بوكەي حاندىعىنىڭ ورنى بولەك

قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى اياسىندا ەلىمىزدىڭ وتكەنىن ەلەپ-ەكشەپ، اسا ماڭىزدى تاريحي وقيعالاردى ەلەۋسىز قالدىرماي، اتاپ ءوتۋدىڭ ماڭىزى زور بولسا كەرەك. سونىڭ ءبىرى بوكەي حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا بيىل 210 جىل تولىپ وتىر.

بوكەي حاندىعىنىڭ ورنى بولەك

قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى اياسىندا ەلىمىزدىڭ وتكەنىن ەلەپ-ەكشەپ، اسا ماڭىزدى تاريحي وقيعالاردى ەلەۋسىز قالدىرماي، اتاپ ءوتۋدىڭ ماڭىزى زور بولسا كەرەك. سونىڭ ءبىرى بوكەي حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا بيىل 210 جىل تولىپ وتىر.

تاريحتىڭ قا­لىڭ قاتپارلى كەزەڭ­دە­رىندە كەيدە ءبىر عانا كۇننىڭ ءوزى بۇكىل ەلدىڭ تاعدىرىنا اسەر ەتەتىندەي شەشۋشى ءرول اتقارادى. بوكەي حاندىعىنىڭ قۇرىلۋى ءجو­نىندە ءدال وسىنى ايتۋعا بولادى. ابىلقايىر نەمەرەسى، نۇرالىنىڭ ۇلى بوكەي سۇلتان استراحان گۋبەر­ناتورىمەن، رەسەي پاتشاسى ءى پاۆەلمەن كوڭىل جاقىندىعىن پايدالا­نىپ، ەدىل-جايىق اراسىنا كوشىپ-قونۋعا رۇقسات الۋعا بار كۇشىن سالدى. اقىرى ءى پاۆەل 1801 جىلى 11 ناۋرىزدا رەسمي جارلىققا ءوز قولىن قويادى. تاعدىردىڭ جازۋىنا ەم بار ما، ەگەر پاتشا سول كۇنى جار­لىعىن شىعارىپ ۇلگەرمەگەندە، تاريح دوڭعالاعى باسقاشا اينالار ما ەدى، كىم بىلگەن. ويتكەنى، 11 ناۋ­رىزدان 12 ناۋرىزعا قاراعان ءتۇنى ءى پاۆەل ءوز تۋىستارىنىڭ قاستان­دىعىنان قازا تاپتى. ەندەشە، 1801 جىلعى 11 ناۋرىزدى تەك بوكەي عانا ەمەس، بوكەيگە ەرە كوشكەن كۇللى ەلدىڭ باعىن اشقان كۇن دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. ءسويتىپ، قازتۋعان جىراۋ جىلاپ قوشتاسقان قايران ەدىلگە قول جەتپەسە دە، بابالار اڭساعان «اي­نالايىن اق جايىققا ات سالماي وتەر» كۇن قايتا تۋدى. بوكەي سۇل­تانعا اقىل بەرگەن ادام رەتىندە قول باستاعان كوسەم، ءسوز باستاعان شەشەن سىرىم داتۇلى ايتىلادى. حالىق اراسىنان شىققان كەمەڭگەر ۇلدار مەن حان بالالارىنىڭ وسىنداي ىنتىماقتا ۇدايى بولماعانى وكى­نىشتى، ارينە.

الداعى جىلى بوكەي سۇلتاننىڭ رەسمي حان تاعىنا وتىرعانىنا تۋرا ەكى عاسىر تولادى. بوكەيدى ۇلىقتاۋ سالتاناتى ورال قالاسى ىرگەسىندەگى حان توعايىندا وتكەنى ءمالىم. بوكەي 1815 جىلعا دەيىن حاندىق قۇرسا دا، قاراۋىنداعى حالقى ءۇشىن ايتا ءجۇ­رەرلىكتەي بارىنشا مامىرا-جاي زامان ورناتىپ كەتتى. بۇعان ەل اۋ­زىنداعى: «بوكەي حاننىڭ تۇسىندا شەكەر شايناپ، بال ىشتىك»، دەگەن ءسوز دالەل. ەڭ باستىسى، ەدىل-جايىق اراسىنا قايتا ورالعان قازاق حالقى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءوسىپ-ءوندى، كەرەگەسىن كەڭەيتىپ، بولاشاقتا بەلگىلەنەر شەكاراسىن ۇلعايتتى.

اكەسىنىڭ ءىسىن ۇلى جاڭگىر جال­عاس­تىرىپ، قازاقتىڭ سوڭعى حان­دا­رىنىڭ ءبىرى رەتىندە تاريحتا قالدى. ورىس وتارشىلارىنا ارقا سۇيەسە دە، جاڭگىر ەۋروپاشا ءومىر سۇرۋگە تالپىندى. وتىرىقشىلىققا بوي ۇيرەتىپ، ءوز قالا­سىن سالدى. بيىل بوكەي حان­دىعىنىڭ 210 جىلدىعى عانا ەمەس، قازىر اۋىل بولعانىمەن، كەزىندە قالا­نىڭ ءرولىن اتقارعان حان ورداسىنىڭ ىرگەسى قا­لانعانىنا 185 جىل. ىبىراي ال­تىنسارين شىر ەتىپ دۇنيە ەسىگىن اشقان جىلى وتاۋ كوتەرگەن جاڭگىر حان مەكتەبىنە 170 جىل. بوكەي ورداسى تەك حانى مەن باتىرلارىمەن عانا اتى شىقپاي، تۇڭعىشتار مەكەنىنە اينال­دى. قۇر­مانعازى مەن داۋلەتكەرەي، بيىل 150 جىلدىق مەرەيتويلارى اتا­لىپ ءوتى­لەتىن دينا مەن سەيتەك، قا­زاقتىڭ العاشقى عالىمدارىنىڭ ءبىرى مۇ­حام­مەد-سالىق باباجانوۆ، اقىن­دار شاڭگەرەي بوكەەۆ پەن عۇمار قاراش، قازاق اسسر ورتالىق اتقارۋ كو­ميتەتىنىڭ تۇڭعىش توراعاسى سە­يىتقالي مەڭدەشەۆ سىندى بىرەگەي تۇلعالاردىڭ كىندىك قانى وسى جەردە تامدى.

ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازار­باەۆتىڭ وسىنداي تاريحى بار بوكەي ورداسىنا دەگەن ىقىلاسى ەرەكشە. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ەكى مارتە ارنايى ات باسىن بۇرعان پرەزيدەنت 1997 جىلى جاڭگىر حان كەسەنەسىن اشتى. 2000 جىلى ەلباسى جارلى­عىمەن وردا اۋدانى بوكەي ورداسى اۋدانى بولىپ قايتا اتالدى. ياعني، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا بوكەي حان رەسمي تۇردە مو­يىندالدى. دەگەنمەن، بوكەي حاندى­عىنىڭ تاريحى مەن ءمان-ماڭىزىن ءبىر عانا اۋدانمەن شەكتەگەن دۇرىس بولماس ەدى. ويتكەنى، ءوز باسقارۋ قۇ­رىلىمى بولعان كىشىگىرىم مەملەكەت ىسپەتتەس بوكەي حاندىعى قازىرگى باتىس قازاقستان، اتىراۋ جانە رەسەيدەگى استراحان وبلىستارىنىڭ ءبىراز بولىگىن الىپ جاتتى. بوكەيمەن بىرگە ۇدەرە كوشكەندەر ۇرپاقتارى كەيىن ۆولگوگراد، ساراتوۆ، سامارا وبلىستارىنا دا تاراپ كەتتى.

بوكەيلىكتەرگە زاۋال قاي زاماندا دا تونبەي قالعان جوق. قاراۋىنداعى ەلدەرگە وتارشىلداردىڭ كوزىمەن قاراعان كەڭەس وكىمەتى ابايدىڭ جەرىن اتوم اجداھاسىنىڭ اۋزىنا سالىپ بەرسە، ماحامبەتتىڭ وتانىن كاپۋستين يار، ازعىر اسكەري پولي­گوندارىنا اينال­دىر­دى. 1952 جىلى وردا اۋدانى تاراتىلىپ، حالقى جەر اۋدارىلدى. الدى وڭ­تۇستىك قازاقستان وبلى­سىنا جەتكىزىلىپ، دە­نى ىستىقتان قىرىلسا، ەندى بىرقاتارى رەسەي جەرىنە بوسىپ كەتتى. ماحامبەتتەي ۇلى تۇلعا­لاردىڭ ورنىن باسا الاتىن قان­شاما ۇرپاقتان ايىرىلدىق دەسە­ڭىزشى. اۋداننىڭ وزىندە قالعاندارعا قامقورلىق جاسالدى دەۋ قيىن. وب­لىس ورتالىعىنان التى ءجۇز شا­قىرىمداي دەرلىك قاشىقتىقتا جات­قان ورداعا ءجونى ءتۇزۋ جول سالىن­بادى. تەك تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا عانا ەل تۇرمىسى تۇزەلە باستادى. وبلىس اكىمى باقتىقوجا ءىزمۇحام­بەتوۆتىڭ كۇش سالۋىمەن وركەنيەتتىڭ ۇلگىسى ىسپەتتەس «كوگىلدىر وتىن» دا بوكەي ورداسىنا تەك سوڭعى جىلدارى جەتكىزىلدى. بوكەي ورداسى تاريحي-مۋزەيلىك كەشەنى بار ولكەگە ەندى قاتقىل تاباندى جول تارتىلسا، رەسپۋبليكا تۇرعىندارى عانا ەمەس، شەتەلدىك مەيماندار تاماشالاي الا­تىن تۋريزم ورتالىعىنا اينالار ەدى. بۇل - ءبىر.

ەكىنشىدەن، جاڭگىرگە قاراعاندا، بوكەي حاننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتى از زەرتتەلدى. زەرتتەلسە دە، كوپشىلىك كو­زىنە تۇسە قويعان جوق. ءتىپتى، باتىس قازاقستان وبلىسى ەنتسيكلوپەديا­سىن­دا دا ونىڭ تۋعان جىلى بەلگىسىز دەپ جازىلدى. ولگەننەن كەيىن دە وگەيلىك كورگەن بوكەي حاننىڭ بەيىتى رەسەي جەرىندە، استراحان وبلىسى كراسنويار اۋدانى كىشىارال اۋىلى تۇسىندا قالدى. حان باسىمەن ءسۇ­يەگىن ءوزى تىرىسىندە قاتتى سىي­لاسقان سەيىت بابانىڭ اياق جاعىنا قويۋدى وسيەت ەتكەن بوكەي شەكارادا، ءالى كۇنگە ەلىن قورعاپ، كۇزەتىپ جات­قانداي سەزىلەدى. سويتكەن بوكەي حان­نىڭ باسىن قايتا قارايتۋ، كەسەنە كوتەرۋ تەك كەيىنگى كەزدە عانا قولعا الىندى.

قازاق ءۇشىن بوكەي حاننىڭ ورنى بولەك، - دەگەن ەدى قازاقستاننىڭ رەسەيدەگى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى زاۋىتبەك تۇرىسبەكوۆ وسى جولدار اۆتورىنا بەرگەن سۇحباتىندا. - ول ۇلكەن ديپلوماتيالىق جولمەن، ءبىر وق شىعارماستان ءى پاۆەلمەن كەلىسىپ، قازاقتى ەدىل-جايىق اراسىنا، ياعني ەۋروپاعا جەتكىزدى. بوكەي حان­نىڭ بەيىتى بالاسى جاڭگىر قويعان­نان بەرى ەش وزگەرمەگەن دەسە دە بولادى، تەمىر شارباقپەن قورشال­عان كۇيىندە تۇر. ءتىپتى، كەڭەس ءداۋى­رىندە بەيىتتى تراكتورمەن قۇلاتپاق بولعان. كەيىن ورنىنا كەلتىرەمىن دەگەندەر ءتورت جاعىنا تىرەۋ قويىپ­تى. ەلباسى تاپسىرماسىمەن، استراحان وبلىسى­نىڭ گۋبەرناتورى الەك­ساندر جيل­كيننىڭ كەلىسىمىمەن، قازاقستاندىق كاسىپكەرلەردىڭ قول­داۋى­مەن قازىرگى كەزدە بوكەي حاننىڭ باسىنا كەسەنە ورناتىلۋدا. كەشەندى قىركۇيەك ايىندا استراحاندا قوس مەملەكەت باسشىلارىنىڭ قاتى­سۋىمەن وتەتىن قازاقستان مەن رەسەي شەكارالاس ايماقتارىنىڭ فورۋمى كەزىندە اشۋ ويلاستىرىلۋدا.

ءيا، وسىناۋ ساۋابى مول ىسكە مۇحيت ءىزبانوۆ باستاعان اتىراۋلىق كاسىپكەرلەر قولداۋ كورسەتسە، باتىس­قازاقستاندىق ءمارت ازامات، وبلىس­تىق ءماسليحات دەپۋتاتى مۇرات ءجا­كىباەۆ تا قالىس قالعان جوق. م.جاكىباەۆتىڭ پروديۋسەرلىك ورتا­لى­عى بوكەي حاننىڭ ءومىرى جونىندە دەرەكتى ءفيلمدى ءتۇسىرۋدى باستاپ كەتتى. ارينە، حانعا دەگەن قۇرمەت وسىمەن شەكتەلمەسە كەرەك. باتىرىن ۇمىت­پاعان ەل حانىن دا ارداقتاۋى ءتيىس. بيىل 220 جىلدىعى اتالىپ وتىلەتىن يساتاي باتىرمەن بىرگە ماحامبەتكە ورالدا ەسكەرتكىش ورناتىلسا، شىركىن!.. ويتكەنى، ومىرىندە ءبىر-بىرىمەن قاتار ءجۇرىپ، مايدانعا يىق تىرەسە شىققان قوس باتىردىڭ ەگىز ۇعىمعا اينال­عانى قاشان. ەندەشە، ولار ەسكەرتكىش كۇيىندە دە ماڭگىلىك بىرگە قالۋى ءتيىس. سول سياقتى بوكەي حانعا ورالدا ەسكەرتكىش ورناتۋ جونىندە شەشىم شىعارىلىپ، رەسپۋبليكالىق بايقاۋ جاريالانسا، ورىندى بولار ەدى. رەسەيدىڭ بەس بىردەي وڭىرىمەن شەكتەسەتىن باتىس قازاقستاندا ەلدى وسى كۇنگە جەتكىزگەن ۇلى تۇلعالار اسقاق­تاپ تۇرسا، جاراسپاي ما!

توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن ايتساق، بوكەي حاندىعىنىڭ 210 جىلدىعى اۋدان نەمەسە وبلىس كو­لەمىندە قالىپ قويماي، رەسپۋب­لي­كالىق، ءتىپتى حالىقارالىق دەڭ­گەيدە اتالىپ وتىلسە، تاريحي ءادى­لەتتىلىكتىڭ ورنى تولار ما ەدى. جانە استاتوك توي ەمەس، ەلدىڭ ابىرويىن وسىرەتىن ەسكەرتكىشتەر، حالىقتىڭ جادىن جاڭ­عىر­تار جيىندار تۇرىندە ۇيىمداس­تىرىلسا، نۇر ۇستىنە نۇر دەمەكپىز.

عايساعالي سەيتاق، اقىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.

http://www.egemen.kz/311781.html