نۇرلان مەرالى. ءدۇر اتانعان دارابوز دارىن
التى الاشتىڭ اناسى اتانعان سىر بويىنىڭ ءبىر بولشەگى سانالاتىن كيەلى قارماقشى ءوڭىرىنىڭ ءجۇز جۇيرىكتىڭ وتانى اتانۋى تەگىن ەمەس بولسا كەرەك. الدىڭعى داۋىرلەردى ايتپاعاندا ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن وتكەن XX عاسىردىڭ باسىندا ءبىر توپ جىر جۇلدىزدارى توپ جارىپ شىقتى. سول جۇيرىكتەر شوعىرىنىڭ كورنەكتى وكىلى - وڭعار جىراۋ دىرقايۇلى بولاتىن. بار جوعى قىرىق ءۇش جىلدىق قىسقا عۇمىرىندا ارتىنا وشپەس مول رۋحاني مۇرا قالدىرعان وراق ءتىلدى، وت اۋىزدى ارقالى اقىن، جامپوز جىرشى، سىرلى سازگەر سول كەزدەگى قازالى ۋەزىنە قاراستى قارماقشى اۋدانىنىڭ جامانسىر بولسىنداعى 3-اۋىلدا (قازىرگى جاڭاجول قونىسى) 1859 جىلى قاراپايىم وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپتى.
حالىقتىڭ ءوزى ءدۇر اتاندىرعان تاۋ تۇلعالى تالانتتىڭ ونەگەلى ءومىرى مەن شىعارماشىلىق ەڭبەگىن جاڭا زامان تالابىنا ساي قايتا جاڭعىرتۋ ماقساتىندا اۋدان اكىمىنىڭ وكىمىمەن بيىلعى جىل ء"دۇر وڭعار جىلى" اتالىپ، ءبىر جارىم عاسىرلىق مەرەيتويىن وبلىستىق دەڭگەيدە وتكىزۋدىڭ باعدارلاماسى جاسالدى.
اۋدان حالقىنا تانامال ارداگەر اقساقالدار سۇلتان سارمولدين جانە ابدىرەي بورىباەۆتىڭ توراعالىعىمەن جىل باسىندا ء"دۇر وڭعار اقىن اتىنداعى قوعامدىق قور" ۇيىمداستىرىلىپ، جوسالى كەنتىنىڭ كورىكتى تۇسىنان شىعىس ۇلگىسىندەگى سەگىز قىرلى كۇمبەزدى ەسكەرتكىش كەشەننىڭ قۇرىلىسى جۇرگىزىلۋدە.
التى الاشتىڭ اناسى اتانعان سىر بويىنىڭ ءبىر بولشەگى سانالاتىن كيەلى قارماقشى ءوڭىرىنىڭ ءجۇز جۇيرىكتىڭ وتانى اتانۋى تەگىن ەمەس بولسا كەرەك. الدىڭعى داۋىرلەردى ايتپاعاندا ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن وتكەن XX عاسىردىڭ باسىندا ءبىر توپ جىر جۇلدىزدارى توپ جارىپ شىقتى. سول جۇيرىكتەر شوعىرىنىڭ كورنەكتى وكىلى - وڭعار جىراۋ دىرقايۇلى بولاتىن. بار جوعى قىرىق ءۇش جىلدىق قىسقا عۇمىرىندا ارتىنا وشپەس مول رۋحاني مۇرا قالدىرعان وراق ءتىلدى، وت اۋىزدى ارقالى اقىن، جامپوز جىرشى، سىرلى سازگەر سول كەزدەگى قازالى ۋەزىنە قاراستى قارماقشى اۋدانىنىڭ جامانسىر بولسىنداعى 3-اۋىلدا (قازىرگى جاڭاجول قونىسى) 1859 جىلى قاراپايىم وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپتى.
حالىقتىڭ ءوزى ءدۇر اتاندىرعان تاۋ تۇلعالى تالانتتىڭ ونەگەلى ءومىرى مەن شىعارماشىلىق ەڭبەگىن جاڭا زامان تالابىنا ساي قايتا جاڭعىرتۋ ماقساتىندا اۋدان اكىمىنىڭ وكىمىمەن بيىلعى جىل ء"دۇر وڭعار جىلى" اتالىپ، ءبىر جارىم عاسىرلىق مەرەيتويىن وبلىستىق دەڭگەيدە وتكىزۋدىڭ باعدارلاماسى جاسالدى.
اۋدان حالقىنا تانامال ارداگەر اقساقالدار سۇلتان سارمولدين جانە ابدىرەي بورىباەۆتىڭ توراعالىعىمەن جىل باسىندا ء"دۇر وڭعار اقىن اتىنداعى قوعامدىق قور" ۇيىمداستىرىلىپ، جوسالى كەنتىنىڭ كورىكتى تۇسىنان شىعىس ۇلگىسىندەگى سەگىز قىرلى كۇمبەزدى ەسكەرتكىش كەشەننىڭ قۇرىلىسى جۇرگىزىلۋدە.
وسى ىزگىلىكتى مادەني شارالاردىڭ باستاماسى رەتىندە جۋىردا جاڭاجول اۋىلىندا ءدۇر وڭعار جىلىنىڭ تۇساۋ كەسەر ءراسىمى وتكىزىلدى. تويدىڭ توپجيارىندا اۋدان اكىمى بيعالي قايۋپوۆ مەملەكەت باسشىسىنىڭ "مادەن مۇرا" باعدارلاماسىن جەرگىلىكتى ءوڭىردى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا قولعا الىنعان كەزەكتى شارا بارىسىندا اتقارىلاتىن جۇمىستاردىڭ بارىسىن باياندادى. بۇل ورايدا اقىن تۋىندىلارىنان جيناق قۇراستىرىپ، ءداستۇرلى جىر ونەرىن زەرتتەۋشى عالىمدار مەن ونەرپاز جاستاردىڭ قاتىسۋىنداعى دەرەكتى فيلم ءتۇسىرۋ سىندى باسقا دا تانىمدىق تۇرعىداعى ىرگەلى ىزدەنىستەردىڭ بارىن بىلدىك.
وشپەس ونەر يەسىنىڭ اۋىزەكى تىلدەگى جاۋھار جىرلارىن ۇرپاققا ساباقتاستىرعان ماردان بايدىلداەۆ پەن تىنىشبەك دايراباي سىندى كورنەكتى عالىمدار مەن ءۇبىسۇلتان اياپوۆ، القۋات قاينارباەۆ، ابدىراۋىق تۇرماعانبەتۇلى، ءۇبىجار تولىبەكوۆتەردەي جەرگىلىكتى ازاماتتاردىڭ ەرەن ەڭبەگى ايرىقشا اتاپ ايتىلدى. - ماسەلەن مىنا ءبىر ولەڭ سوزدەردەن ۇلكەن فيلوسوفيالىق ءتۇيىندى اڭعارماۋ مۇمكىن ەمەس، - دەدى بيعالي ابدىكەرۇلى. - بالكىم پوەزيا تىلىمەن جۇيلەنگەن جۇمباق دەۋگە بولاتىن شىعار. بابامىزدىڭ تەرەڭ تۇيسىكتەگى، ۇشقىر قيالىنىڭ جەمىسىندەي كورىنەتىن جىر جولدارىندا ادامدىق عۇمىرعا زور ماڭىز بەرلەدى. ءبىر داريا تايازدايدى كەشكەن سايىن ء(ومىردىڭ وتە بەرۋى، جاندىنىڭ ءولۋى); ءبىر نارسە قىزا تۇسەدى وشكەن سايىن ء(ناپسى قۇمارلىق); ءبىر داراق وسە تۇسەدى كەسكەن سايىن (ۇرپاقتىڭ ءوسىپ-ءونۋى); ءبىر ءتۇيىن كۇرمەلەدى شەشكەن سايىن (قيال، ارمانعا بەرىلگەن سايىن ۇشىنا جەتپەۋ); ءبىر تەسىك تارىلادى تەسكەن سايىن (دۇنيە قىسقالىعى); ءبىر شاربات جان تويمايدى ىشكەن سايىن (بالا ءسۇيۋ تاتتىلىگى); ءبىر كولىك قالمايدى ارتتا كوشكەن سايىن (ۇرپاقتار جالعاسى); ءبىر ارقان تارقاتىلادى ەسكەن سايىن. (وي، تىلەك); الدىڭدا كورىنەدى ءبىر اسقار تاۋ ء(ۇمىت); جاقىنداپ، ۇزارادى جەتكەن سايىن (ادام ءومىرى، اجالى). قىزىلوردا وبلىستىق مادەنيەت باسقاراماسىنىڭ باستىعى بەرىك ءجۇسىپوۆ ءوز سوزىندە بيىلعى مەرەيتوي بارىسىنداعى شارالار سىر سۇلەيلەرىنىڭ الدىڭعى قاتارىندا تۇرعان بالقى بازار جىراۋمەن يىق تەڭەستىرەتىن ءدۇر وڭعار اقىننىڭ مول مۇراسىن وسكەلەڭ جاستارعا تاعىلىم ەتۋ ءۇشىن زەردەلەۋ جۇمىستارىن جۇيەلى جۇرگىزۋ قاجەتىگىن العا تارتتى. ايماق باسشىسى بولاتبەك قۋاندىقوۆتىڭ قولداۋىمەن وبلىستىق بيۋدجەتتەن قاراستىرىلعان قوماقتى قارجىنىڭ نەگىزىندە قىزىلوردا قالاسىندا وڭىرلىك جىرشىلار بايقاۋى مەن عىلىمي-تانىمدىق كونفەرەنتسيا وتكىزۋ جوسپارعا ەنگىزىلگەنىن ەسىتتىك.
- وڭعار دىرقايۇلىنىڭ باسقا زامانداستارىنان وزىندىك ءبىر ەرەكشەلىگى تاريحي ءسوز قۇنارىن جاڭا زامانعى ۇردىستەرمەن بايىتۋداعى قىزمەتىنەن انىق بايقالادى. اقىننىڭ شىعارمالارىندا ءدىني تۇسىنىكتەر مەن ەسكى ۇعىمداردان ادا تازا دا تەرەڭ قازاق دۇنيە تانىمدىق ولشەمدەر كەڭىنەن قولدانىلعان،-دەدى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، فولكلور زەرتتەۋشى پروفەسسور باعدات كارىبوزۇلى. - اسىرەسە ونىڭ ولەڭدەرىنەن سول كەزەڭمەن ۇندەستىكتى اڭعارۋعا بولادى. دەمەك تولعاۋلارى تۇتاستاي پۋبليتسيستيكالىق سارىنعا قۇرىلعان. ياعني ءبىز ۇلتتىق پوەزيامىزدىڭ ءبىرشاما ەسەيگەندىگىن كورەمىز. كەشەگى كەڭەستىك جىلداردىڭ تاماشا تۋىندىلارى كوقكتەن تۇسكەن جوق. وسىنداي قۇنارلى توپىراقتان ءوسىپ شىقتى. سوندىقتان كاسىبي جازبا ادەبيەتىمىزدىڭ بۇرىنعى ۇردىستەرىن قايتا جاڭعىرۋعا سۇبەلى ۇلەس قوسقان وزىندىك ءستيلى بار دارابوز دارىندى ءار قىرىنان كورسەتۋ بورىشىمىز ءارى پارىز.
پاريج ساحناسىندا ەۋروپالىقتارعا قازاقتىڭ قاراپايىم دا قاسيەتتى دومبىراسىنىڭ ءۇنىن تۇڭعىش رەت پاش ەتىپ، حالىق ءانىن اۋلەتكەن امىرە قاۋاشباەۆتىڭ تاريحي ساپارىنان سوڭ ۇزاق جىلداردان كەيىن فرانتسۋز ۇلتىنىڭ وكىلدەرىن سىر سۇلەيلەرىنىڭ ماقامىمەن تاڭىرقاتقان قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى الماس الماتوۆتىڭ ايتۋىنشا ء"دۇر" - ءسوزى "ەڭ اسىل" - دەگەن ماعىنا بەرەتىن ۇلاعاتتى تىركەس كورىنەدى.
وڭعار دىرقايۇلىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويى جەر-جەردە جۇيەلى جالعاسىن تاۋىپ، الداعى كۇز ايىنىڭ بىرىندە تۋعان ەلىندە قورىتىندالاتىن بولىپ كەلىسىلدى.
قىزىلوردا وبلىسى.
