءجۇر. سوندا حاليوللا اققان جۇلدىزداي اعىپ ءتۇسىپ، بار جوعى 22 جىل عۇمىر كەشكەن بولىپ شىعادى. وسى ورايدا، حاليوللانىڭ تۋعان جىلى دا ءدال كورسەتىلمەي ءجۇر. الايدا، كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ، ادەبيەتشىلەردىڭ جازبالارىنا قاراساڭ، 1848-1849 جىلداردى كوبىرەك كەلتىرەدى. ماسەلەن: ءارحام ىسقاقوۆتىڭ جوعارىدا ايتقان «ابايدىڭ ءومىر جولى» اتتى كولەمدى ەستەلىگىندە: «ءسويتىپ، (قۇنانبايدى ايتادى) ايعىزدى ەكى ايەل ۇستىنە توقالدىققا الادى. بەرى كەلگەندە بالالارى اپپاق اجە دەسەدى ەكەن. وسى ايعىزدان 1848 جىلى ابايدان ءۇش جاس كىشى ۇل تۋسا، قۇنانباي ونىڭ اتىن تاعى پايعامبار اتىمەن حاليوللا قويادى» - دەپ جازادى.
اباي اينالاسىن، قۇنانباي ۇرپاقتارىنىڭ ءومىر دەرەكتەرىن جاقسى بىلەتىن ءارحام اقساقالدىڭ حاليوللانىڭ تۋعان جىلىن شاتاستىرۋى مۇمكىن ەمەس. ال شەجىرە جيناۋشى، اعارتۋ، مادەنيەت قىزمەتكەرى، جەرلەسىمىز م.جانبولاتوۆتىڭ «توبىقتى - شىڭعىستاۋ» شەجىرەسىندە حاليوللا ءوسكەنباەۆ 1849 جىلى تۋىپ، 1870 جىلى قايتىس بولعان دەگەن دەرەك كەلتىرىلگەن.
اكادەميك، جازۋشى س.مۇقانوۆتىڭ ەرتەرەكتە جازىلعان «جارقىن جۇلدىزدار» كىتابىندا حاليوللانى ابايدان ەكى جاس ۇلكەن دەپ جازۋى سياقتى كەرەعار تۇسىنىكتەر دە بار.
حاليوللا 1870 جىلى قايتىس بولعاندا قۇنانباي ومبىعا كىسى جىبەرىپ، ونىڭ دەنەسىن ەلگە العىزىپ، سارى قاتىن قىستاۋىنا جەرلەيدى. ول تۇستا قۇنانباي 64-تە، اباي 25-تە. ال، قۇنانبايدىڭ 1866 جىلى 82 جاسىندا ومىردەن وتكەنى بەلگىلى.
حاليوللانىڭ ورىس وقۋىن تەرەڭ مەڭگەرگەنىن تاعى دا ءارحامنىڭ جوعارىداعى ەستەلىگىنەن وقۋعا ابدەن بولادى. «وسى دەمالىسقا كەلەردە حاليوللا ابايدىڭ وقۋىنا ورىسشا كوپ كىتاپ الىپ كەلىپتى. ويىن-ساۋىقتان بوس ۋاقىتىندا ادەيى وقىتىپ، ۇعىنباعان جەرىن ۇيرەتىپ، ۇستازدىق ەتەدى. وتكەن ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ بىلگەنىن تۇگەل ايتىپ، جول جوباسىن تۇگەلدەي كورسەتەدى. اسىرەسە، ابايعا قيىن سوعاتىنى ءتىل ۇيرەنۋ جاعى. ورىسشا كىتاپ وقىعاندا ءسوزىن ءتۇسىنۋ قيىن بولعاندىقتان، حاليوللا سول جاعىنا كوڭىلىن كوپ اۋدارادى. ورىس ءتىلىن قازاقشا اۋدارىپ، جازىپ بەرىپ، سوزدىك قۇراپ، ءسويلەمىن ۇقتىرادى» - دەپ ءارحام اقساقالدىڭ جازۋىنا قاراعاندا ابايدىڭ سەمەيدەگى ورىسشا وقۋى ولقى سوعىپ، وعان ورىس ءتىلىن، ادەبيەتىن وقىپ ۇيرەتۋدە حاليوللانىڭ جاقسى ۇستاز بولعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
ءتىپتى، مىناعان نازار اۋدارىڭىز، حاليوللا قايتىس بولعاندا ونىڭ دەنەسىمەن قوسا ومبىدان ەكى ساندىق قوسا كەلىپتى. تاعى دا، سول ءارحام ەستەلىگىنە جۇگىنسەك، حاليوللا جەرلەنگەن سوڭ، ونىڭ دۇنيەسىن تاراتقاندا، اباي ەش ويلانباستان كىتاپتار مەن قولجازبالارعا تولى ساندىقتى قالاپ الىپتى.
حاليوللا تەك ورىسشا وقىپ، اسكەري شەن الۋمەن شەكتەلمەي، ءوز زامانىنىڭ وزىق ويلى ۇلانى شوقان سياقتى، قازاقتىڭ فولكلور مۇراسىن جيناعان، ونى ورىس جۇرتشىلىعىنا اۋدارىپ تانىستىرعان، ءارى ءوزى دە ورىس اقىن-جازۋشىلارىن كوپ وقىپ، ولاردىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارعان ەكەن.
حاليوللا ومبى مەن ماسكەۋدە وقىعان جىلدارى ورىستىڭ شىعىستانۋشىلارى ي.ن.بەرەزين، ن.ف.كوستىلەتسكي جانە ايگىلى شوقاننىڭ دوسى گ.ن.پوتانينمەن تىعىز بايلانىستا بولعان ەكەن. بۇل تۋرالى ءا.مارعۇلان، س.مۇقانوۆ، م.اۋەزوۆ، ءۇ.سۋبحانبەردينا سىندى ادەبيەت تاريحىن زەرتتەۋشى عالىمدار ءار جىلدارداعى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە ايتىپ وتەدى. ماسەلەن، فولكلورتانۋشى ءۇ.سۋبحانبەردينا ءوزىنىڭ «دالا ۋالاياتى گازەتى» (1990 جىل. الماتى. «عىلىم» باسپاسى) اتتى ەكى تومدىق كىتابىنىڭ كىرىسپە بولىمىندە: «گ.ن.پوتانيننىڭ ايتۋىنشا، ورىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن العاش اۋدارۋشىلاردىڭ ءبىرى اباي قۇنانباەۆتىڭ ءىنىسى حاليوللا وسكەنباەۆ بولدى. ول 1863-1870 جىلدارى ومبى كادەت كورپۋسىندا وقيدى، ودان سوڭ سەمەي ماڭىنداعى اۋىلدا ءومىر ءسۇردى. ول حالىقتىڭ اۋىز ادەبيەت ۇلگىلەرىن جازىپ جيناعان. ونىڭ ىشىندە «ەڭلىك-كەبەك» اڭگىمەسى، «جيرەنشە شەشەن» اڭىزى مەن تۋرگەنەۆ، لەرمونتوۆ، تولستوي جانە باسقالاردىڭ ولەڭدەرىن، اڭگىمەلەرىن اۋدارعان. ح.وسكەنباەۆ جيناعان بۇل ماتەريالدار بەلگىلى شىعىستانۋشى عالىم ي.ن.بەرەزيننىڭ ارحيۆىندە ساقتاۋلى» - دەپ جازادى.
ايتپاقشى، حاليوللا جيناعان «ەڭلىك-كەبەك» اڭگىمەسى مەن «جيرەنشە شەشەن» اڭىزى «دالا ۋالاياتى گازەتىنىڭ» 1892 جىلعى №29 سانىندا جارىق كورگەن. الايدا، بۇل جىلدارى حاليوللا ومىردەن وزعان ەكەن. شىعارمانى ۇسىنعان ي.ن.بەرەزين مەن ن.ف.كوستىلەتسكيدىڭ بىرەۋى بولۋى مۇمكىن.
قازاقتىڭ داڭقتى ۇلى شوقان ءۋاليحانوۆ كادەت كورپۋسىندا وقىعان تۇستا وعان شىعىستانۋشى، تۇركى تىلدەرىن زەرتتەۋشى، ادەبيەتشى ن.ف.كوستىلەتسكيدىڭ ەرەكشە ىقپالى بولعاندىعى ارحيۆ دەرەكتەرىندە بار. ماسەلەن، الكەي مارعۇلاننىڭ «شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى» اتتى ايگىلى وچەركىندە مىناداي جولدار بار: «ارحيۆ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، ن.ف.كوستىلەتسكي ءوزىنىڭ شاكىرتتەرىنە قازاق فولكلورىن جيناۋ جانە قازاقتىڭ حالىق ويىندارىن جازىپ الۋ جونىندە نۇسقاۋ بەرىپ وتىرعان. ن.ف.كوستىلەتسكيدىڭ اتىنا جولداعان حاتتار مەن قازاق فولكلورىنىڭ جازبالارى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلگەن. مۇنداي جازبالاردى وعان شوقان ءۋاليحانوۆتان كەيىن ابايدىڭ ءىنىسى حاليوللا وسكەنباەۆ، اتاقتى مۇستافا بۇركىتباەۆ، سادۋاقاس اناەۆ، حانعوجين جانە باسقالارى جىبەرىپ وتىرعان». (ش.ءۋاليحانوۆ، «تاڭدامالى شىعارمالار جيناعى»، «جازۋشى» باسپاسى، 1980 جىل).
مىنە، وسى ءۇزىندىنىڭ وزىنەن-اق كادەت كورپۋسىنىڭ وقىتۋشىسى ن.ف.كوستىلەتسكيدىڭ حاليوللاعا ءدارىس بەرگەنى، ۇستازدىق جاساعانى كورىنىپ تۇر ەمەس پە؟ ولاردىڭ رۋحاني جاقىندىعى، قازاق فولكلور ۇلگىلەرىن جيناۋشى رەتىندەگى حاليوللانىڭ ەڭبەگى بايقالىپ تۇرعان جوق پا؟!
شوقاننىڭ دوسى بولعان، بىرگە وقىعان، ساياحاتشى، ادەبيەتشى، تاريحشى گ.ن. پوتانينگە (1835-1920 ج.) دە وسكەنباەۆ ەسىمى تانىس بولعان. ايتالىق، گ.ن.ءپوتانيننىڭ «قىرعىزدىڭ سوڭعى حانزاداسىنىڭ كيىز ۇيىندە» اتتى ەڭبەگىندە حاليوللا ەسىمىن ىلتيپاتپەن ەسكە الىپ، سۇيىسپەنشىلىكپەن بىلايشا سۋرەتتەيدى: «ومبىدا كادەت كورپۋسىن ءبىتىرىپ، بۇدان سوڭ سەمەي ماڭىنداعى تۋعان اۋىلىندا تۇرعان ءبىر قىرعىز سۇلتانى (قايتىس بولعان وسكەنباەۆ) تۋرالى اڭگىمە بولدى. ول كەشكە قاراي ءوز جەرلەستەرىنە ورىس پوۆەستەرى مەن روماندارىنىڭ مازمۇنىن اڭگىمەلەپ بەرۋدى جاقسى كورەتىن. قىرعىزداردىڭ ونى قىزىعا تىڭدايتىنى سونشا، ودان ءوز اڭگىمەلەرىن جازۋدى وتىنەدى. سونىمەن قىرعىزشا جازىلعان داپتەرلەر پايدا بولدى.
ول تۋرگەنەۆتىڭ، لەرمونتوۆتىڭ، تولستويدىڭ جانە باسقالاردىڭ شىعارمالارىنىڭ ەركىن اۋدارماسى بولىپ شىعادى. كيىز ۇيدەگى وسى ادەبي كەشتەر كەزىندە قىرعىزدار وي-پىكىرلەرىن ورتاعا سالادى. سوندا باسى-قاسىندا بولۋشىنىڭ اڭگىمەسىنە قاراعاندا، وسكەنباەۆتىڭ «تىڭداڭدار، بۇل جايىندا اتاقتى ورىس سىنشىسى بەلينسكي بىلاي دەگەن نەمەسە ورىس سىنشىسى دوبروليۋبوۆ بۇل تۋرالى مىناداي پىكىردە بولعان». (ش.ش. ءۋاليحانوۆتىڭ شىعارمالار جيناعى، الماتى، 1968 ج.).
اڭگىمە توركىنى، حاليوللانىڭ جازدا وقۋدان بوساپ، ەلگە كەلگەندەگى ءساتى بولسا كەرەك.
م.اۋەزوۆپەن بىرگە وقىعان، ونىڭ دوسى، پىكىرلەسى بولعان بەلگىلى عالىم الكەي مارعۇلان اباي اينالاسىن زەرتتەۋگە، ابايتانۋعا زور ۇلەس قوسقانى بەلگىلى. عالىمنىڭ «اباي» جۋرنالىنىڭ 1993 جىلعى №6 سانىندا «ءۇش حاتتىڭ سىرى» دەگەن ماقالاسى جاريالانعان. ماقالانىڭ مازمۇنى: ءالكەي مارعۇلان 1938 جىلى لەنينگرادتا بولعاندا، پروفەسسور، شىعىستانۋشى ي.ن. بەرەزيننىڭ ارحيۆىنەن حاليوللانىڭ اتىنا جازىلعان ءۇش حاتتىڭ كوشىرمەسىن جاساعان. ارينە، ونى زامان اعىمىنا ساي ۋاقىتىندا ايتا الماي، تەك 1959 جىلى عانا جاريالاعان. وسى كەلتىرىلگەن جازبالاردى زەردەلەي قاراساق، حاليوللاعا جازىلعان حاتتار، ونىڭ بىزگە بەلگىسىز قولجازبالارى كوستىلەتسكي ارقىلى بەرەزينگە جەتكەنىن اڭعارۋ قيىنعا سوقپايدى. وسى ماقالادا الكەي مارعۇلان: «تەك جاستاي ءوتىپ كەتكەنى بولماسا، حاليوللا اعاسى اباي سياقتى اسقان ويشىل، قالامى توگىلگەن جازۋشى بولۋى انىق ەدى» - دەپ سۇيسىنە جازۋى تەگىن ەمەس.
ءا.مارعۇلان تاۋىپ جاريالاعان وسى ءۇش حاتتا تالاي تاريح، سول زاماندى بايقاتار قۇندى دەرەكتەر بار. بۇل حاتتار حاليوللا كادەت كورپۋسىندا وقىعان 1865-1866 جىلدارى جازىلعان. ارينە، بۇل حاتتارعا حاليوللا تاراپىنان جازباشا جاۋاپتار بولعان دا شىعار، بىراق بار دەگەن دەرەكتەردى كەزدەستىرمەدىك. (بۇل ءۇش حاتتى وقيمىن دەگەن وقىرمان «اباي» جۋرنالىنىڭ 1992 جىلعى №1 سانىن قولعا السا، اداسپاي تابادى).
جوعارىدا ايتتىق، حاليوللا 1859-60 جىلدارى ومبىنىڭ كادەت كورپۋسىنا وقۋعا تۇسكەندە، شوقان بۇل وقۋ ورنىن 1853 جىلى اياقتاپ، ءسىبىر گەنەرال گۋبەرناتورىندا اسكەري قىزمەتتە ءجۇرگەنى بەلگىلى. ۇلى قاشقار ساياحاتىنان كەيىن شوقاننىڭ اتى ءبۇكىل رەسەيگە، ەۋروپاعا ايگىلى بولىپ، ءدۇرىلدەپ تۇرعان ۋاقىتى. مىنە، وسى شوقان 4 ناۋرىز 1864 جىلى دوسى كارل گۋتكوۆسكيگە جازعان حاتىندا «قازىر ومبىدا تۇرىپ جاتىرمىن. جۋىردا ءوز ۇيىمە، تۋعان دالاما اتتانباقپىن» دەگەن جولدار بار (ش.ءۋاليحانوۆ شىعارمالارى، 5 توم). حاتتىڭ جازىلۋ مەرزىمىن كورسەتىپ وتىرعان سەبەبىمىز، 1864 جىلى حاليوللا كادەت كورپۋسىندا وقۋدا. سوندا شوقان ءوزى وقىعان وقۋ ورنىنا باس سۇعىپ، ۇستازدارىنا امانداسىپ، الدەقالاي بارا قالسا، وندا وقۋدا جۇرگەن قانداستارىنا قالاي جولىقپايدى؟ جولىقسا، اتاقتى اعا سۇلتان قۇنانبايدىڭ بالاسى حاليوللاعا قالاي كەزدەسپەيدى؟ وكىنىشكە وراي، حاليوللانىڭ ەسىمى شوقان شىعارمالارىندا ۇشىراسپايدى. وسى ماسەلەگە وراي، جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ ءوزىنىڭ «جارقىن جۇلدىزدار» دەگەن كىتابىنىڭ كىرىسپە بولىمىندە مىناداي قىزىقتى دەرەكتەردى كەلتىرەدى. «شوقاننىڭ ابايعا جولىعۋى تۋرالى مالىمەت ازىرگە جوق. سولاي بولا تۇرا، اباي شوقاندى بىلەدى دەگەن وي كەلەدى، وعان ءبىرىنشى دالەل، ابايدىڭ تۋعان اعاسى (دۇرىسى - ءىنىسى بولۋى كەرەك) حاليوللا وسكەنباەۆ ومبىنىڭ كادەت كورپۋسىنا 1862 جىلى ءتۇسىپ، 1867 جىلى بىتىرگەن. بۇل شوقاننىڭ اتاعى اسپانعا شىعىپ، ومبى اكىمدەرى مەن ينتەلەگەنتسياسىنىڭ اراسىندا جۇلدىزدى بولىپ تۇرعان شاعى. حاليوللا كوزى اشىق، پاراساتتى ادام بولعان. ونىڭ شوقاندى بىلمەۋى جانە اقىن بولعالى جۇرگەن ابايعا سىرتتاي بولسا دا تانىستىرماۋى ءمۇمكىن ەمەس» دەپ شوقان-اباي-حاليوللا اراسىنان جاراسىمدى رۋحاني بايلانىس ىزدەيدى.
ال ءارحام ىسقاقوۆتىڭ «ابايدىڭ ءومىر جولى» اتتى ەستەلىگىندە شوقان مەن حاليوللا جولىققان، ءبىرىن-ءبىرى تانىعان دەپ ايتىلادى. ارينە، ارحيۆ دەرەكتەرىمەن بەكىمەگەن سوڭ، ءارحام اقساقالدىڭ قۇندى پىكىرىن تەك تاڭدانىسپەن، سولاي بولسا دەگەن جاقسى كوڭىلمەن قۇپتايسىڭ دا قوياسىڭ.
حاليوللانىڭ قازاق فولكلور ۇلگىلەرى مەن ەل اۋزىنداعى اڭىز اڭگىمەلەردى جيناپ، ونى ورىس تىلىنە اۋدارىپ، شىعارماشىلىق تالانتىن بەكىتەتىن دەرەكتەر از ەمەس. بەلگىلى تاريحشى، عالىم، ىرگەلى وقۋ ورنىنىڭ رەكتورى، ءشاكارىمتانۋ ىسىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ جۇرگەن ە.سىدىقوۆتىڭ «ءشاكارىم» اتتى عۇمىرنامالىق شىعارماسىندا حاليوللانىڭ 1892 جىلى «موسكوۆسكايا يلليۋستراتيۆنايا گازەتا» باسىلىمىنىڭ №274 سانىندا «كيرگيزسكوە پرەدانيە» دەگەن ورىسشا جازىلعان ماقالاسى بولعاندىعىن اتاپ ءوتكەن. وندا حاليوللا ءوزى ەستىگەن، ءوزى كوزىمەن كورگەن شىڭعىستاۋ جايلى، وسى توڭىرەكتەگى حان بيىگى، وردا، دوعالاڭ، شۇناي سياقتى تاۋلاردىڭ تاريحىن بايانداپ، وسى ولكەدە ۇلى بيلەۋشى شىڭعىسحاننىڭ بولعاندىعىن كوركەم سۋرەتتەپ جازعان. بۇل ماقالانىڭ 1892 جىلى جارىققا شىققانى كورىنىپ تۇرسا، ال حاليوللانىڭ 1870 جىلى ومىردەن وتكەنى بەلگىلى. دەمەك، بۇل ماقالانى پروفەسسور بەرەزين نەمەسە كوستىلەتسكيدىڭ بىرەۋى حاليوللانىڭ اتىنان جاريالاتقان.
اباي، اۋەزوۆ الەمىن زەرتتەۋشى، ادەبيەتشى عالىم تۇرسىن جۇرتباەۆتى دا حاليوللانىڭ جاسىن تاعدىرى قىزىقتىرعانعا ۇقسايدى. سول سەبەپتەن دە، ت.جۇرتباەۆ كوپ ىزدەنىپ، ارحيۆ دەرەكتەرىن توڭكەرىپ، حاليوللا جونىندە قىرۋار قۇجاتتار جيناعان. حاليوللانىڭ سۋرەتى مەن ومبى كادەت كورپۋسىنداعى وقۋ كەزەڭدەرىن كورسەتەتىن ناقتى قۇجاتتار تاپقان. حاليوللانىڭ تۋعان جىلى مەن قايتىس بولعان ۋاقىتى، ءاسىرەسە، ونىڭ ءتىنىباي قىزى ايعانىمعا عاشىق بولعان حيكاياسى جايلى قىزىقتى دەرەكتەر كەلتىرەدى.
سەمەيدىڭ ءىرى بايى ءتىنىبايدىڭ سۇلۋ قىزى ايعانىم مەن حاليوللانىڭ اراسىنداعى سۇيىسپەنشىلىك حيكاياسى - ماحاببات تراگەدياسىنا ۇلاسقان. بۇل ەندى توبىقتى ەلىندەگى «ەڭلىك-كەبەك»، «قالقامان مامىر» سياقتى ماحاببات وقيعالارىنىڭ سەمەيدە بولعان جالعاسى ىسپەتتى.
ەكى جاس ءبىرىن-ءبىرى سۇيەدى. قوسىلۋعا سەرت بايلاسادى. بىراق، تاعدىر تالقىسى ەكى جاستى قوسپايدى. ويتكەنى، ايعانىم ايتتىرىلىپ قويعان، باسى بايلاۋلى. ونىڭ ۇستىنە ءتىنىباي مەن قۇنانباي قۇيرىق باۋىر جەپ، ءتوس قاعىستىرعان مىڭ جىلدىق قۇدا.
بۇل جايلى عالىم م.بەيسەنباەۆ ءوزىنىڭ «ءتىنىباي كىم؟» دەگەن ماقالاسىندا («اباي» جۋرنالىنىڭ 1982 جىلعى №7 سانى). «قۇنانباي مەن ءتىنىباي قۇدا. ماكىش دەگەن قىزىن ءتىنىبايدىڭ بالاسى مەڭلىبايعا بەرگەن. مەڭلىباي روسسيانىڭ كوپتەگەن قالالارىمەن ساۋدا بايلانىسىن جاساعان» - دەپ ەگجەي-تەگجەيلى جازعان بولاتىن. ش.ءۋاليحانوۆتىڭ اتاقتى قاشقاريا ساپارى كەزىندە جۇرگىزگەن كۇندەلىك داپتەرىندە ءتىنىباي ەسىمى ساۋدا كەرۋەنىنىڭ يەسى رەتىندە بىرنەشە رەت كەزدەسەدى. دەمەك، ءتىنىباي دالا مەن قالاعا ىقپالدى، ءوز زامانىنىڭ ءىرى كوپەسى اتانعان اۋقاتتى ادام بولعان.
ال، حاليوللا ومبى، ماسكەۋ وقۋىنان دەمالىسقا ورالعاندا جەزدەسى مەڭلىباي مەن اپاسىنىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ، وسىندا ايعانىم سۇلۋعا جولىعىپ، ءبىر-بىرىنە ىنتىق بولادى. بۇل جايلى ت.جۇرتباەۆ «ونەرلى ولكە ورنەگى» اتتى ەسسەسىندە «حاليوللا سەمەيدەگى ءتىنىبايدىڭ قىزىنا عاشىق بولىپ، ونى الىپ قاشادى. جولدا قولعا ءتۇسىپ، قىز ەكەۋىن قاماققا الادى. قۇنانباي تەرىس باتاسىن بەرەدى. حاليوللا رەنجىپ ومبىعا كوشىپ، كوپ ۇزاماي قايتىس بولادى. قىز دا قايعىلى حالگە ۇشىرايدى. حاليوللا وقيعاسى م.اۋەزوۆتىڭ «قاراكوز» تراگەدياسىنا ارقاۋ بولدى» - دەپ جازادى.
ءارحام ىسقاقوۆ تا حاليوللا - ايعانىم وقيعاسىن تاپتىشتەپ بايانداپ، بۇل ءىستىڭ اياعى شاتاققا اينالىپ، ونى سەمەي سوتى قاراپ، سوت حاليوللانى اقتاپ شىقسا دا، ەكى جاس قوسىلا المايدى.
حاليوللانىڭ قىسقا تاعدىرى، ونىڭ ءماندى ءومىر جولى، ومبى، ماسكەۋ قالالارىنداعى وقۋ جىلدارى، قازاق فولكلور ۇلگىلەرىن جيناۋداعى ەڭبەگى، ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىن ۇيرەتۋدەگى اعاسى ابايعا اسەرى، ءتىپتى ءتىنىباي قىزى ايعانىم اراسىنداعى ماحاببات وقيعاسى، حاليوللا ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتتەرى مەن جۇمباق قۇپيالارى اركىمدى قىزىقتىرارى ءسوزسىز.
امال نە، «قولدا قارجى، باستا بوستاندىق بولماي تۇر» دەپ شاكارىم ايتقانداي، تىرشىلىك قامى، قىزمەت بابى اياققا تۇساۋ بولىپ، شىدەرلەپ قويعان اتتاي، بەلگىلى تاقىردى شيىرلاي بەرەسىڭ دە.
ءالى دە كەش ەمەس... ىزدەنىمپاز، تالانتتى جاستار تابىلىپ، ولار تاعدىردىڭ جازۋىمەن قىسقا دا بولسا، ءماندى عۇمىر كەشكەن حاليوللانىڭ ءومىرىن زەرتتەپ، ونەگەلى ءىسىن جارىققا شىعارار دەگەن ۇمىتتەمىن.
اسەت مەدەۋحانۇلى.
شىعىس قازاقستان وبلىسى،
اباي اۋدانى،
قاراۋىل اۋىلى.
سۋرەتتى سالعان قۇلاحمەت قوجىقوۆ.
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى
