ءتىل ساياساتى

ءتىل ساياساتىنىڭ  ساياساتشىلدىق پەن ءتۇرلى ساياسي  امبيتسيانىڭ ارەناسىنا  اينالۋىنان ساقتايتىن بىردەن ءبىر شارا - ءىس جۇزىندەگى  رەسمي قوستىلدىلىك پەن قوعامدىق (بۇقارالىق)  كوپتىلدىلىك. قاي ءتىل قانداي مارتەبە السا دا تىلدىك تارتىس ەشبىر ءتىلدى دە ۇشپاققا  شىعارمايدى جانە قانداي زاڭدى دا  ىسكە اسىرۋداعى ارەكەتسىزدىك ونىڭ دۇرىستىعى مەن  قاۋقارىنا كۇمان تۋعىزىپ، ءبىر زاڭدى ەكىنشىسىمەن الماستىراتىنداي  قاقپاقىل جاعدايعا دۋشار بولامىز. سوندىقتان  اتازاڭعا تىلدەر جونىندە وزگەرىس ەنگىزۋدى تومەندەگىدەي ناقتى شارانى ىسكە اسىرۋمەن  الماستىرىپ، تىلدەر مارتەبەسىنىڭ بۇرىنعى  قابىلدانعان كۇيىن ءالى دە ءىس جۇزىنە اسىرۋ ۇسىنىلادى. باسقاشا ايتقاندا، قازاقستان ەڭ  اۋەلى قازىرگى  رەسمي بىرتىلدىلىكتەن ء(ورىستىلدى) رەسمي قوستىلدىلىك جانە بۇقارالىق قوستىلىكتەن (ورىس - قازاق) بۇقارالىق كوپتىلدىلىك وبەكتىسىنە كوشىرۋ كەرەك.

بۇل شارانى ىسكە اسىرۋ جولىندا تىلدەر كوميتەتى مەن باسقارمالارى تىلدەر جونىندەگى  اتتەستاتسيالىق  كوميسسيا (تاك) قۇرادى. بۇقارالىق كوپتىلدىلىك (بك) شاراسى ىسكە اسىرۋدا ءوز ەركىمەن اتتەستاتسيالاناتىن ازاماتتاردى تاك مىنا كاتەگوريالارعا (تك) اتتەستاتسيا قابىلداۋ ارقىلى جىكتەپ، ارنايى كۋالىك بەرەدى:

1- كاتەگوريالى: اۋىزەكى ءتىلدى ءتۇسىنۋشى:

ءتىل ساياساتى

ءتىل ساياساتىنىڭ  ساياساتشىلدىق پەن ءتۇرلى ساياسي  امبيتسيانىڭ ارەناسىنا  اينالۋىنان ساقتايتىن بىردەن ءبىر شارا - ءىس جۇزىندەگى  رەسمي قوستىلدىلىك پەن قوعامدىق (بۇقارالىق)  كوپتىلدىلىك. قاي ءتىل قانداي مارتەبە السا دا تىلدىك تارتىس ەشبىر ءتىلدى دە ۇشپاققا  شىعارمايدى جانە قانداي زاڭدى دا  ىسكە اسىرۋداعى ارەكەتسىزدىك ونىڭ دۇرىستىعى مەن  قاۋقارىنا كۇمان تۋعىزىپ، ءبىر زاڭدى ەكىنشىسىمەن الماستىراتىنداي  قاقپاقىل جاعدايعا دۋشار بولامىز. سوندىقتان  اتازاڭعا تىلدەر جونىندە وزگەرىس ەنگىزۋدى تومەندەگىدەي ناقتى شارانى ىسكە اسىرۋمەن  الماستىرىپ، تىلدەر مارتەبەسىنىڭ بۇرىنعى  قابىلدانعان كۇيىن ءالى دە ءىس جۇزىنە اسىرۋ ۇسىنىلادى. باسقاشا ايتقاندا، قازاقستان ەڭ  اۋەلى قازىرگى  رەسمي بىرتىلدىلىكتەن ء(ورىستىلدى) رەسمي قوستىلدىلىك جانە بۇقارالىق قوستىلىكتەن (ورىس - قازاق) بۇقارالىق كوپتىلدىلىك وبەكتىسىنە كوشىرۋ كەرەك.

بۇل شارانى ىسكە اسىرۋ جولىندا تىلدەر كوميتەتى مەن باسقارمالارى تىلدەر جونىندەگى  اتتەستاتسيالىق  كوميسسيا (تاك) قۇرادى. بۇقارالىق كوپتىلدىلىك (بك) شاراسى ىسكە اسىرۋدا ءوز ەركىمەن اتتەستاتسيالاناتىن ازاماتتاردى تاك مىنا كاتەگوريالارعا (تك) اتتەستاتسيا قابىلداۋ ارقىلى جىكتەپ، ارنايى كۋالىك بەرەدى:

1- كاتەگوريالى: اۋىزەكى ءتىلدى ءتۇسىنۋشى:

2- كاتەگوريالى: اۋىزەكى ءتىلدى ەركىن مەڭگەن، سول تىلدە اڭگىمەلەسە الۋشى;

3- كاتەگوريالى: جازبا ءتىلدى ءتۇسىنۋشى (دەمەك، 1-2 كاتەگوريانى دا مەڭگەرگەن دەگەن ءسوز);

4- كاتەگوريالى: ءتىلدى مەڭگەرگەن، ياعني بۇل تىلدە ءوز ويىن جازا بىلۋشىلەر (دەمەك، الدىڭعى  كاتەگوريالاردى دا مەڭگەرگەن).

اتتەستاتسيالانعان ازاماتتار انا ءتىلى مەن قاي تىلدە قانداي كاتەگوريامەن مەڭگەرگەندىگى جونىندەگى مالىمەتى بار كۋالىكتەرگە يە بولۋمەن بىرگە، ماتەريالدىق ىنتالاندىرۋ قۇقىعىنا يە بولادى. بۇل ءۇشىن، ايتالىق، اتتەستانت ءوزىنىڭ  مەملەكەتكە تولەيتىن تابىس  سالىعىن مىناداي پروتسەنتكە ازايتادى:

ءار ءتىل بويىنشا كاتەگوريا نومىرلەرىنىڭ قوسىندىسى = ح %،  مۇنداعى ح - تابىس سالىعىن ازايتۋ پروتسەنتى; كاتەگوريا ءنومىرى - ءتىلدى ءبىلۋ كوەفيتسيەنتى بولىپ تابىلادى.  انا ءتىلى كاتەگوريالانبايتىنىن ەسكەرسەك، ءبىرتىلدى ادامنىڭ تابىس سالىعى ەشۋاقىتتا ازايمايدى. كاتەگوريا كوەفيتسيەنتى بىلاي انىقتالادى: قازاق ءتىلى ءۇشىن - 1%; ورىس ءتىلى ءۇشىن - 0,5%; باسقا ەتنوستىق تىلدەر ءۇشىن - 0,25%.

رەسمي قوستىلدىك (رق) شاراسىنا دەپۋتاتتار مەن مينيسترلەردەن باستاپ، اۋدان اكىمىنىڭ حاتشىسىنا دەيىن مىندەتتى تۇردە كىرىستىرىلەدى جانە ءاربىر كاتەگوريانى مەڭگەرۋگە ءبىر جىلدان  بەرىلەدى. ءسويتىپ، 4 جىلدا قوستىلدى (قازاق-ورىس) رەسمي ورگانعا يە بولۋ مۇراتى ىسكە اسۋى قاجەت. ال،  4 جىلدا ءبىر ءتىلدى مەڭگەرە الماعان ادامدا مەملەكەتتىڭ قانداي شارۋاسى بولۋى مۇمكىن؟

سونداي-اق، بك مەن رق شارالارى ءۇشىن شەت ءتىلىنىڭ قاتىسى جوق، قاتىس تەك قانا قازاقستاندىق ەتنوس تىلدەرىنە بولۋعا ءتيىس. الايدا، مۇنىڭ بارلىعى دا تۇرمىستىق ءتىل دەڭگەيىندەگى كريتەري بولعانى ورىندى. رق - قازاق ءتىلىن دامىتۋعا جول اشۋدىڭ بىردەن ءبىر ءتاسىلى. بك - قازاقستان جۇرتتارىنىڭ  ءبىر- ءبىرىنىڭ ءتىلىن ۇيرەنىپ، دامىتۋعا  كوتەرمەلەيتىن نەگىز بولۋ شاراسى.

كادر

"كادرلار ءبارىن شەشەدى". ەل جاعدايى قيىن كەزدە ونىڭ اياققا  تۇرىپ، دامۋىنا كەپىلدىك تە - كادر. جاڭاشا ويلاۋ قابىلەتى توقىراعان ەسكى كادردىڭ ورنىن جاڭا زامان كادرىنىڭ باسۋى دا ۋاقىت تالابى. ەندەشە ەسكىلەردى ىعىستىرىپ، قابىلەتتى  جاڭالاردى تارتاتىن مەحانيزم "بولاشاق - جاستاردىكى" دەگەن ەمەس، "وتكەن شاق - قارتتاردىكى، وسى شاق - جاستاردىكى، بولاشاق - بالانىكى" دەگەن قيسىندى دەۆيزگە يەك ارتقان ماقۇل. مۇنداي مەحانيزمدى كادرلاردىڭ مالىمەت بانكاسىن (كمب) قۇرۋدان  كورەمىز. بۇل دەگەنىمىز - مەملەكەت  قىزمەتىندەگى جانە ونان تىس ناعىز قابىلەتتى دە جاراقتى  كادرلاردىڭ  مالىمەتىن جيناۋ ارقىلى ولاردى مەملەكەتتىك ورگانداردا وسىرۋگە جاعداي جاساۋ جانە  قىزمەتكە تارتۋدا كادردى ىرىكتەۋ مۇمكىندىگىن تۋعىزۋ. ءسويتىپ، مەملەكەتتىك كرەسلو كەز كەلگەنگە ورىن ەمەستىگىن سەزدىرە وتىرىپ، كادرلار ەليتاسىن قالىپتاستىرۋ.

اتالمىش شارا اۋىل مەڭگەرۋشىسىنەن باستاپ، جوعارعى ەتالونداعى  قاتارداعى قىزمەتكەرلەرگە دەيىن مىندەتتى تۇردە تەستىدەن ءوتۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى. ال، مەملەكەتتىك ورگانداردان تىس قىزمەتتەگى ازاماتتار ءوز ەركىمەن تەستىدەن ءوتۋ ارقىلى كادرلار رەزەرۆىن  قۇرعان بولار ەدى.

ارينە، مۇنداي تەست قىزمەتكەردىڭ لاۋازىمعا سايكەستىگى مەن ونىڭ قانشالىقتى قابىلەتى بارىن انىقتايتىنداي وتە نازىك  كريتەري بويىنشا باعالانۋى قاجەت. باسقا جاعىنان العاندا بۇل شارا مەملەكەت ورگاندارىن كەزدەيسوق ادامداردان  تازارتىپ، قابىلەتتى كادردىڭ تارتىلۋ تەتىگىنە اينالار ەدى.

ەڭبەكپەن قامتۋ جانە ميگراتسيا

جۇمىسسىزدىقتىڭ بەلەڭ الۋىنا وراي الداعى جىلى الەۋمەتتىك سالادا ەڭبەكپەن قامتۋ ەڭ ماڭىزدى بولماق. ال، بۇل  سالاداعى قازىرگى  ەڭبەكپەن قامتۋ (ەق) قاناعاتتانعىسىز. ونى جولعا قويۋ ءۇشىن  قازىرگى جۇرتشىلىقتى ەڭبەكپەن قامتۋ قورى (جەق) نەگىزىندە مەملەكەتتىك ەڭبەك بانكاسىن (ەب) قۇرۋدى ۇسىنامىز. ەب- نىڭ ماقساتى:

- كاسىپورىندارعا كادر ساپاسىن جاقسارتۋ ءۇشىن نەسيە بەرۋ;

- ءوز ماماندىعىن نەمەسە ءبىلىمىن  جەتىلدىرۋ ماقساتى ءۇشىن ازاماتتارعا نەسيە بەرۋ;

- ەڭبەك ورنىن كوبەيتۋگە باعىتتالعان ناقتى جوبالاردى نەسيەلەۋ;

- جەكە ادامداردىڭ شەبەرحاناسىن، ءوندىرىس تسەحتارىن ۇيىمداستىرۋعا باعىتتالعان جوبالاردى نەسيەلەۋ;

- ەق ورگاندارىنىڭ باسقا دا شارالارىن قارجىلاندىرۋ.

ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ باستى نازارىندا  بولاتىن ءبىر جايت - ادەتتەگى تۋىلۋ دەڭگەيى جوعارى اۋداننىڭ ەڭبەكپەن قامتىلۋىن نىعايتىپ، ول جەر تۇرعىندارىنىڭ ميگراتسياعا  ۇشىراۋىن توقتاتۋ. سونداي-اق، ەق ورگاندارى شاعىن جانە ورتا، فەرمەرلىك كاسىپورىندارعا ەڭبەكتى ۇيىمداستىرۋ، ەڭبەكشىلەردى باسقارۋ سەكىلدى جايتتاردان تۇراقتى كەڭەس بەرۋدى قولعا العاندارى نۇر ۇستىنە نۇر.

سونىمەن بىرگە ەڭبەك كىتاپشاسىنىڭ جاڭا ءتۇرىن  شىعارىپ، وندا ەڭبەككەردىڭ  ەڭبەك  قابىلەتىنىڭ ءاربىر جۇمىس ورنىندا ىستەگەندەگى مالىمەتىنىڭ تولىق كورىنىسى بولاتىنداي ورىن  بەرىلسە، بۇل جايت، جۇمىس بەرۋشىگە دەرەك، جۇمىسشىعا (ەڭبەككەر) جاۋاپتىلىق ورناتار ەدى.

الەۋمەتتىك سالا

حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن  جاقسارتۋعا حالىق بانكاسىنىڭ (حب) جاعدايى مەن دارەجەسىن نىعايتىپ، ونىڭ مۇمكىندىگىن پايدالانۋ ارقىلى ىقپال ەتۋگە بولادى. ول ءۇشىن حب - سىن اكتسيالاندىرىپ، مەملەكەت قاراۋىنا باقىلاۋ پاكەتىمەن بىرگە اكتسيانىڭ 25% - ءتىن قالدىرىپ، قالعانىن جەكە ادامدار مەن شاعىن مەكەمەلەر مەن كاسىپورىندارعا ساتقان ءجون. حب - نىڭ  جارعىلىق قورىن مەيلىنشە   كوبەيتىپ، ونىڭ اكتسيا قۇنى مەن سانىن مولايتۋ ارقىلى اكتسيونەرلەردىڭ سانىن ۇلعايتۋمەن بانكاعا ناعىز حالىقتىق سيپات بەرۋ قاجەت. الايدا، بۇدان بۇرىن حب-نىڭ بۇعان دەيىن ينفلياتسياعا  ۇشىراعان سالىم كولەمىن كومپەنساتسيالاپ، سالىمشىلاردىڭ  ۇكىمەت پەن حب -عا دەگەن تەرىس كوزقاراسىن وڭداۋعا  تۋرا كەلەدى. حب-عا جاڭادان  مىناداي  مىندەت پەن قۇقىق بەرۋ كەرەك:

- جەكە ازاماتتارعا ءۇي مۇلكىن ساتىپ الۋعا، وقۋ مەن دەنساۋلىق، تۋريزم، دەمالىس  سالاسىنا جۇمساۋعا نەسيە بەرۋ;

- ازاماتتار مەن شاعىن ءوندىرىس ۇيىمدارىنىڭ كىشى  تسەح، شەبەرحانا، لابوراتوريا  جاساقتاۋى جولىندا شاعىن جەكەشەلەندىرۋگە  قاتىسۋ ماقساتىن نەسيەمەن  قارجىلاندىرۋ;

- قۇندى قاعازدارمەن جۇمىس جانە  كليەنتتەرگە قىزمەت.

مۇنىمەن بىرگە بانكا جانىنان ءاربىر اۋداندىق  فيليالى بولاتىنداي، "يتەرىسپە بازارعا"(تولكۋچكا)  باسەكە تۋعىزۋ، حالىق تۇتىناتىن تاۋارلار  باعاسىن رەتتەپ، وتاندىق  وندىرۋشىلەر بۇيىمىنىڭ سۇرانىسىن ايقىنداپ وتىرۋ، سونداي-اق قۇندى قاعازدار بازارىن قالىپتاستىرۋدى دامىتۋ ماقساتىمەن حالىقتىق تاۋار بيرجاسىن قۇرعان ماقۇل.

زەينەتاقى مەن جاردەماقى

مەملەكەتتىك زەينەت (پەنسيا) سالاسىن دامىتۋعا  تومەندەگىدەي شارالار لەگى  ۇسىنىلادى:

- زەينەتاقى قورىن جويۋ;

- زەينەتاقىعا تيەسىلى سالىقتى جەرگىلىكتى الەۋمەتتىك قامتۋ (اق) (سوبەس) بولىمدەرىنىڭ ەسەپشوتىنا ءتۇسىرۋ;

- ول ەسەپشوتتاردى مىندەتتى تۇردە حب بولىمدەرىندە اشۋ;

- اق مينيسترلىگى (اقم) مەن حب اراسىندا زاڭدى قاتىناس (كەلىسىم - شارت، قۇرىلتايشىلىق نەمەسە اكتسيونەرلىك) ورناتىلۋى. وسى شارالاردان سوڭ ۇكىمەت كەمىندە مەملەكەتتىك زەينەتاقىنىڭ ءبىر ايلىق  مولشەرىندە اقم-ءتىڭ حب-نا دەپوزيتەر رەتىندە سالىم سالۋعا جاعداي جاسايدى. ءسويتىپ اينالىستاعى ءبىر ايلىق  مەملەكەتتىك زەينەتاقى مولشەرى مەن اي سايىن تۇسەتىن زەينەت سالىعى زەينەتاقىنىڭ تۇراقتى تۇردە  بەرىلۋىن  قامتيدى. مۇنداي جاعدايدا اق ورگاندارىنىڭ قىزمەتى مىنداي بولماق:

- زەينەتاقى مەن جاردەماقىنىڭ مولشەرىن شىعارۋ (ەسەپتەۋ، قايىرا ەسەپتەۋ);

- حب - نىڭ بولىمدەرىمەن قارىم-قاتىناس;

- الەۋمەتتىك  تولەمدەردىڭ مەزگىلىندە جانە  دۇرىس تاراتىلۋىن ۇيىمداستىرۋ جانە  قاداعالاۋ.

تۇرعىنجاي

تۇرعىنجاي ماسەلەسىن شەشۋدىڭ باستى ارقاۋى رەتىندە.تۇرعىنجاي - قۇرىلىس  بانكاسىنىڭ (تقب) قازىرگى كۇيىنە قان  جۇگىرتۋ ءۇشىن ونى اكتسيونەرلەۋ قاجەت تە، اكتسيانىڭ 25% - مەن باقىلاۋ پاكەتىن عانا مەملەكەتتە قالدىرىپ، قالعانىن ينۆەستقورلارعا اۋكتسيون ارقىلى تۇرعىنجاي كۋپوندارىنا ايىرباستاۋ كەرەك. سونداي-اق:

- بانكتىڭ ارەكەت اياسى كەڭەيتىلىپ، وعان  جىلجۋسىز مۇلىكتەرگە (جم)  ليزينگىلىك قىزمەت ءۇشىن نەسيە ءبولۋ  قاراستىرىلسا;

- جم بيرجاسىن قۇرۋعا اتسالىسۋ مۇمكىندىكتەرىن جاساعان ءجون. جمب ارقىلى ءۇي، پاتەر، جەر الاڭى، قۇرىلىس ماتەريالدارىن ساتۋ; ءۇي، پاتەر جالداۋ ارەكەتتەرىنە رەسمي سيپات بەرىپ، ونىڭ ناقتى دا ايقىن  نارقىن ورناتۋعا ىقپال  جاساعانى قولايلى.

ال، جەكە تۇرعىن ءۇي سالۋشىلارعا بەرىلەتىن  نەسيەنىڭ تالابىن ءومىر  جاعدايىنا جاقىنداتقان دۇرىس تا، مۇنداي نەسيەنى قالادا 30 جىلعا ەمەس، 10 جىلعا، ال اۋىلدا 20 جىلعا بەرۋ قاجەت.

سالىق  جەڭىلدىگى

جاڭادان قابىلدانباق سالىق جۇيەسىن (سج) قولدانۋدان  ايرىقشا شارۋاشىلىق سۋبەكتىلەرىنە  باعىتتاۋدى قولداپ، سج-گىن شارتتى تۇردە  ۇشكە ءبولىپ قاراستىرۋ ۇسىنىلادى:

1)  ىنتالاندىرۋ سج (ىسج): جاڭا قۇرىلماق وندىرۋشىگە ء(جو) ءبىر جىلعا دەيىن الەۋمەتتىك سالىق - ءاس (تابىس، زەينەت، ەڭبەكپەن قامتۋ سالىقتارى) تۇرلەرىنەن باسقاسىن جارتىلاي سالىپ، ەكىنشى جىلدان باستاپ پايداعا سالىناتىن سالىقتان وزگەسىن ۇستاۋ، ال ءۇشىنشى جىلدان باستاپ ناعىز  سج - نە كوشىرۋ;

2)  جەڭىلدىك سج-ءسى (جسج): ءجو-گە ءبىر جىلعا دەيىن ءاس تۇرلەرىنەن جەرگىلىكتى سالىقتان (جس) وزگەسىن قولدانباۋ، ال ەكىنشى جىلدان باستاپ ىسج - نە كوشىرۋ;

3)  ايرىقشا سالىق جۇيەسىن (اسج): ءجو - گە ەكى  جىلعا دەيىن ءاس تۇرلەرى مەن جس تۇرلەرىن عانا سالۋ، ال ءۇشىنشى جىلدان باستاپ ىسج - نە كوشىرۋ.

اتالعان سج-لەرىن قولدانۋ ءۇشىن ەلدىڭ ەكولوگيالىق، الەۋمەتتىك، كوممۋنيكاتسيالىق احۋالىنا قاراي مىناداي گەوگرافيالىق سيپاتتى ءجو توبىن قاراستىرامىز:

1. ەكولوگيالىق اپاتتى جانە الەۋمەتتىك مەشەۋلەنگەن اكىمشىلىك - اۋماقتىق ءبولىنىس سۋبەكتىسى (اۋىل، پوسەلكە، قالا اۋدان) اۋماعىنا ورنالاسقان ءجو (ەجو);

2. الەۋمەنتتىك مەشەۋ اۋماقتا قۇرىلعان ءجو ء(اجو);

3. كوممۋنيكاتسياسى ناشار  اۋماقتا قۇرىلعان ءجو (كجو).

ءجو رەتىندە جاڭادان  قۇرىلعان شاعىن جانە بىرىككەن كاسىپورىن الىنادى.

سونداي - اق، بۇل توپقا جاتپايتىن، بىراق، كوتەرمەلەۋدى قاجەت ەتەتىن ءوندىرىس سالاسىندا ءوندىرۋشى كاسىپورىنداردىڭ (سوك) شاعىن جانە بىرىككەن سيپاتتى تۇرلەرى ءۇشىن (1995 جىلدان باستاپ  قۇرىلعاندارعا) كىرىسپە سج - ءسىن (كسج) قولدانۋ ونەركاسىپ ونىمدەرىن شىعارۋدا سەرپىلىس تۋعىزار ەدى.

4.كىرىسپە سج- ءسى (كسج): ءجو - رەتىندە اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن بەرەتىن، قۇرىلىسپەن  اينالىساتىن جانە قۇرىلىس  ماتەريالدارىن شىعاراتىن، حالىق تۇتىناتىن  تاۋارلار  ءوندىرۋشى  سۋبەكتىلەر ءۇشىن التى ايعا دەيىن سالىقتىڭ ءاس جانە جس تۇرلەرىن عانا قولدانۋ، ودان ناعىز سالىق جۇيەسىنە كوشىرۋ.  قورىتا كەلە، سج مەن ءجو توپتارىنىڭ سايكەستىك كەستەسى تومەندەگىدەي بولادى:

1)  كسج - سوك

2)  ىسج - كجو

3)  جسج - ءاجو

4)  اسج -  ەجو

بۇل شارانى جۇرگىزۋ ءۇشىن ەلدىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىكتەرىن ەكولوگيالىق، الەۋمەتتىك جانە كوممۋنيكاتسيالىق جاعداي  بويىنشا ىرىكتەۋگە تۋرا كەلمەك.

جەكەشەلەندىرۋ

جەكەشەلەندىرۋ سالاسىنداعى قازىرگى جاڭاشا قاراستىرىمدى  قولداي وتىرىپ، ونى جۇزەگە اسىرۋدا مىنا جاعدايلاردى ەسكەرۋ پايدالى بولار ەدى:

- جەكەشەلەندىرۋ  ورگاندارىنىڭ ەكىگە ءبولىنۋى كەزىندە مەملەكەتتىك مۇلىكتى جەكەشەلەندىرۋ اپپاراتتارى، اسىرەسە، جەرگىلىكتى اكىمشىلىك اپپاراتىنان بولەك قۇرىلعانى، ءسويتىپ، ونى  تىگىنەن باعىنىستاعى تەك قانا مينيسترلەر كابينەتىنە تاۋەلدەندىرۋ;

- جەكەشەلەندىرۋ اۋكتسيوندارىن بەس ايماق بويىنشا وتكىزىپ وتىرۋ;

- شاعىن جەكەشەلەندىرۋدى ارنايى ەرەجەمەن جەرگىلىكتى وكىمەت  ارقىلى جۇرگىزىپ، باقىلاۋدى  مەملەكەتتىك جەكەشەلەندىرۋ ورگانىنا تاپسىرۋ;

- اگروسەكتوردى جەكەشەلەندىرۋدى جۇرگىزۋ  بارىسىنا جاڭا  مەنشىكتى شارۋاشىلىق باسشىلارىن  سايلاۋدا اكىمدەردىڭ ىقپالىن جويۋ مەحانيزمىن  جاساپ، شارۋاشىلىق مۇشەلەرىنىڭ  ەنتۋزيازمىن تۇقىرتىپ وتىرعان  جايتتاردى بولدىرماۋ.

ەلەكتر ەنەرگياسى

ەلدە ءىرى ەلەكتر قۋاتى  كوزدەرىن نىعايتۋمەن بىرگە، وعان  باسەكەلىك جاعداي رەتىندە جانە  قازاقستان ءۇشىن ءتيىمدى دە قولايلى داستۇردەن تىس ەلەكتر كوزدەرىن قالىپتاستىرۋ ءوز  جەمىسىن بەرەر ەدى. بۇل ءۇشىن جەل، كۇن، وزەن كۇشتەرىنە نەگىزدەلگەن شاعىن، دەربەس ەلەكتر  ستانتسيالارىنىڭ تەحنولوگياسىن دايەكتەيتىن مەكەمەلەر مەن ەنگىزەتىن ۇيىمدارعا مەيلىنشە جاعداي جاساۋ قاجەت.

مۇنداي شارا ەنەرگيا  سالاسىنداعى شەشۋشى دە ماڭىزدى تاكتيكالىق ارەكەت ەكەنىن  تۇسىنەتىن مەزگىل جەتتى.

كولىك

از ساندى حالقى بار قازاقستاننىڭ  ۇلانعايىر تەرريتورياسىن اۋە جولىمەن قامتۋدا جاقىن جانە ورتا قاشىقتىققا  ارنالعان شاعىن سامولەت ءوندىرىسىن، ۆەرتولەت جاساۋ سالاسىن قولعا العان قولايلى بولار ەدى. بۇل جولدا  قولدا بار ەكى جوندەۋ زاۋىتىن شەتەلدىك ينۆەستيتسيا مەن تەحنولوگياعا تارتۋ ءتيىمدى.ەڭ  اۋەلى شاعىن دا ارناۋلى سالاعا  ارنالعان (اۋىل  شارۋاشىلىعى، ءورت قىزمەتى، مەديتسينالىق، گەولوگيالىق، جەكە ادامدار ءۇشىن) اۋە  تەحنيكالارىن شىعارۋ ءوزىن ءوزى تەز اقتار ەدى.

ەلدىڭ تەمىرجول سالاسىن تاۋەلسىز ەلدىڭ جول يندۋسترياسىنىڭ كورىنىسى ەتىپ قايتا قۇراتىن كەز كەلدى. ول ءۇشىن قازىرگى باسقارۋشىلار مونوپولياسىنا اينالعان ءىرى ءۇش تەمىرجول (تج) باسقارمالارىن شاعىنداپ بەس ايماق بويىنشا بەس باسقارماعا جىكتەۋ كەرەك تە، 14 بولىمشەنىڭ ورنىنا الماتى، ارىس، قاندىاعاش، بەينەۋ، كوكشەتاۋ، توبىل، اقمولا، سەمەي سياقتى توراپتار نەگىزىندە جەتى بولىمشە قالدىرۋ  قاجەت. قىسقاسى، تەمىرجولداردى ءبىرتۇتاس قازاقستان تەمىرجولى  ەتىپ بىرىكتىرۋ كەرەك. ءسويتىپ، ارتىلعان مۇلىك جەكەشەلەنىپ، ودان تۇسكەن قارجى مەن ۇنەمدەلگەن قاراجاتتى جاڭا جولدار سالۋعا  جۇمساعان ءجون.

سونداي-اق، ەلدىڭ ىشكى  باعىتى بويىنشا جولاۋشىلار قوزعالىسىن ءتيىمسىز دە  شىعىندى مارشرۋتتاردى قىسقارتىپ، دەربەس(ۇكىمەتتىك -پەرسونالنىي) ۆاگونداردى بوس قاڭتارۋ "مارتەبەسىنە" بوساتىپ، جاڭا سوستاۆتار قۇرۋ ارقىلى قاناعاتتاندىرۋ قاجەت.

مەملەكەتتىك  تەلەراديو

قازىردە قازاق تەلەديدارىنىڭ  قارجىنىڭ  جوقتىعى،  سايماننىڭ  توزىقتىعى، كادردىڭ ساپاسىزدىعى جانە  باسقا  سەبەپتەردىڭ كەسىرىنەن ديسكرەديتاتسياعا  ۇشىراعانىن ەشكىم دە جوققا  شىعارا الماس.

جۋىردا ۇكىمەتتەن جەتكىلىكتى جاعداي جاسالسا دا، جاسالماسا دا ەسكىرگەن  قولاپايسىز دا  مۇسالدات  جۇيەنى جاڭاشا قالىپتاستىراتىن ۋاقىت تۋدى.

تەلەديدار جۇيەسىنىڭ اتىنان گورى زاتىن وزىنە ساي، ىقشام، ۋاقىت ۇدەسىنە ءتوزىمدى، شىعىنى از، ءونىمى كوپ جۇيە رەتىندە قايتا قۇرۋ وبلىستىق تەلەكومپانيالار مارتەبەسىن وزگەرتۋگە  سايادى. اتالمىش قۇرىلىمداردىڭ ءبارى بىردەي وبلىستى تۇگەل اقپاراتپەن، يدەولوگيامەن قامتىپ وتىرعان جوق جانە وعان مۇمكىندىك تە جوق، ونىڭ ۇستىنە تاۋەلسىز قۇرىلىمدارمەن  سالىستىرۋعا كەلمەيتىندەي، ۋاقىت  تەزىنە توتەپ  بەرە الماي،  ىسكەرلىكتى تالاپ ەتەتىن زامان  شاڭىن قاۋىپ قالىپ وتىر دا،  جۇزدەگەن ادام مەن ءمانسىز تەلەۋاقىت كورپوراتسيا بيۋدجەتىنىڭ  شىعىنىنا ماعىناسىز تۇردە ورتاقتاسۋدا.

ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسىنا  كوشسەك، جەرگىلىكتى  تەلەراديوكومپانيالاردى باس اياعى ون ادامدىق تەلەستۋديالارعا  اينالدىرعان ءجون. بۇلار بارلىق جاعىنان كورپوراتسيا  مەنشىگى بولۋى كەرەك جانە  جەرگىلىكتى وكىمەتتەن ەشقانداي تاۋەلسىز مەكەمە بولىپ قۇرىلعانى ءجون.

كورپوراتسيانىڭ وبلىستاردا  قولدانىپ وتىرعان جانە  كومپانيالاردى ستۋديالارعا  اينالدىرۋدان اۋىسقان بارلىق مۇلىكتەر، سايماندار مەن عيماراتتار ۇكىمەت كەلىسىمىمەن جەكەشەلەندىرىلە وتىرىپ، قارجىسى كورپوراتسيا  بيۋدجەتى مەن جارعىلىق قورىنا ءتۇسۋى قاجەت.

ال، وبلىستىق، اۋداندىق، قالالىق راديوتوراپتارىنىڭ جەرگىلىكتى راديوتوراپتارىن  جاساقتاۋعا جەتەتىن  مۇلكى  جەرگىلىكتى وكىمەتكە تابىس ەتىلىپ، مۋنيتسيپالدىق مەنشىكتەگى  راديوتوراپتارى قۇرىلۋعا ءتيىس. قالعان مۇلىك  كورپوراتسيا يەلىگىنە ءوتىپ، بۇل  يەلىكپەن دە تەلەكومپانيالىق  مۇلىك ءتارىزدى شارا جاسالعان دۇرىس.

اتالعان ارەكەتتەن تۇسەتىن قارجى كورپوراتسياعا  ۇلتتىق انسامبل، دىبىس ستۋدياسىن، تىگىنحانا، شاشتاراز، شەبەرحانا جانە ءار اۋداننان تەلەوكىلدىكتەر، سونداي-اق،  دۋبلياج جانە  مۋلتيپليكاتسيالىق ستۋديا قۇرىپ، تەلەفيلمدىك ءوندىرىستى نىعايتۋعا مۇمكىندىك بەرمەك.

اقتوبە.

16 جەلتوقسان 1994 ج.

(سوڭى)