سەمەي سىناق پوليگونىنىڭ ەڭ اۋىر زاردابىن كورگەن اباي ەلى.  توي تويلانار، اقىندارىڭ ايتىسار، اتتارىڭ بايگەگە شابار، بالۋاندارىڭ كۇرەسەر، كونفەرەنتسيالار مەن كونتسەرتتەر وتەر، ىشىلەر، جەلىنەر. حاكىم ابايدىڭ مۇراسىن سانامىزعا سىڭىرگىمىز كەلسە قازىرگى مەرەيتويلاردى اتاپ ءوتۋ فورماتىن  وزگەرتۋىمىز قاجەت. بولىنگەن ميللياردتار قۇمعا سىڭگەن سۋداي بولماس ءۇشىن رۋحانياتقا قاتىستى قانداي شارا ۇيىمداستىرىلسا دا ول بولاشاقتا ۇنەمى ناقتى پايداسى بار ستراتەگيالىق جوباعا اينالۋى كەرەك. 

ال جەرگىلىكتى حالىققا ءالى كۇنگە دەيىن ۇلكەن ماسەلە بولىپ وتىرعان 40 جىلعا سوزىلعان سەمەي سىناق پوليگونىنىڭ زارداپتارى. اتوم قارۋىن سىناعان  سىناق الاڭىنىڭ جابىلعانىنا 30 جىل وتسە دە سول ايماقتا تۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ دەنساۋلىق جاعدايى وتە تومەن. ەڭبەك جاساۋعا قابىلەتسىزدىگىنەن الەۋمەتتىك جاعى دا ءماز ەمەس. زەينەتكەرلىككە شىعۋعا جاسى عانا ەمەس عۇمىرى جەتپەي ومىردەن ءوتىپ جاتقاندارى قانشاما. جۇمىسسىز ازاماتتارعا جاردەماقى قاراستىرىلماعان. جارىتىپ مەديتسينالىق كومەك تە كورىپ وتىرعان جوق.

سەمەي پوليگونىندا جارىلعان 470 سىناقتىڭ جيىنتىق كۇشى جاپونداردىڭ ەكى قالاسىنا تاستالعان قوس بومبادان (ولاردىڭ كۇشى 14 جانە 17 كيلوتوننا شاماسىندا) 2500 ەسە قۋاتتىراق. 1992 جىلى ارنايى قۇرىلعان مەملەكەتتىك كوميسسيا سەمەي، شىعىس قازاقستان، پاۆلودار جانە قاراعاندى وبلىستارى بويىنشا انىقتاعان دەرەكتەرىندە 1,5 ميلليونعا تاقاۋ جان يەسى اتوم قارۋى جارىلىستارىنىڭ زارداپتارىن تارتقاندارعا جاتقىزىلدى. قازىرگى تاڭدا سولاردىڭ جارتىسىنان كوبى ومىردەن ءوتىپ كەتتى. 

42 جىلعا جالعاسقان سىناقتاردان زارداپ شەككەندەر 5 توپقا ءبولىندى. 1 توپ – توتەنشە جاعدايدا زارداپ شەككەندەر (100 بەردەن اسا. سارجال، دولون، بودەنەلى، يسا، ساراپان اۋىلدىق وكرۋگتەرىنىڭ تۇرعىندارى). 2 توپ – رادياتسيا قاۋپى ەڭ جوعارعى ايماقتا زارداپ شەككەندەر (35-100 بەر ارالىعىندا. سەمەي وبلىسىنىڭ اباي اۋدانى، بۇرىنعى ابىرالى، بەسقاراعاي، جاڭاسەمەي اۋداندارى مەن پاۆلودار وبلىسىنىڭ ماي اۋدانىنا قاراستى اقجار جانە مولدار مەكەندەرىنىڭ تۇرعىندارى). 3 توپ – كوتەرىڭكى مولشەردە زارداپ شەككەندەر (7-35 بەر ارالىعىندا، سەمەي وبلىسىنىڭ شۇبارتاۋ، اياگوز، جاڭاشۇلبە، بورودۋليحا، شار، جارما اۋداندارىنىڭ بارلىق ەلدى مەكەندەرى، سەمەي مەن كۋرچاتوۆ قالالالارىنىڭ تۇرعىندارى، قاراعاندى وبلىسىنىڭ ەگىندىبۇلاق، قارقارالى، پاۆلودار وبلىسىنىڭ ماي اۋدانى، شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تاۆريا، گلۋبوكوە، شەمونايحا، ۇلان اۋداندارى، لەنينوگور (ريددەر) جانە وسكەمەن قالاسى). 4 توپ وقتا-تەكتە زارداپ شەككەندەر (0,1 – 7 بەر، سەمەي وبلىسىنىڭ ماقانشى، ءۇرجار، تاسكەسكەن، كوكبەكتى، اقسۋات اۋداندارى، قاراعاندى وبلىسى قارقارالى اۋدانىنىڭ شەتكەرى ەلدى-مەكەندەرى، شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ زايسان جانە تارباعاتاي اۋداندارىنىڭ تۇرعىندارى). 5 توپ – يادرولىق جارىلىستار سالدارىنان تۇرمىستىق-ەكولوگيالىق جاعدايىنىڭ تومەندەۋىنە بايلانىستى كومەك قاجەت ەتەتىن ايماق رەتىندە پاۆلودار وبلىسىنىڭ باياناۋىل اۋدانىنىڭ تۇرعىندارى جاتقىزىلدى. 

1945 جىلى حيروسيما مەن ناگاساكي قالالارىنا تاستالعان اتوم بومباسىنىڭ زارداپتارىن تارتقان «حيباكۋسيا» (جاپونيا ۇكىمەتى قابىلداعان زاڭ بويىنشا اتوم سىناعىنان زارداپ شەككەندەردىڭ اتاۋى) ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن تەگىن ەمدەلەدى، جىلىنا ءتورت رەت مەديتسينالىق تەكسەرۋدەن وتەدى، ءومىر سۇرۋىنە جەتكىلىكتى مولشەردە جاردەماقى الادى. اقش ۇكىمەتى نەۆادا شتاتىنداعى سىناق الاڭىنان زارداپ شەككەن تۇرعىندارعا جىلىنا 1 ملرد دوللار وتەماقى تولەپ، مەديتسينالىق كومەكتى تەگىن كورسەتىلەدى. سەمەي پوليگونىنا جاقىن ورالاسقان رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ التاي ولكەسىنىڭ 31 اۋدانى مەن قالالارىنىڭ 1949 جىلدان بەرى تۇراتىن تۇرعىندارىنا وتەماقى تولەپ، زەينەتكەرلىككە ەرتە شىعارادى، الۋمەتتىك جەڭىلدىكتەرمەن مەديتسينالىق كومەكتى تەگىن كورسەتىپ وتىر.

ەلىمىزدە 1998 جىلى جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىنە كوشۋگە بايلانىستى، توتەنشە جانە رادياتسيا قاۋپى ەڭ جوعارى ايماقتاردا 1949 جىلعى 29 تامىزدان باستاپ 1963 جىلعى 5 شiلدەگە دەيiنگi كەزەڭدە [10 جىل تۇرىپ]، ساۋلەلەنۋدىڭ ەڭ كوپ مولشەرىن العان (وسى جىلدارى يادرولىق جارىلىستار جەر ۇستىندە جاسالعان) ازاماتتاردىڭ مەرزىمىنەن بۇرىن زەينەتكە شىعۋ قۇقىعىنان باسقا بارلىق جەڭىلدىكتى زەينەتاقىلار جويىلدى»، – دەپ جازىلعان.

زاڭدا 1949 جىلعى تامىزدىڭ 29-ىنان 1963 جىلعى شىلدەنىڭ 5-ءى ارالىعىندا [توتەنشە جانە رادياتسيا قاۋپى ەڭ جوعارى ايماقتاردا] 10 جىل تۇرعان ازاماتتار: ەرلەر - 50 جاستان، ايەلدەر 45 جاستان زەينەتكەرلىك تولەم الۋعا قۇقىلى دەگەن باپ بار. وسى باپتىڭ نەگىزىندە 1949 جىلعى تامىزدىڭ 29-ىنان 1953 جىلعى شىلدەنىڭ 5-ىنە دەيىن (1963 جىلعى شىلدەنىڭ 5-ىنەن زاڭدا كورسەتىلگەن 10 جىلدى تومەندەتىپ وتىر) تۋعان ازاماتتار زەينەتكەرلىك تولەم الىپ وتىردى (4 مىڭ تەڭگە).  ال 1953 جىلعى شىلدەنىڭ 6-سىنان باستاپ پوليگون جابىلعانعا دەيىن وسىندا تۋعان نە تۇرعان ازاماتتار ەكولوگيالىق زيانسىز ايماقتاردىڭ زەينەتكەرلىك جاس مولشەرىمەن تەڭەستىرىلگەن. ياعني 1953 جىلعى شىلدەنىڭ 6-سىنان كەيىن تۋعان ەر ادامدار 63 جاستا، ايەل ادامدار 58 جاستا زەينەتكە شىعاتىن بولىپ بەكىتىلگەن. ال قازىرگى زەينەتاقى تۋرالى زاڭ بويىنشا ايەل ادامدار وتكەن جىلدان بەرى 6 اي سايىن ۇزارتىلىپ زەينەتكەرلىككە شىعىپ جاتىر. 

ەكى جىل بۇرىن زەينەتاقى تۋرالى زاڭنىڭ 11-بابى «توتەنشە جانە رادياتسيا قاۋپى ەڭ جوعارى ايماقتاردا 1949 جىلعى 29 تامىز بەن 1963 جىلعى 5 شىلدە ارالىعىنداعى كەزەڭدە كەمىندە 5 جىل تۇرعان ازاماتتار» دەپ وزگەرتىلدى. ەندى 1958 جىلعى شىلدەنىڭ 6-سىنا دەيىن سول ايماقتا تۋىپ، تۇرعاندار دا زەينەتكە ەرتە شىعاتىن بولدى. ال 1963 جىلدىڭ شىلدەسىنە دەيىن اۋەدە جانە جەر ۇستىندە يادرولىق سىناقتار جاسالعان.

1958 جىلدىڭ شىلدەسى مەن 1963 جىلدىڭ شىلدەسى ارالىعىندا تۋعان قانشا ازامات بار. سولاردىڭ بارلىعى قورعاۋسىز قالىپ وتىر. اۋىلدىق جەرلەردە جۇمىس جوق، نە زەينەتاقى الا المايدى. وسى ايماقتا تۇراتىندارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى  جۇرەك اۋرۋىنان، قاتەرلى ىسىك اۋرۋىمەن اۋىرىپ جۇرگەندەر. ومىردەن ەرتە ءوتىپ جاتقاندارى قانشاما. مەديتسينالىق كومەكتى الۋ مۇمكىن ەمەس جاعدايدا.

سوندىقتان زەينەتاقى تۋرالى زاڭنىڭ 11-بابى «توتەنشە جانە رادياتسيا قاۋپى ەڭ جوعارى ايماقتاردا 1949 جىلعى 29 تامىز بەن 1963 جىلعى 5 شىلدە ارالىعىنداعى كەزەڭدە تۋعاندار مەن كەمىندە 2 جىل تۇرعاندار 55 جاستان باستاپ زەينەتكە شىعا الادى» – دەگەن وزگەرتۋ ەنگىزىلسىن. سونىمەن قوسا 1949 جىلدان 1991 جىل ارالىعىندا پوليگون زارداپتارىن تارتقان ازاماتتارعا مەديتسينالىق كومەك، زەينەتكەرلىك جاسىن تومەندەتۋ مەن جاردەماقى جانە ءبىر رەتتىك وتەماقى ماسەلەسى قايتا قارالۋى كەرەك. بۇل ازاماتتارعا عانا قاتىستى. ال ۋلانعان توپىراق پەن سۋدى، سىناق الاڭىن رادياتسيالىق قالدىقتاردان تازارتۋ سىندى ەكولوگيالىق اۋقىمدى جۇمىستار دا جاسالماسى، يادرولىق جارىلىستاردىڭ زاردابىن تارتا بەرەمىز.

ارداق بەركىمباي

Abai.kz