ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ 1787 جىلى 25 مامىرىندا الەمدەگى ەڭ قۇدىرەتتى ەلدىڭ اتا زاڭىن قابىلداۋعا ارنالعان فيلادەلفيا ءماجىلىسى ءوز جۇمىسىن باستادى. ءماجىلىس سالتاناتىن التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن ءساندى سارايلاردا وتەتىن بىزدەگى پارلامەنت وتىرىستارىنىڭ ايبىنىمەن سالىستىرۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس. ونداعى ءماجىلىس زالى كورەر كوزگە وتە قوراش، توراعالار جايعاساتىن بيىك مىنبە دەگەن اتىمەن جوق. ستول، ورىندىقتار قالاي بولسا سولاي قويىلعان اۋىلدىڭ قاراپايىم حاباقحاناسىنان ەش پارقى جوق ەدى. ال ءماجىلىس دەلاگاتتارى دا امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ تاعدىرىن شەشۋگە جينالعان سالاۋاتتى ساياساتشىلاردان گورى حاباقحاناعا ءشاي ىشۋگە نەمەسە تاڭەرتەڭ بىرەر توستاعان سىرا ءىشىپ، باس جازىۋعا جينالعان اۋىل ادامدارىنا كوبىرەك ۇقسايتىن. شىنىندا دا، ولاردىڭ  باسىم كوپشىلىگى اۋىلدىق جەردەن سايلانعان دالانىڭ ەركىن كوكجالدارى ەدى. ولار ءماجىلىس وتىرىستارىندا ءوزىن وتە ەركىن سەزىنەتىن. وتىرىستارعا قالاسا قاتىساتىن، قالاماسا شىعىپ جۇرە بەرەتىن. ءوز ويلارىن ەشكىمنىڭ قاباعىنا قاراماي بۇكپەكسىز اشىق ايتاتىن. ءتىپتى، ءبىر-ءبىرىنىڭ ءسوزىن توسپاي قىزىل كەڭىردەك بولىپ داۋلاسىپ جاتاتىن. ولاردى تارتىپكە شاقىرۋعا دا ەشكىمنىڭ بيلىگى جۇرمەيتىن ەدى. دەلاگاتتاردىڭ ساياسي كوزقاراسى، كاسىبى، شىعۋ تەگى، ەكونوميكالىق ءال-اۋقاتى، وسكەن ورتاسى دا تۇرلىشە بولاتىن. وسى ءبىر توپ دالا تاعىلارىنىڭ بوستاندىققا ەتى ۇيرەنگەنى سونشا، ەگەر ىشكى-سىرتقى جاعداي ماجبۇرلەمەگەندە، ولارعا مەملەكەت پەن ۇكىمەتتىڭ دە ەشبىر قاجەتى جوقتاي كورىنىۋشى ەدى.

ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ 1787 جىلى 25 مامىرىندا الەمدەگى ەڭ قۇدىرەتتى ەلدىڭ اتا زاڭىن قابىلداۋعا ارنالعان فيلادەلفيا ءماجىلىسى ءوز جۇمىسىن باستادى. ءماجىلىس سالتاناتىن التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن ءساندى سارايلاردا وتەتىن بىزدەگى پارلامەنت وتىرىستارىنىڭ ايبىنىمەن سالىستىرۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس. ونداعى ءماجىلىس زالى كورەر كوزگە وتە قوراش، توراعالار جايعاساتىن بيىك مىنبە دەگەن اتىمەن جوق. ستول، ورىندىقتار قالاي بولسا سولاي قويىلعان اۋىلدىڭ قاراپايىم حاباقحاناسىنان ەش پارقى جوق ەدى. ال ءماجىلىس دەلاگاتتارى دا امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ تاعدىرىن شەشۋگە جينالعان سالاۋاتتى ساياساتشىلاردان گورى حاباقحاناعا ءشاي ىشۋگە نەمەسە تاڭەرتەڭ بىرەر توستاعان سىرا ءىشىپ، باس جازىۋعا جينالعان اۋىل ادامدارىنا كوبىرەك ۇقسايتىن. شىنىندا دا، ولاردىڭ  باسىم كوپشىلىگى اۋىلدىق جەردەن سايلانعان دالانىڭ ەركىن كوكجالدارى ەدى. ولار ءماجىلىس وتىرىستارىندا ءوزىن وتە ەركىن سەزىنەتىن. وتىرىستارعا قالاسا قاتىساتىن، قالاماسا شىعىپ جۇرە بەرەتىن. ءوز ويلارىن ەشكىمنىڭ قاباعىنا قاراماي بۇكپەكسىز اشىق ايتاتىن. ءتىپتى، ءبىر-ءبىرىنىڭ ءسوزىن توسپاي قىزىل كەڭىردەك بولىپ داۋلاسىپ جاتاتىن. ولاردى تارتىپكە شاقىرۋعا دا ەشكىمنىڭ بيلىگى جۇرمەيتىن ەدى. دەلاگاتتاردىڭ ساياسي كوزقاراسى، كاسىبى، شىعۋ تەگى، ەكونوميكالىق ءال-اۋقاتى، وسكەن ورتاسى دا تۇرلىشە بولاتىن. وسى ءبىر توپ دالا تاعىلارىنىڭ بوستاندىققا ەتى ۇيرەنگەنى سونشا، ەگەر ىشكى-سىرتقى جاعداي ماجبۇرلەمەگەندە، ولارعا مەملەكەت پەن ۇكىمەتتىڭ دە ەشبىر قاجەتى جوقتاي كورىنىۋشى ەدى. سول سەبەپتى دە ولار بۇل اراعا قۇدايدىڭ زورلىعىمەن امالسىز باس قوستى. ءار شتاتتان سايلاناعان دەلاگاتتار ءماجىلىس  بولاتىن جەرگە ءبىرى ەرتە، ءبىرى كەش جينالادى. ءتىپتى، ماجىلىسكە وكىل جىبەرۋدەن باس تارتقان شتاتتار مەن ءوز وكىلدەرىنە جول قاراجات تاۋىپ بەرە الماعان شتاتتاردا بولدى. وسىنداي جاعدايلاردىڭ كەسىرىنەن ءماجىلىس بەلگىلەنگەن ۋاقىتتان 11 كۇن كەشىگىپ باستالدى. جانە سونىڭ وزىندە نەبارى جەتى شتاتتىڭ وكىلدەرى عانا كەلىپ ۇلگەرگەن بولاتىن.

وسىدان كەيىن مۇنشا قيىندىقپەن قۇرىلتاي شاقىرىپ، زاڭ قابىلداۋدىڭ قانداي قاجەتتىلىگى بولدى ەكەن دەگەن زاڭدى سۇراقتىڭ ءوز-وزىنەن تۋىندايتىنى ءسوزسىز. ەندى وسىعان توقتالايىق. اقش تاريحىنا كوز جىبەرسەك، وسى ءبىر الىپ دەرجاۋانىڭ ەل بولۋ تاريحى 1976 جىلى 4 شىلدەدە جاريالانعان «تاۋەلسىزدىك جارناماسىنان» باستاۋ الادى. ال ودان ءبۇرىن شى؟ ودان ءبۇرىن سولتۇستىك امەريكا قۇرلىعىندا مەملەكەت ەمەس ۇلى بريتانيا يمپەرياسىنىڭ وتارلارى بولاتىن. يمپەريانىڭ وسى وڭىردەگى وتار ايماقتارى تۇرلىشە كەزەڭدەردە جانە تۇرلىشە جاعدايلاردا قالىپتاستى. اعىلشىن يمپەراتورىنىڭ بۇل ايماقتارعا سىرتتاي يەلىك قۇقىعى  بولعانمەن، ءىس جۇزىندە ولار وزدەرىن-وزدەرى دەربەس باسقاردى. 1607 جىلدان 1732 جىلعا دەيىن مۇنداي وتار ايماقتاردىڭ 16-سى قۇرىلدى. كەيىن ۇشەۋى باسقالارعا قوسىلدى دا 13 ورتالىق ايماق بولىپ قالىپتاستى. ولار سولتۇستىكتەن  وڭتۇستىككە قاراي نيۋ-حەمپشير، ماساچۋسەتس، رود-ايلەند، كونەكتيكۇت، نيۋ-يورك، نيۋ-دجەرسي، پەنسيلۆانيا، دەلاۆەر، مەريلەند، ۆيرگينيا، سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك كارولينا، دجوردجيا ايماقتارى ەدى. بۇل وتار ايماقتاردىڭ  قالىپتاسۋ جولدارى دا ءار قيلى بولدى. مىسالى، ۆيرگينيا مەن ماساچۋسەتس وتار ايماقتارىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار ايىرىقشا قۇقىقتى كومپانيالار بولسا، نيۋ-حەمپشير، مەريلەنت،  وڭتۇستىك جانە سولتۇستىك كورولينا، نيۋ-دجەرسي، پەنسيلۆانيا ايماقتارى اعىلشىن اقسۇيەكتەرىنە كورول سيعا تارتقان جەرلەردەن بوي كوتەردى. ال رود-ايلەند، كوننەكتيكۋت وتارلارى رودجەر-ۋيليامس سياقتى ەركىن ويلى ادامداردىڭ باستاۋىمەن ايىرىقشا قۇقىقتى كومپانيالاردان ءبولىنىپ، شەكارالىق وڭىرلەردە جاڭا ەلدى مەكەندەر  سالۋ ارقىلى، تۇرعىنداردىڭ ءوزارا كەلىسىمىمەن اۆتونوميالى ايماقتار قالىپتاستىردى.

تۇرلىشە جاعدايدا قالىپتاسقان وتار ايماقتار ءوز الدىنا ءتۇتىن تۇتەتىپ، ءوز كۇندەرىن ءوزى كورەتىندىكتەن، ءومىر ءسۇرۋ ءتاسىلى، باسقارۋ جۇيەسى، قوعامدىق ءتارتىپى جانە دامۋ دەڭگەيى دە ءبىر-بىرىنەن وزگەشە بولاتىن. تاۋەلسىزدىك جولىندا سوعىس تۇتانعانعا دەيىن ولار ءبىر-بىرىنە قول ءۇشىن بەرمەيتىن، ءوزارا ات ءىزىن سالمايتىن توماعا تۇيىق جاعدايدا ءومىر ءسۇردى. ولاردىڭ باسىن قوسىپ ءبىر تۇتاس باسقارۋدىڭ اسا قىمباتقا تۇسەتىندىگىن سەزگەن بريتان ۇكىمەتى دە وتار ايماقتاردى بىرىكتىرۋگە قۇلىقتى بولعان جوق. مۇنداي بەتىمەن كەتكەن بەرەكەسىز ايماقتاردىڭ باسىن قوسىپ، ءبىر مەملەكەت قۇرۋدى قيالداۋدىڭ ءوزى قورقىنىش ەدى. ءتىپتى، ولاردى ءبىر داستارقاننىڭ باسىنا جيناپ، كەڭەسۋدىڭ ءوزى قيىننىڭ حيامەتى بولاتىن. ەگەر سول كەزدەگى بريتان پارلامەنتى استامشىلىق تانىتىپ، جاڭا وتارشىلدىق جۇيە قالاپتاستىرۋ ءۇشىن 1774 جىلى بەس بىردەي شەكتەن شىققان زاڭ جوباسىن قابىلداماعاندا، وتار ايماقتار سول باياعىداي ءبىر-بىرىنە ات ءىزىن سالماعان كۇيدە ءوز بەتىمەن ءومىر سۇرە بەرۋى دە بەك مۇمكىن ەدى.

اتالعان زاڭ جوبالارىندا ەگەر بريتان ءمانساپتىلارىنىڭ ۇستىنەن شاعىمدانعان وتار ايماقتار تۇرعىندارىنىڭ ارىزى وتار ايماقتاردىڭ وزىندە ەمەس، تەك بريتان ايماعىندا قارالادى. بريتان اسكەرلەرى وتار ايماقتار تۇرعىندارىنىڭ ۇيىنە قالاعان ۋاقىتىندا باسىپ كىرىپ، ءتىنتۋ جۇرگىزە الادى. ماساچۋسەتستىڭ ءوز-ءوزىن باسقارۋ قۇقىعى جويىلادى. ت.ب.

ارينە، مۇنداي شەكتەن شىعۋشىلىققا  استە تۇزۋگە بولمايتىن ەدى. تاۋەلسىزدىك پەن بوستاندىقتى ءوز ومىرلەرىنەن جوعارى قويىپ ۇيرەنگەن ادامدار ءۇشىن مۇنداي كەمسىتۋ مەن قورلاۋعا كونۋ ولىممەن بىردەي بولاتىن. بىراق، بريتان كورولى گەورگ ءىىى وسىنشاما حالىقتىڭ وركەنيەتتى انگەليادان كەتىپ، ادام اياعى باسپاعان قۇلازىعان قۋ دالاعا كەلۋى ەركىن، تاۋەلسىز ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ەكەندىگىن تۇسىنگىسى كەلمەدى. اسىرەسە،  ماساچۋسەتستەردى ءوز-ءوزىن باسقارۋ قۇقىعىنان ايىرۋ بارىپ تۇرعان ساياسي كورسوقىرلىق بولاتىن.

1620 جىلى انگليالىق پيليگريمدەردىڭ ء(دىننىي رەفورماشىلىر) ەڭ العاشقى بولەگى گوللانديانىڭ لەيدەن قالاسىنان «مەيفلاۋەر» كەمەسىنە وتىرىپ، تەڭىزدە 66 كۇن ساپار شەگەدى. ولار كەمەدە پيليگريمدەردىڭ بيلىك قۇرىلىسى تۋرالى قۇجات قابىلدايدى. ول بىزگە «مەيفلياۋەردەگى كەلسىم» دەگەن اتپەن بەلگىلى. العاشقى توپتا  ماساچۋسەتستكە قونىس تەپكەن وسى ءبىر قايسار جاندار  نەبارى 102 ادام عانا بولاتىن. سول جىلعى قاتال قىستىڭ ءوزى ولاردىڭ 58 ءىنىڭ ءومىرىن جالمادى. كەلەر كوكتەم دە «مەيفلاۋەر» كەمەسى وسى اراعا قايتا ورالعاندا ءتىرى قالعانداردىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ وركەنيەتتى انگلياعا قايتقىسى كەلمەي وسى ءبىر قۇلازىعان قۋدالادا ەركىن ءومىر كەشۋدى تاڭداۋى كەمە كاپيتانىن تاڭ-تاماشا قالدىرعان بولاتىن. بۇگىندە امەريكلىقتاردىڭ  «مەيفلاۋەر» كەمەسىمەن كەلگەندەردى امەريكا رۋحىنىڭ باستاۋى ساناپ، ماقتانىش ەتەتىندىگى دە سول سەبەپتى بولسا كەرەك.

استامشىل كورولدىڭ وتار ايماقتاردى تىزەگە سالىپ، كۇشپەن كوندىرمەك بولعان قاتىگەز ساياساتىنىڭ اقىرى وتار ايماقتار حالقىن قارۋعا جۇگىنىپ،ءوز قۇقىق-مۇددەسىن قانمەن قورعاۋعا ءماجبۇر ەتتى.  ارينە، ولار بىردەن قان توگىسكە اسىققان جوق. ماسەلەنى بەيبىت جولمەن تۇسىنىستىك پەن كەلىسىم ارقىلى شەشۋدىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرىن قاراستىردى. 1774 جىلى 5 قىركۇيەكتە فيليادەلفيادا شاقىرىلعان تۇڭعىش قۇرلىقتىق كونگرەسس تە «قۇقىقتىق دەكلاراتسيا» قابىلداپ، كورولدان ادام تۇزگىسىز زاڭ اكتىلەرىنىڭ كۇشىن جويىپ، بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋدى تالاپ ەتتى. امەريكاندىق توڭكەرىسشى دجوزەفوررەن اعىلشىن دوسىنا جازعان حاتىندا: "تالاستى بەيبىت جولمەن شەشۋگە ءالى دە كەش ەمەس. بىراق، مەن مىناعان كامىل سەنەمىن. ەگەر ..........ءبىزدىڭ ەلگە پارلامەنتتىڭ سوڭعى اكتىلەرىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن اسكەر كەلەتىن بولسا، بريتاندىقتارعا بۇكىل امەريكادان كەتۋگە تۋرا كەلەدى " -دەپ ەسكەرتكەن بولاتىن. وكىنىشكە قاراي، حالىققا ءبىرىنشى بولىپ قارۋ كەزەنگەن دە كورولدىڭ ءوزى بولدى.  بۇعان جاۋاپ رەتىندە وتار ايماقتار  دا قارۋعا قارۋمەن جاۋاپ بەردى. 1775 جىلى 10 مامىردا فيليادەلفيا دا قۇرلىقتىق ارميا جاساقتالىپ، وعان پولكوۆنيك دجوردج ۆاشينگتون  باس قولباسشى بولىپ تاعايىندالدى. تولارساقتان قان كەشكەن قاتىگەز سوعىس سەگىز جىلعا سوزىلىپ، وتار ايماقتاردىڭ جەڭىسىمەن اياقتالدى.

جالعاسى بار

"اباي-اقپارات"