ەرلىك، ەلدىك، بىرلىك،
قايرات، باق، اردىڭ
جويدى ءبارىن – نە باردىڭ!
التىن  كۇننەن
باعاسىز ءبىر بەلگى بوپ
نۇرلى جۇلدىز – بابام ءتىلى،
سەن قالدىڭ!
ماعجان

ءيا... قازاقتىڭ ۇلى ۇلت اقىنى عاسىر باسىنداعى حالقىنىڭ مۇشكىل حالىنە كۇيىنە وتىرىپ، تىم بولماعاندا بابا ءتىلىنىڭ ساقتالىپ قالعانىنا شۇكىرشىلىك ەتكەنگە ۇقسايدى. شىنىندا دا، ورىس وتارشىلدىعى قۇرساۋىنداعى قانداستارىمىزدىڭ و كەزدەگى وزگە شارۋالارى كۇيرەپ جاتسا دا، دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ باي، ەڭ قۋاتتى تىلدەردىڭ ءبىرى - قازاق ءتىلى سالىستىرمالى تۇردە ءالى ءبۇتىن قالپىندا بولاتىن. سالىستىرمالى دەيتىنىم، مەملەكەتتىك قىزمەتتى ىسكە اسىرۋدا، ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋدە، باسقا دا رەسمي سالالاردا انامىزدىڭ ءتىلى وگەي تىرلىك كەشكەنىمەن، و جىلدارى "قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن" ۇرانى ءالى دۇنيەگە كەلە قويماعان جانە كەلەشەكتە ونىڭ كەرەگى بولادى-اۋ دەگەن قاۋىپكە دە نەگىز جوق ءتارىزدى كورىنگەن. كەرىسىنشە، الىمساقتان ءسوز ونەرىن ءپىر تۇتقان اقىن، شەشەن حالىقتىڭ ءتىلى كوپ ۇزاماي ءتورت اياعىنان تىك تۇرىپ كەتەدى دەگەن ءۇمىت باسىم ەدى. اتتەڭ!..

ەرلىك، ەلدىك، بىرلىك،
قايرات، باق، اردىڭ
جويدى ءبارىن – نە باردىڭ!
التىن  كۇننەن
باعاسىز ءبىر بەلگى بوپ
نۇرلى جۇلدىز – بابام ءتىلى،
سەن قالدىڭ!
ماعجان

ءيا... قازاقتىڭ ۇلى ۇلت اقىنى عاسىر باسىنداعى حالقىنىڭ مۇشكىل حالىنە كۇيىنە وتىرىپ، تىم بولماعاندا بابا ءتىلىنىڭ ساقتالىپ قالعانىنا شۇكىرشىلىك ەتكەنگە ۇقسايدى. شىنىندا دا، ورىس وتارشىلدىعى قۇرساۋىنداعى قانداستارىمىزدىڭ و كەزدەگى وزگە شارۋالارى كۇيرەپ جاتسا دا، دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ باي، ەڭ قۋاتتى تىلدەردىڭ ءبىرى - قازاق ءتىلى سالىستىرمالى تۇردە ءالى ءبۇتىن قالپىندا بولاتىن. سالىستىرمالى دەيتىنىم، مەملەكەتتىك قىزمەتتى ىسكە اسىرۋدا، ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋدە، باسقا دا رەسمي سالالاردا انامىزدىڭ ءتىلى وگەي تىرلىك كەشكەنىمەن، و جىلدارى "قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن" ۇرانى ءالى دۇنيەگە كەلە قويماعان جانە كەلەشەكتە ونىڭ كەرەگى بولادى-اۋ دەگەن قاۋىپكە دە نەگىز جوق ءتارىزدى كورىنگەن. كەرىسىنشە، الىمساقتان ءسوز ونەرىن ءپىر تۇتقان اقىن، شەشەن حالىقتىڭ ءتىلى كوپ ۇزاماي ءتورت اياعىنان تىك تۇرىپ كەتەدى دەگەن ءۇمىت باسىم ەدى. اتتەڭ!..

ۇلتىمىزدىڭ ۇلىلارى كوڭىلىنە مەدەت تۇتقان سول ارمان نەگە ورىندالماي قالدى؟ البەتتە، مۇنىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە سەبەبى بولدى. بىراق، سولاردىڭ اراسىندا ەڭ باستى سەبەپ، مەنىڭشە، - الدىمەن "قىرعىز اۆتونوميالىق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن" قۇرىپ، كەيىن ونى "قازاق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنا" اينالدىرعان يمپەريا استاناسى - ماسكەۋدىڭ قازاققا شىن مانىندەگى ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ مۇمكىندىگىن بەرۋ نيەتى ەشقاشان بولماعاندىعى. ۇلت ساياساتىندا قاشاندا ء"بىردى جازىپ، ەكىنى ەستە ساقتاۋ" ("ودين پيشەم، دۆا ۆ ۋمە") وتارشىلدىق قاعيداتىن ۇستانعان كرەمل بەر جاعىندا "بۇراتانالاردى ۇلتتىق جاڭعىرتۋ" ماقساتىن العا قويعانداي ءتۇر كورسەتكەنىمەن، كەيبىر شەشۋشى ءرولى جوق سالالاردا (ولاردىڭ ءوزىن مىندەتتى تۇردە "ۇلىورىستىق" ەلەمەنتتەرمەن قويىرتپاقتاي وتىرىپ) "جەڭىلدىكتەر" مەن "ارتىقشىلىقتار" بەرگەندەي بولعانىمەن، ار جاعىندا ۇلتتىق مەملەكەتكە ءىس جۇزىندە تىرەك بولارلىق ەشتەڭەنىڭ نىعايىپ، بەكۋىنە جول بەرمەۋ تاكتيكاسى مەن ستراتەگياسى ماقساتتى ءھام جوسپارلى تۇردە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتتى.

وتكەنگە كوز سالساق...

قىرعىز (قازاق) اسسر واك-ءنىڭ 1923 جىلعى 22-قاراشا كۇنى قابىلدانعان ارنايى دەكرەتى نەگىزىندە "مەملەكەتتىك اپپاراتتى قىرعىزداندىرۋ (قازاقىلاندىرۋ - ج.ق.) جانە تۇرعىلىقتاندىرۋ" ("كيرگيزيزاتسيا ي كورەنيزاتسيا گوساپپاراتا") ناۋقانى باستالعان بولاتىن. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى - مەملەكەتتىك مەكەمەلەردى ۇلتتىق كادرلارمەن جاساقتاۋ جانە قازاق ءتىلىن ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋگە ەندىرۋ دەپ جاريالاندى. "تۇرعىلىقتاندىرۋدىڭ" اقىرى نەمەن تىنعانىنا تەك تاريح قانا ەمەس، "تۇرعىلىقتىلاردىڭ" تىكەلەي ۇرپاقتارى - بۇگىنگى قازاقتار كۋا.

قازاق ءتىلىن باسقا جەردە ەمەس، ونىڭ الەمدەگى جالعىز وتانى - قازاقستاندا ءوز ورنىنا قايتارۋعا ءتيىس بولعان سول ناۋقاننىڭ قالاي جۇرگەنىنەن از دا بولسا تۇسىنىك الۋ ءۇشىن ەندى اقتوبە وبلىستىق ءارحيۆىنىڭ كەيبىر قۇجاتتارىنان الىنعان ۇزىندىلەرگە ءسوز بەرىپ كورەلىك ("تاريحي كولوريتتى" بۇزباۋ ءۇشىن تۇپنۇسقا تىلىندە كەلتىرىلەدى):

"وبسلۋجيۆات ۆ پولنوي مەرە نۋجدى كازاكسكوگو ناسەلەنيا موجەت توت گوساپپارات، كوتورىي گوۆوريت س پوسەتيتەلەم كازاكوم نا ەگو رودنوم يازىكە، پيشەت نا ەگو يازىكە. وتسيۋدا ۆستاەت پەرەد ۆسەمي ۋچرەجدەنيامي ي ورگانيزاتسيامي زاداچا ۋسيلەنيا رابوتى پو كورەنيزاتسي (پەرەۆود رابوتى ۋچرەجدەني نا يازىك كورەننوگو ناسەلەنيا). گۋب.كك ي ركي رازرابوتالي پلان پروۆەدەنيا رابوتى پو كورەنيزاتسي. پلان پرەدۋسماتريۆاەت، چتو ۆ تەچەنيە 9 مەسياتسەۆ، ناچينايا س 1 مارتا 1927 گ.، ۆ ۋچرەجدەنياح، وبسلۋجيۆايۋششيح كازاكسكوە ناسەلەنيە، دولجەن بىت پرويزۆەدەن پەرەۆود دەلوپرويزۆودستۆا نا كاز.يازىك. پەرەۆود ەتوت دولجەن يدتي، س ودنوي ستورونى، پۋتەم كازاكيزاتسي ۋچرەجدەني، ا س درۋگوي - پۋتەم يزۋچەنيا ەۆروپەيسكيمي رابوتنيكامي كاز.يازىكا. (...) كاجدىي ەۆروپەەتس دولجەن وسوزنات نەوبحوديموست پروۆەدەنيا ەتوي رابوتى ي ۆسەستوروننەي پوددەرجكي ەە ي ۆسەح مەروپرياتي، سۆيازاننىح س ەە پروۆەدەنيەم. كاجدىي ەۆروپەيسكي رابوتنيك بەز پرينۋجدەنيا، بەز پونۋكانيا دولجەن ۆزياتسيا زا يزۋچەنيە كاز.يازىكا. ۋسپەشنوە پروۆەدەنيە رابوتى پو كازاكيزاتسي بۋدەت ياۆلياتسيا بولشيم شاگوم ۆپەرەد ۆ سوۆەتسكوم سترويتەلستۆە. كاجدىي نوۆىي ۋسپەح ۆ سترويتەلستۆە ناتسيونالنوي رەسپۋبليكي ۋلۋچشاەت وتنوشەنيە درۋگيح ناتسيونالنوستەي س كورەننىم ناسەلەنيەم، ۋكرەپلياەت يح سويۋز، درۋجبۋ س نيمي" ("ستەپنايا كرەستيانسكايا پراۆدا" گازەتى، 1931 جىلدىڭ ناۋرىز ايى).

"پەرۆىە رەشەنيا، پرينياتىە كاسسر، ناريادۋ س وبياۆلەنيەم گوسۋدارستۆەننىمي راۆنوپراۆنىمي يازىكامي - كاز. ي رۋس. (بولەكتەگەن ءبىز. - ج.ق.), نامەچالي مەروپرياتيا ك وبسلۋجيۆانيۋ كازاكسكيح ترۋدياششيحسيا، نو ەتي مەروپرياتيا نە بىلي پولنوستيۋ ۆىپولنەنى. س ودنوي ستورونى، كورەنيزيروۆاليس نيزشيە رۋكوۆودياششيە فۋنكتسي گوساپپاراتا، ا سرەدنە-تەحنيچەسكيە فۋنكتسي نە زاتراگيۆاليس، س درۋگوي - تاكوي مەحانيچەسكي پودحود داۆال پوۆود نەپراۆيلنىم تولكوۆانيام كورەنيزاتسي ي كوە-گدە ۆىزىۆال وبوسترەنيە مەجناتسيونالنىح وتنوشەني. ەتوت پەريود رابوت پو كورەنيزاتسي ۆەسما حاراكتەرەن تەم، چتو پوچتي پوۆسيۋدۋ نامەچالاس نەدووتسەنكا زناچەنيا كورەنيزاتسي، سلابايا رازياسنيتەلنايا رابوتا. ەتيم ي وبياسنياەتسيا، چتو ۆ تەچەنيە 1927 ي 1928 گ.گ. كاز.تسيك نە مەنەە 10 راز ستاۆيل ۆوپروس و حودە كورەنيزاتسي نا راسسموترەنيە، پروۆوديا وبسلەدوۆانيە ي پروۆەركۋ رابوتى پو كورەنيزاتسي نا مەستاح. (...) مالو چۋۆستۆۋەتسيا وتۆەتستۆەننوستي رۋكوۆوديتەلەي ۋچرەجدەني زا كورەنيزاتسيۋ ي، گلاۆنوە، ۋسيليلوس پروياۆلەنيە ۆەليكودەرجاۆنوگو شوۆينيزما ي مەستنوگو ناتسيوناليزما" ("ستەپنايا پراۆدا" گازەتى، 25.09.1930 ج.).

"نابليۋداەتسيا ياۆنايا نەدووتسەنكا زناچەنيا كورەنيزاتسي ي داجە سوپروتيۆلەنيە ۆىپولنەنيۋ ديرەكتيۆ پارتي ي پراۆيتەلستۆا پو ەتومۋ ۆوپروسۋ. ۆ ريادە وبلاستنىح ورگانيزاتسي دو سيح پور نە سوستاۆلەنى پلانى كورەنزاتسي، رۋكوۆوديتەلي ۋچرەجدەني ي ورگانيزاتسي ۆوپروسامي كورەنيزاتسي نە زانيمايۋتسيا. پەرەپيسكا س جيۆوتنوۆودچەسكيمي رايونامي نە نا كاز.يازىكە ۆسە ەششە پرودولجاەتسيا. وبلزۋ، وبلرازنوپرومسويۋز، زاگوتسكوت، وبلسۆياز، گورفينوتدەل، گوردورترانس، گورسبەركاسسا ي در. ۆەدۋت پەرەپيسكۋ س كازاحسكيمي سوۆەتامي ي كولحوزامي نا رۋسسكوم يازىكە. ا تە رۋكوۆوديتەلي وبلاستنىح ي گورودسكيح وگانيزاتسي، كوتورىە يمەيۋت پلانى پو كورەنيزاتسي، نە ۆىپولنيايۋت يح" ("اكتيۋبينسكايا پراۆدا" گازەتى، 18.09.1936 ج.).

"پولنوە وسۋششەستۆلەنيە ۆۆەدەنيا دەلوپرويزۆودستۆا نا كير.يازىكە ۆ ۋەزدنىح وتدەلاح پوترەبوۆالو بى سنياتيا س رابوتى ۆسەح رۋسسكيح رابوتنيكوۆ، ت.ك. نيكوگو يز يح سرەدى، زنايۋششيح كيرگيزسكۋيۋ گراموتۋ، نەت. (...) پرينيمايا ۆو ۆنيمانيە رياد پرەپياتستۆي، نە پوزۆوليايۋششيح پولنوگو دەلوپرويزۆودستۆا نا كير.يازىكە ۆ ۋەزدنىح ورگاناح، پرەزيديۋم سچيتاەت جەلاتەلنىم پەرەحود وتدەلوۆ نا تاكوۆىە ۆ تەح يز نيح، گدە ەتو ۆوزموجنو" (3 ف.، 290 ءىس. 59,68,69 بەتتەر).

قازاقشا ماقالاعا جات تىلدەگى ۇزىندىلەردى وسىنشاما كولەمدە كىرگىزگەنىم ءۇشىن عافۋ وتىنە وتتىرىپ، سۇراق قويعىم كەلەدى: كەيبىر وزگەشە اتاۋلار مەن تەرميندەر بولماسا، جوعارىدا كەلتىرىلگەن فاكتىلەر قۇددى بۇگىنگى كۇننەن الىنعانداي اسەر ەتپەي مە؟!.

ەندى مىنا تاقىرىپتارعا نازار اۋدارىڭىز: ء"تىل ورىندالمايتىن زاڭنىڭ قۇرساۋىندا قالدى", "مەملەكەتتىك تىلدە انت قابىلداعان ەشكىم بولمادى", ء"تىلىمىز كادەگە اسپاي تۇنشىعىپ تۇر", "قازاقشا وقىعانىم پايداعا اسپادى", "قازاقشا وتىنىشكە - ورىسشا جاۋاپ", "ورال كوشەلەرى ورىسشا "سويلەي" بەرە مە؟", ء"ىس قاعازدارى مەملەكەتتىك تىلدە نەگە جۇرگىزىلمەيدى؟", "استانانى قايتسەك قازاقىلاندىرامىز؟.."

بۇل نە، سىزدىڭشە؟ تاعى دا سول وتكەن عاسىردىڭ 20-30-شى جىلدارىنىڭ، بىراق ەندى قازاق گازەتتەرى بەتتەرىنەن ەستىلگەن جانايقايى ما؟ الدە بەرىرەكتەگى 50-70-ءشى جىلدار "زار زامانىنىڭ" ءۇنى مە ەكەن؟ بالكىم، ءتىپتى، 80-ءشى جىلداردىڭ اياعى، 90-شى جىلداردىڭ باسىنداعى انا ءتىلىمىز ءۇشىن الاشاپقىن ايتىس-تارتىستار جاڭعىرىعى بولار؟..

جوق، قادىرلى زامانداس، بۇل - كۇنى كەشە، 2000-شى جىلى, باسقاشا ايتقاندا، تاۋەلسىزدىك لەبىمەن العاشقى ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلدانعاننان بەرى وتكەن ون ءبىر جىلدان سوڭ "ەگەمەن قازاقستان" مەن "جاس الاش" گازەتتەرىندە شىققان ماتەريالداردىڭ كەيبىرىنىڭ عانا تاقىرىپتارى! بۇل جەردە مەن سانالى تۇردە "انا ءتىلى", ءتىپتى "قازاق ادەبيەتى" ءتارىزدى گازەتتەردى ادەيى قوزعاماي وتىرمىن.

سونىمەن، اينالىپ كەلىپ، قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى تاريح تاعى قايتالانىپ جاتىر ما، قالاي ءوزى؟ ولاي بولسا، تاعى دا: "نەگە؟" - دەگەن سۇراق تۋادى.

جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، كەڭەس كەزىندەگى ماسكەۋدىڭ "تىشقانمەن ويناعان مىسىق" ساياساتى سالدارىنان "قازاقىلاندىرۋ ءھام تۇرعىلىقتاندىرۋ" ناۋقانىنىڭ، تۇپتەپ كەلگەندە، مۇلدە كەرى ناتيجەگە جەتكىزگەنى تەك تۇسىنىكتى عانا ەمەس، زاڭدى دا. جات يمپەريا قۇرامىنداعى قۋىرشاق "مەملەكەتتىلىك" تە، فورمالدى ء"تىل بوستاندىعى" دا وڭدى ناتيجە بەرمەۋى  و باستان جوسپارلانعان بولاتىن.

ال ەندى بۇگىن، ءوز الدىمىزعا دەربەس، تاۋەلسىز ۇلتتىق مەملەكەتىمىزدى قايتادان ءتىرىلتىپ جاتقانىمىزعا توعىز جىل تولىپ، ونىنشى جىلعا جاڭا عاسىر، جاڭا مىڭجىلدىقپەن بىرگە اياق باسىپ تۇرعاندا بۇلاي بولۋىن نەمەن تۇسىندىرەمىز؟ ونىڭ سەبەبى

تاريحتان تاعىلىم الماۋىمىزدا!

ءبىز قازىر وتكەن عاسىرداعى 20-30-جىلداردىڭ "قازاقىلاندىرۋ" ناۋقانىندا جىبەرىلگەن قاتەلىكتەر مەن ولقىلىقتاردى سول قالپىندا قايتالاپ وتىرمىز. بايقادىڭىز با، و كەزدە دە، قازىر دە ەشكىمدى، اسىرەسە ءتىل ساياساتىن تىكەلەي جۇزەگە اسىرىپ، قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك قىزمەت سالاسىنا ەنگىزۋگە ءتيىس لاۋازىم يەلەرىن سول ءتىلدى بىلۋگە مىندەتتەمەيتىن, دەمەك - ولار بۇل سالادا تۇك ىستەمەسە دە ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىككە شاقىرمايتىن ءتىل زاڭىن قابىلداپ، تەك سول سەبەپتەن عانا ورىندالۋى مۇمكىن ەمەس زاڭ اكتىسىن جالاڭ ۇگىت-ناسيحات ارقىلى ورىنداتۋعا تىرىسىپ، ارامتەر بولدى جانە بولىپ ءجۇرمىز. و كەزدە دە، قازىر دە ءتىل قولدانىسىنىڭ بارلىق سالاسىندا دەرلىك ونسىز دا ءوز ءۇيىنىڭ بوساعاسىنان سىعالاپ، وگەي تىرلىك كەشكەن قازاق ءتىلى مەن بۇل ءۇي ءۇشىن ەركە بالا - ورىس تىلىنە بىردەي، "تەڭ قۇقىقتى" مەملەكەتتىك مارتەبە (20-شى جىلدار) مەن رەسمي مارتەبە (90-شى جىلدار) بەرۋ ارقىلى العاشقىسىنىڭ قولىنا كىسەن، اياعىنا تۇساۋ سالىپ، تىرپ ەتكىزبەي تاستادىق. و كەزدە دە، قازىر دە قازاق ءتىلىنىڭ ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋگە ء(تىل قاتىناستارىنىڭ باسقا سالالارىن ايتپاعاندا) ەنۋ-ەنبەۋىن... ورىستاردىڭ قازاق ءتىلىن (زاڭ بويىنشا مىندەتتى ەمەس ءتىلدى!) ءبىلۋ-بىلمەۋىنە تىكەلەي تاۋەلدى ەتىپ، دەمەك، ەشقاشان ەنبەيتىن جاعدايعا تىرەپ قويدىق. و كەزدە دە، قازىر دە تومەنگى بۋىن ۇيىم، مەكەمە، كاسىپورىنداردى باسقارىپ وتىرعان جەكەلەگەن "قانى بار" ازاماتتاردىڭ قازاق تىلىنە جول اشۋ ارەكەتتەرىن جوعارعى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار، اسىرەسە مينيسترلىكتەر مەن ۆەدومستۆولار، ءوز قىزمەتتەرىن تۇگەل دەرلىك ورىسشا جۇرگىزۋى ارقىلى جوققا شىعاردى جانە شىعارۋدا...

ءوستىپ تىزە بەرسەك، ءالى دە ءبىرتالاي جەرگە  بارۋعا بولادى، بىراق، مەنىڭشە، جاعدايعا قانىعۋ ءۇشىن وسىنىڭ ءوزى جەتىپ-ارتىلسا كەرەك. بۇل جەردە تەك استىن ارنايى سىزا كەتەتىن اششى اقيقات - و كەزدە بۇل كەلەڭسىزدىكتەردىڭ ءبارى، قايتالاپ ايتام، شىن مانىندە "قاتە" دە، "ولقىلىق" تا ەمەس، ماسكەۋ تاراپىنان قازاق تىلىنە قارسى ماقساتتى تۇردە باعىشتالعان استىرتىن ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ زاردابى بولسا، بۇگىنگى كەلەڭسىزدىكتەر - ءتىل سالاسىنداعى تاۋەلسىز قازاقستان ساياساتىنىڭ ءالى دە سول ەسكى قالىپتان شىعا الماي، شىن مانىندە تاۋەلسىز ساياسات دەڭگەيىنە كوتەرىلمەۋىنىڭ سالدارى دەمەسكە امال جوق!

وتكەن ون ءبىر جىل ىشىندە قازاق ءتىلىن قايتا جاڭعىرتۋ باعىتىندا تۇك ىستەلمەدى دەۋگە، البەتتە، بولمايدى (ەسكەرتۋ: 2001 جىلدىڭ 23-قاڭتارىندا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جارىق كورگەن ماقالاسىن اۆتور Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىنا قايتادان ۇسىنىپ وتىر.-رەد).

ءسوز جوق، بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا ىلگەرىلەۋ بار جانە ونى جۇرتشىلىق جاقسى بىلەدى. بىراق قول جەتكەن جەتىستىكتەردىڭ اتالمىش تاريحي مەرزىم ءۇشىن، ءادىلىن ايتسا، تىم ماردىمسىز بولعاندىعىن دا ەشكىم تەرىسكە شىعارا الماس. جانە دە قازاق حالقىنىڭ، ونىڭ ءتىلىنىڭ الدىندا نەبىر اۋىر سىناقتار دايىنداپ وتىرعان جاڭا عاسىر تالاپتارىنا توتەپ بەرۋ ءۇشىن بارىمىزدى تاپتىشتەي بەرگەننەن گورى جوعىمىزدى ايقىنداپ الۋ اناعۇرلىم ماڭىزدى بولسا كەرەك.

وسى مىندەتتى ءبىز قالاي ورىنداپ ءجۇرمىز؟

بىلتىرعى جىلدىڭ 8 ماۋسىم كۇنى قوستانايدا "مەملەكەتتىك ءتىل عاسىرلار توعىسىندا: مارتەبەسى، دامۋى مەن بولاشاعى" اتتى ايماقتىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا بولدى. ءوزىڭىز دە كورىپ وتىرسىز، تاقىرىبى وتە كۇردەلى. الايدا بۇل جيىن، وكىنىشكە قاراي، ەشقانداي سىن كوتەرمەيتىن دەڭگەيدە، ءورت سوندىرگەندەي جاعدايدا ءوتتى. ءۇش كۇن بولادى دەگەن كونفەرەنتسيا ءىس جۇزىندە... جارتى-اق كۇن ءجۇرىپ، الىستان ات ارىلتىپ، ارنايى دايىندالىپ كەلگەن كوپتەگەن قاتىسۋشىلارعا (سونىڭ ىشىندە وسى جولدار اۆتورىنا دا) ءسوز بەرىلمەدى، اقىر اياعى كونفەرەنتسيانىڭ قارارى دا ءتۇرلى ماقال-ماتەل، ۇراندار جيىنتىعى ءتارىزدى ءىلىپ الار ەشتەڭەسى جوق بىردەڭە بولىپ شىقتى. ناتيجەسىندە بۇل ءماسليحات انشەيىن تەك بەلگى سوعۋ ءۇشىن عانا ۇيىمداستىىلعانداي بولىپ، شىن مانىندە ءوز الدىنا قويعان مىندەتتەرىن ورىنداعان جوق.

ال، ەندى، حح-ءححى عاسىرلار توعىسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسى، دامۋى مەن بولاشاعى، اقيقاتقا جۇگىنسەك، قانداي جاعدايدا؟

قانشا اۋىر بولسا دا، بۇل  ماسەلەدە الاڭسىز وپتيميستىك كوزقاراس ۇستاناتىنداردىڭ كوڭىلىن قالدىرۋعا ءماجبۇرمىن. رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن: مەن دە ءوپتيميستپىن. بىراق ءوزىمدى پراگماتيكتەر قاتارىنا جاتقىزامىن. سوندىقتان دا قازىرگى ناقتى جاعدايدا قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعى تۇماندى دەپ ەسەپتەيمىن، ويتكەنى (تىم بولماعاندا ءوزىمىزدى ءوزىمىز الدامايىق) تاجىريبە جۇزىندە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانۋ اياسى ءالى تۇرمىستىق ءتىل دەڭگەيىنەن كوپ اسا قويماعان، دەمەك، ونىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە لايىق دامۋى جونىندە دە اڭگىمە ايتۋعا ءازىر نەگىز از. ءتىپتى، كەرىسىنشە، بۇرىنعى قازاق ءتىلىن تابان استىنا سالىپ، جانشىپ كەلە جاتقان ورىس ءتىلىنىڭ جاپپاي ەزگىسىنە قوسىمشا العىلشىن ءتىلىنىڭ دە باسىمدىلىعىن الىپ كەلگەن جابايى "نارىق" جاعدايىندا ايقىن كەرى كەتۋ، رەگرەسس جونىندە ايتقان ورىندى عوي دەيمىن.

سونىمەن قاتار مەنىڭ  انا ءتىلىمنىڭ اشىق جانە جاسىرىن دۇشپاندارىنىڭ دا كوڭىلىن قالدىرۋعا اسىعامىن (ال، وندايلاردىڭ دا از ەمەس ەكەنى بەلگىلى عوي): بۇل - استە قازاق ءتىلىنىڭ ۇكىمى شىعارىلىپ قويدى دەگەن ءسوز ەمەس. ءتىپتى دە! تاعى دا كەرىسىنشە، ونىڭ "كوپۇلتتى" قازاقستانداعى كوپ ءتىلدىڭ ءبىرى رەتىندە عانا ەمەس، ءوز كونستيتۋتسيالىق مارتەبەسىنە سايكەس ناقتى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە جان-جاقتى ءھام تولىققاندى جاڭعىرۋى، دامۋى ءۇشىن بارلىق مۇمكىندىكتەرى مەن پەرسپەكتيۆالارى بار. ونداي جاڭعىرۋ مەن دامۋعا قول جەتكىزۋ ءۇشىن جەتىسپەي تۇرعانى - تەك سول مۇمكىندىكتەر مەن پەرسپەكيۆالاردى شەبەرلىكپەن پايدالانىپ، جۇزەگە اسىرا ءبىلۋ عانا.

بۇلاي دەگەندە مەن نە ايتپاقپىن؟

جوعارىدا تىلگە تيەك ەتكەنىمىزدەي، مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ جاريالانعاننان بەرى وتكەن ون ءبىر جىلدان كەيىن دە ءوز ءۇيىنىڭ بوساعاسىنان سىعالاپ جۇرگەن قازاق ءتىلىنىڭ ادام ايارلىق قازىرگى احۋالىنا نەىزگى سەبەپتەردىڭ ءبىرى - بايىرعى تۇرعىنداردىڭ ءتىلىن جاڭعىرتۋعا باعىشتالعان شارالاردىڭ ءبارى قاشان دا جالتاق، جارتىكەش بولدى، ويتكەنى ول شارالاردى قابىلدار كەزدە ۇنەمى سولتۇستىكتەگى كورشىمىزگە جانە ونىڭ رەسپۋبليكاداعى شوعىرلى دياسپوراسىنا الاڭداۋ ورىن الدى.

ەڭ قىزىعى - قازاق ءتىلىنىڭ باسقا جەردە ەمەس، قازاق ەلىندە جاڭعىرۋى ءۇشىن دە، مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىندە بەكىپ، ورنىعۋى ءۇشىن دە قاجەت تابيعي ءھام وبەكتيۆتى شارالارعا قارسى نە رەسەي - مەملەكەت رەتىندە، نە رەسپۋبليكا ورىستارى - دياسپورا رەتىندە ەشقاشان "تۇتاسقان مايدان" قۇرىپ قارسى شىققان ەمەس. ال ەندى رەسەيدەگى سولجەنيتسىن، جيرينوۆسكي، كيريەنكو ءتارىزدى، قازاقستانداعى سۆويك، بۋناكوۆ، ميحايلوۆ، ماكالكين، چەركاشينا سياقتى بۇكىل رەسەيدىڭ، بۇكىل قازاقستان ورىستارىنىڭ، بۇكىل سلاۆيانداردىڭ، ءتىپتى بۇكىل "ورىستىلدىلەردىڭ" اتىنان سويلەۋ قۇقىعىن ۇيالماي-قىزارماي يەمدەنىپ العان "جالىندى ورىس پاتريوتتارىنىڭ" ءار كەزدەگى ارانداتۋشى ءھام ايداپ سالۋشى ارەكەتتەرىن الدەكىمدەردىڭ - رەسەي مەن ورىس دياسپوراسىنىڭ تۇتاسا كورسەتكەن قارسىلىعى ءتارىزدى ۇسىنۋعا تىرىسۋى، البەتتە، مۇلدە باسقا جاعداي.

الايدا بۇل جەردەگى تاڭعالارلىعى - بازبىرەۋلەردىڭ قازاقستانداعى جالعان "ورىس پروبلەماسىن" قوزدىرىپ، ۋشىقتىرۋ ارقىلى ارزان ساياسي ۇپاي جيناۋ ءۇشىن "ورىس وتانشىلدىعىن" ءوزى ءۇشىن ءتيىمدى "ماماندىق" ەتىپ الۋعا تىرىسۋى ەمەس، سولاردىڭ ءبىرى نە ءبىر توبى رەسپۋبليكامىزدا "ورىستارعا جانە ورىس تىلىنە قىسىم كورسەتىلىپ جاتقانى" تۋرالى بايبالامداپ شىعا كەلسە بولدى، ءبىزدىڭ جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەرىمىزدىڭ دەرەۋ ءتىل سالاسىنداعى ونسىز دا ءالجۋاز زاڭ، زاڭعا قوسىمشا جانە باسقا اكتىلەردىڭ ءمان-ماعىناسىن جان ۇشىرا، كەشىرەرسىز، "پىشتىرە" باستايتىندىعى!

سونىڭ ايقىن كورىنىسى - 2000 جىلدىڭ 26-شى مامىر كۇنى استاناداعى پارلامەنت ءۇيىنىڭ دوڭگەلەك زالىندا وتكەن قر پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى" زاڭنىڭ ورىندالۋى جونىندەگى پارلامەنتتىك تىڭداۋىنا بايلانىستى ورىن العان كەلەڭسىز وقيعا.

ادەتتەگىدەي، تىڭداۋدىڭ ۇسىنىستار جوباسى دايىندالادى دا، ول سول ساتىندە-اق تىكەلەي بارىپ قىراعى "ورىس وتانشىلدارىنىڭ" ءبىرى، كەزىندە قازاقستانداعى ورىستاردىڭ "جان تۇرشىگەرلىك جاعدايىنا" كوز جاسىن كول عىپ توككەنى لايىقتى باعالانىپ، قازىر رەسەيدىڭ الدەبىر عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەسىندە (رەسەي پارلامەنتىنە دە الدەبىر قاتىسى بار عوي دەيمىن) قىزمەت ەتەتىن اتىشۋلى دوكۋچاەۆانىڭ قولىنا تيەدى. ال ول "ۆسە يازىكي راۆنى، نو كازاحسكي - راۆنەە. پودليننايا يازىكوۆايا پوليتيكا ۆ كازاحستانە" دەگەن ايقاي "شاپكى" استىندا "كازاحستانسكيە پرالامەنتاري رەكومەندۋيۋت جەستكيە مەرى پو پەرەۆودۋ ۆسەح سفەر جيزني وبششەستۆا نا كازاحسكي يازىك" دەگەن تاقىرىپپەن جوباعا "دابىل" بايلاپ، 22 مامىر كۇنى ونىڭ تولىق ءماتىنىن ينتەرنەتكە سالىپ جىبەرەدى.

ونىڭ اقىرى نە بولدى؟ بولعانى سول، كۇتكەندەي-اق (جانە دوكۋچاەۆالار ويلاعانداي-اق), جوبا اۆتورى - قر پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ كوميتەتى "امىرىڭىزگە قۇلدىق!" دەپ، رەداكتسيالاۋعا كىرىسىپ كەپ كەتەدى دە، جوبانىڭ قۇلاق-مۇرنى شۇنتىيىپ شىعا كەلەدى!

بۇعان كوز جەتكىزۋ ءۇشىن "وڭدەۋشىلەر" ۇسىنىستار جوباسىنان لاقتىرىپ تاستاعان باپتارعا نازار اۋدارالىق.

ۇكىمەتكە ۇسىنىلعان باپتاردان:

- تىلدەردىڭ قۇقىقتىق نورمالارىن قورعاۋدى قامتاماسىز ەتۋ  ماقساتىندا 1991 جىلدىڭ 22-ناۋرىزىنداعى "اكىمشىلىك ءتارتىپ بۇزۋشىلىقتار تۋرالى" قازاق كسر-نىڭ جۇمىس ىستەپ تۇرعان كودەكسىنە جانە 1997 جىلدىڭ 11 شىلدەدەگى "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى" زاڭعا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلاردى پارلامەنت ماجىلىسىنە تەزىرەك بەرۋ;

"مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى" زاڭنىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىن كورسەتەتىن 9-شى بابىنا، سونداي-اق مەملەكەتتىك قىزمەتكە تۇرعان كەزدە قويىلاتىن تالاپتاردى ايقىندايتىن 13-ءشى باپقا "مەملەكەتتىك قىزمەتكەر مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە مىندەتتى" (بولەكتەگەن ءبىز. - ج.ق.) ەكەندىگى تۋرالى پۋنكت كىرگىزۋگە ىنتا ءبىلدىرۋ.

مادەنيەت، اقپارات جانە قوعامدىق كەلىسىم مينيسترلىگىنە ۇسىنىلعان باپتاردان:

- مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانۋ سالاسىندا ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك ساياساتتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ادىلەت مينيسترلىگىمەن بىرلەسىپ، ءىس جۇرگىزۋدى مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرۋ بويىنشا بۇكىل جۇمىستى ۇيلەستىرەتىن جانە باعىتتايتىن، اۋماقتىق باسقارۋ ورگاندارىنا ادىستەمەلىك جانە تەحنيكالىق كومەك كورسەتەتىن، وقۋ-ادىستەمەلىك ادەبيەتتى كوبەيتەتىن جانە تاراتاتىن، مەملەكەتتىك تىلدەگى بلانكىلەر مەن باسقا دا قۇجاتتار ۇلگىلەرىن جاسايتىن وقۋ-ادىستەمەلىك ورتالىق قۇرۋ;

- قازاق ءتىلىن ءىس جۇرگىزۋگە بەلسەندى ەنگىزۋ ءۇشىن مەنشىك نىسانىنا تاۋەلسىز بارلىق مەكەمەلەر مەن ۆەدومستۆولاردىڭ مەملەكەتتىك قارجى-ساناق ەسەپتەرىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋىن باقىلاۋدى كۇشەيتۋ;

- رەسپۋبليكا بويىنشا ونوماستيكالىق جۇمىستىڭ پەرسپەكتيۆالى جوسپارىن جاساۋ.

ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە ۇسىنىلعان باپتاردان:

- نەگىزگى وقىتۋ تىلىنە تاۋەلسىز رەسپۋبليكا اۋقىمىنداعى بارلىق مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە مىندەتتى تۇردە وقىتىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ;

- مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەتۋ بويىنشا ساعاتتاردى كوبەيتۋ جاعىنا قاراي وقۋ باعدارلامالارىن قايتا قاراۋ;

- بالالار ۇيلەرىندەگى تاربيەدە قازاق ءتىلىنىڭ باسىمدىعىنا ايرىقشا كوڭىل بولۋ;

- مەكتەپ ءبىتىرۋ ەمتيحاندارى، ورتا ارناۋلى جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى قابىلداۋ جانە ءبىتىرۋ ەمتيحاندارى تىزىمدەرىنە مەملەكەتتىك ءتىلدى مىندەتتى تۇردە ەنگىزۋ;

- "بولاشاق" باعدارلاماسى بويىنشا ءبىلىم الاتىنداردى تاڭداعان كەزدە مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلەتىندەرگە ارتىقشىلىق بەرۋ.

جەرگىلىكتى وكىلەتتى جانە اتقارۋشى ورگاندارعا ۇسىنىلعان باپتاردان:

- تىلدەردى قولدانۋ جانە دامىتۋ بويىنشا جاڭا مەملەكەتتىك باعدارلاماعا سايكەس مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ باسىمدىعىن جانە ءىس قاعازدارىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرۋدى قولدايتىن ايماقتىق باعدارلامالار جاساۋ جانە ونىڭ ورىندالۋىن قاتاڭ باقىلاپ وتىرۋ (بۇل باپتىڭ ءبىز استىن سىزعان، توتەسىن ايتقاندا - ونىڭ وزەگى بوپ تابىلاتىن بولىگى الىنىپ تاستالعان!);

- ءىس جۇرگىزۋدى، ءىس قاعازدارىن، ساناقتىق ەسەپتەردى، قارجى جانە تەحنيكالىق قۇجاتتاردى مەملەكەتتىك تىلدە دايىنداۋدى، كەنەستەر مەن جينالىستاردى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋدى جەدەلدەتۋ;

- تىلدەردى دامىتۋ سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋدى كۇشەيتۋ، لاۋازىم يەلەرىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىنا ەنگىزۋ ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ (بولەكتەگەن ءبىز. - ج.ق.);

- مەكتەپتەردىڭ ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازاسىن دامىتۋ جانە سىنىپتاردى كومپيۋتەرلەۋ بارىسىندا قازاق تىلىندە درايۆەرلەر ەڭگىزۋ قاجەتتىگىن ەسكەرۋ" (ۇزىندىلەردىڭ اياعى).

سونىمەن،  جوبادان ەڭ ءپىسۋى جەتكەن، كوكەيتەستى، ماڭىزدى ءھام قاجەتتى باپتار الىنىپ تاستالعاندىعىنا، قادىرلى وقىرمان، ءسىز دە كەلىسەسىز عوي دەيمىن. ماسەلەن، زاڭعا "مەملەكەتتىك قىزمەتكەر مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە مىندەتتى" دەگەن تۇزەتۋ ەنگىزۋ جونىندەگى ۇسىنىستى الايىق. ونى تاعى دا بەينە ءبىر ارتىق نارسە ءتارىزدى لاقتىرىپ تاستاعان!

قورىتىندىسىندا پارلامەنتتىك تىڭداۋدا جوبانىڭ قۇلاق-مۇرنى شۇنتيعان، اقيقاتىن ايتسا - قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى مۇشكىل ءحالىن جاقسارتۋعا ەش اسەر ەتپەيتىن نۇسقاسى قابىلدانىپ كەتە باردى...

ارينە، مەنىڭ پىكىرىمە قارسى: "جوق، بۇل ەشقانداي دا دوكۋچاەۆانىڭ قوقانلوققىسىمەن ەمەس، ءبىزدىڭ ءوز ىقتيارىمىزبەن جاسالدى", - دەگەن نەمەسە تاعى دا باسقا ءۋاج ايتىلۋى مۇمكىن. ەگەر ءبىز، ءتىپتى، بۇعان سەنە قويدىق دەگەننىڭ وزىندە مۇنداي قاراكەت تە پروبلەمانىڭ ءمانىن تۇك وزگەرتپەيدى. قالاي بولعاندا دا ءبىز ءۇشىن ماڭىزدىسى - قاسىرەتتەن كوزى اشىلماي قويعان قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا قاتىستى اسا ماڭىزدى مەمەلكەتتىك قۇجاتتاردى بەت-بەينەسىنەن ايىرىپ، بەيتاراپتاندىراتىن زياندى تاجىريبەنىڭ ساقتالىپ وتىرعاندىعى. كەرەك دەسەڭىز، ءبىزدىڭ ءتىل تۋرالى دارمەنسىز زاڭىمىزعا ءنار بەرىپ، كۇش قوسۋ ماسەلەسى قولعا الىنعان بويدا وسى تاجىريبە دەرەۋ ىسكە قوسىلاتىن الدەبىر امبەباپ نورماعا اينالىپ وتىر.

(جالعاسى بار)