اتىراۋ وبلىستىق تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعى مەن اتىراۋ وبلىسى تاريحي-مادەني مۇرانى قورعاۋ، قالپىنا كەلتىرۋ جانە پايدالانۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ينسپەكتسياسى قىزمەتكەرلەرىنەن قۇرىلعان ارحەولوگيالىق بارلاۋ توبى مامىر ايىنىڭ 4-31 ارالىعىندا جىلىوي اۋدانىنداعى «تەڭىزشەۆرويل» جشس-نە قاراستى تەرريتوريادا تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتiلەرiن انىقتاۋ جونiندە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ باسشىسى اماندىق عاريفوللاۇلى جەتەكشىلىك ەتكەن ارحەولوگيالىق بارلاۋ توبىنىڭ قۇرامى 6 ادامنان تۇردى. ارحەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن اتقارۋعا تشو كومپانياسى جاعداي تۋعىزدى.

كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس جاعالاۋى قازاقستان جەرىندەگى العاشقى ادامدار كوشىپ-قونىپ جۇرگەن اۋدانداردىڭ ءبىرى ەكەندىگى بەلگىلى. سۋى مەن شابىندىعى مول كاسپي تەڭىزى جاعالاۋىنىڭ تابيعي-كليماتتىق جاعدايى، اڭ، بالىق اۋلاۋ، مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ءۇشىن قولايلى ايماق بولدى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە بۇل تەرريتوريادان بۇرىن-سوڭدى وبلىستىڭ ەسكەرتكىشتەرى ءتىزىمى قاتارىندا بولماعان 40 ەسكەرتكىش جاڭادان انىقتالدى. انىقتالعان ەسكەرتكىشتەردىڭ ىشىندە 32 ارحەولوگيالىق جانە 8 ساۋلەت ەسكەرتكىشى بار. ەسكەرتكىشتەردىڭ ىشىندە ەڭ كوپ كەزدەسەتىنى نەوليت (ب.ز.ب. V-ءىىى م.ج.), قولا (ب.ز.ب. ءىىى-ءى م.ج.), ەرتە تەمىر داۋىرلەرىنىڭ تۇراقتارى، قونىستارى. قولا، تەمىر داۋىرلەرىنىڭ قونىستارى مەن تۇراقتارىنىڭ ماڭىندا ادامدار جەرلەنگەن قۇمتوبەلى قابىرلەر ورنالاسقان.

اتىراۋ وبلىستىق تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعى مەن اتىراۋ وبلىسى تاريحي-مادەني مۇرانى قورعاۋ، قالپىنا كەلتىرۋ جانە پايدالانۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ينسپەكتسياسى قىزمەتكەرلەرىنەن قۇرىلعان ارحەولوگيالىق بارلاۋ توبى مامىر ايىنىڭ 4-31 ارالىعىندا جىلىوي اۋدانىنداعى «تەڭىزشەۆرويل» جشس-نە قاراستى تەرريتوريادا تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتiلەرiن انىقتاۋ جونiندە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. تاريح جانە ارحەولوگيا ورتالىعىنىڭ باسشىسى اماندىق عاريفوللاۇلى جەتەكشىلىك ەتكەن ارحەولوگيالىق بارلاۋ توبىنىڭ قۇرامى 6 ادامنان تۇردى. ارحەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن اتقارۋعا تشو كومپانياسى جاعداي تۋعىزدى.

كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس جاعالاۋى قازاقستان جەرىندەگى العاشقى ادامدار كوشىپ-قونىپ جۇرگەن اۋدانداردىڭ ءبىرى ەكەندىگى بەلگىلى. سۋى مەن شابىندىعى مول كاسپي تەڭىزى جاعالاۋىنىڭ تابيعي-كليماتتىق جاعدايى، اڭ، بالىق اۋلاۋ، مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ءۇشىن قولايلى ايماق بولدى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە بۇل تەرريتوريادان بۇرىن-سوڭدى وبلىستىڭ ەسكەرتكىشتەرى ءتىزىمى قاتارىندا بولماعان 40 ەسكەرتكىش جاڭادان انىقتالدى. انىقتالعان ەسكەرتكىشتەردىڭ ىشىندە 32 ارحەولوگيالىق جانە 8 ساۋلەت ەسكەرتكىشى بار. ەسكەرتكىشتەردىڭ ىشىندە ەڭ كوپ كەزدەسەتىنى نەوليت (ب.ز.ب. V-ءىىى م.ج.), قولا (ب.ز.ب. ءىىى-ءى م.ج.), ەرتە تەمىر داۋىرلەرىنىڭ تۇراقتارى، قونىستارى. قولا، تەمىر داۋىرلەرىنىڭ قونىستارى مەن تۇراقتارىنىڭ ماڭىندا ادامدار جەرلەنگەن قۇمتوبەلى قابىرلەر ورنالاسقان.

بۇل اۋماقتان ادامداردىڭ ەرتەدەن مەكەن ەتكەندىگىن دالەلدەيتىن كوپتەگەن جادىگەرلەر انىقتالىپ وتىر. ولاردىڭ ىشىندە، تاس داۋىرىندە مەكەندەگەن ادامداردىڭ ءارتۇرلى تاس ەڭبەك قۇرالدارى، قولا داۋىرىندەگى شارۋاشىلىق قۇرالدار مەن اشەكەي بۇيىمدار، ورتا عاسىرلىق تيىندار سياقتى ءار ءداۋىردىڭ وزىندىك مادەنيەتىنەن حاباردار ەتەتىن جادىگەرلەر بار.

انىقتالعان نەوليت ءداۋىرىنىڭ تۇراعىنان كرەمنيدەن جاسالعان ءارتۇرلى شارۋاشىلىق ەڭبەك قۇرالدارى - كەسكىشتەر، پىشاقتار، سونىمەن بىرگە - تاستان جاسالعان جەبە ۇشتارى جيناقتالدى.
قولا ءداۋىرىنىڭ ادامدارىنىڭ جەرلەۋ ءراسىمىن وسى ايماقتا وتە كوپ شوعىرلانعان قۇمتوبەلى قابىرلەردەن كورۋگە بولادى. ادامداردىڭ باستارى وڭ جاققا قاراتىلىپ، شالقاسىنان جەرلەنگەن. ادام سۇيەگى ماڭىنا بىرگە كومىلەتىن اشەكەي بۇيىمدار، قىلىشتار، اينا، ت.س.س. زاتتارعا قاراي وتىرىپ، جەرلەنگەن ادامنىڭ كىم ەكەنىن بىلۋگە بولادى. قۇمتوبەلى قابىردەگى ۇزىندىعى 2 مەترگە جەتەتىن ادام سۇيەگى جانىنان جيناقتالعان جيىرماعا جۋىق جەبە ۇشتارى تابىلدى، ال، جاس قىز بالانىڭ سۇيەگى ماڭىنان بۇتىندەي ساقتالعان قولا اينا مەن ءارتۇرلى مونشاقتار جيناقتالدى، سونىمەن بىرگە ۇلكەن كولەمدەگى كەراميكالىق قۇمىرا جەرلەنگەن.
بۇل اۋداننىڭ ورتا عاسىردا دا حالىققا مەكەن بولعاندىعىن دالەلدەيتىن جادىگەرلەر. ورتا عاسىرعا جاتاتىن قۇندى جادىگەرلەردىڭ اراسىندا قولادان جاسالعان مۇسىلماندىق ايشىق، كۇمىس، مىس تيىندار بار. تابىلعان كۇمىس تيىن - التىن وردا بيلەۋشىسى وزبەك حان تۇسىندا سوعىلعان تيىن بولسا، مىس تيىن - وزبەك حاننىڭ ۇلى جانىبەك حان تۇسىندا سوعىلعاندىعى انىقتالدى.

جۇمىس بارىسىندا جاڭادان انىقتالعان ەسكەرتكىشتەردىڭ قورعاۋ ايماقتارى بەلگىلەندى.
«تەڭىزشەۆرويل» كومپانياسى تەرريتورياسىنان انىقتالعان ەسكەرتكىشتەردىڭ بۇگىنگى كۇنگى جاعدايى وتە ناشار. تاريحي-مادەني مۇرانى قورعاۋ زاڭى بويىنشا، تاريحي-مادەني مۇرا وبەكتiلەرiن انىقتاۋ جونىندە تەكسەرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەگەندىكتەن، قازىرگى كۇنى توپىراق الۋ جۇمىستارى كەزىندە ەسكەرتكىشتەردىڭ بۇزىلۋ فاكتىلەرى وتە كوپ كەزدەسىپ وتىر. توپىراق الۋ جۇمىستارى كەزىندە تۇراقتار مەن قونىستاردىڭ مادەني قاباتتارى بۇزىلىپ، ەسكەرتكىشتە ساقتالعان جادىگەرلەر توپىراقپەن بىرگە الىنىپ كەتكەن. قۇمتوبەلى قابىرلەردەگى ادام قابىرلەرى توپىراق الۋ جۇمىستارى كەزىندە اشىلىپ قالعان. تەحنيكانىڭ استىندا تاپتالىپ، سىنىپ اياق استىندا شاشىلىپ جاتىرعان ادام سۇيەكتەرىن كوپتەپ كورۋگە بولادى.
تەڭىز كەنىشى تەرريتورياسىنان انىقتالعان قۇرايىش اتا قورىمى حح عاسىردىڭ ءىى جارتىسىنا جاتادى. بۇل جەردە اداي، شەركەش رۋلارىنىڭ وكىلدەرى جەرلەنگەن.

جول بويىندا قۇرايىش اتانىڭ اتى جازىلعان جالاۋ ءىلىنىپ تۇر. قورىمنىڭ سىرتى سىم شارباقپەن قورشالىپ، قۇلىپ سالىنعان. وسى كۇننىڭ وزىندە وسى جەردەگى اتاعا، تۋما-تۋىستارىنا قۇران باعىشتاپ كەلۋشىلەرگە قورىم ىشىنە كىرۋگە مۇمكىندىك جوق، سوندىقتان، ساداقالارىن تور ەسىككە بايلاپ كەتۋگە ءماجبۇر.
ال، قورىم ىشىنە كىرگەندەگى جاعداي كەلەسىدەي، قورىمداعى قابىرلەردىڭ جارتىسىنان كوپ بولىگى توپىراق الۋ جۇمىستارى بارىسىندا قوپارىلىپ قالعان. توپىراعى الىنعان جەردە وسى جەردە جەرلەنگەن ادام سۇيەكتەرى رەتسىز شاشىلىپ جاتىر.

وسى جايتتاردىڭ انىقتالۋى نەگىزىندە، كومپانيا باسشىلارىنا تاريحي-مادەني مۇرانى قورعاۋ تۋرالى زاڭىنىڭ تالاپتارىن ءتۇسىندىرۋ جانە وسى بۇزىلعان ەسكەرتكىشتەرگە، ادام سۇيەكتەرى اشىلىپ قالعان قورىمدارعا قۇتقارۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ قاجەتتىلىگىن ەسكەرتۋ ماقساتىندا جينالىستار ۇيىمداستىرىلدى.
سونىمەن قاتار، وسى تەرريتوريادا كارەرلىك جۇمىستارمەن اينالىسىپ جاتىرعان، جەر يەلەرى بولىپ تابىلاتىن جەكە كومپانيالاردا زاڭ بۇزۋشىلىق فاكتىلەرى انىقتالدى. بۇل كومپانيالار جۇمىس اتقارىپ جاتىرعان تەرريتوريالاردى تەكسەرۋ بارىسىندا قولا داۋىرىنە جاتاتىن جادىگەرلەر تابىلدى. ەسكەرتكىشتىڭ بۇزىلۋى فاكتىسى انىقتالۋىنا بايلانىستى، كومپانيا باسشىلارىنا جۇمىستى ۋاقىتشا توقتاتۋ ەسكەرتىلدى. بۇل كومپانيانىڭ بەرىلگەن ەسكەرتۋگە نازار اۋدارماۋى جىلىوي اۋداندىق پروكۋراتۋراسىنا جۇگىنۋگە ىقپال ەتتى.
وسىنداي زاڭ بۇزۋشىلىقتاردىڭ انىقتالۋىنا بايلانىستى جىلىوي اۋدانى تەرريتورياسىندا جۇمىس اتقارىپ جاتىرعان باسقا دا بىرنەشە كومپانيالارداعى اتالعان زاڭنىڭ ورىندالىسى تۋرالى مالىمەتتەر الۋ ماقساتىندا جىلىوي اۋداندىق پروكۋراتۋراسىنا حات جولداندى.

ق.وراز.

«اتىراۋ» وبلىستىق گازەتى