(اقاڭنىڭ ارامىزدان كەتكەنىنە ەكى جىل تولىپتى)

تاۋلار ۇزاعان، الىستاعان سايىن زورايىپ، بيىكتەي بەرەدى. بۇل - بۇلجىتپاس قاعيدا ءتامسىل. تاۋداي الىپ، نارداي  شوقتىعى بيىك تۇلعا - ول اقاڭ، اقسەلەۋ سلانۇلى سەيدىمبەك ەدى...

1977 جىلدىڭ قاراشا ايى. سول كەزدەگى استانامىز الماتىداعى قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا ەلىمىزدەگى جاس اقىن-جازۋشىلاردىڭ رەسپۋبليكالىق كەڭەس-سەمينارى وتكىزىلدى. جاس اقىنداردىڭ، پروزايكتەردىڭ، دراماتۋرگتەردىڭ شىعارمالارى سەكتسيا-سەكتسيالارعا ءبولىنىپ تالقىلاندى. ءبىز - جۇماش كەنەباي، جاركەن بودەش، مەيىرحان اقداۋلەتوۆ جانە مەن عافۋ قايىربەكوۆ ءھام ساعي جيەنباەۆتىڭ سەكتسياسىندا ولەڭ وقىدىق. ۇزىلىستە  جاس وسكىن قۇربى-قۇرداس، ءبىراز جازۋار تالاپكەرلەرمەن تانىستىق. سولاردىڭ اراسىندا قاراعاندى وبلىسىنانا كەلگەن جاس تالاپ، قازىر بەلگىلى اقىن ءسابيت بەكسەيىتوۆ تا بار ەدى. ول ماعان: «ارقادان اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ كەلدى، ءجۇر، بارىپ، سالەمدەسەيىك»، - دەدى. قۇپ الىپ، جوعارىعا، جازۋشىلار وداعىنىڭ ءۇشىنشى قاباتىنا كوتەرىلدىك. اقاڭ «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسىندا وتىر ەكەن. كابينەتكە كىرىپ كەلگەنىمدە ءبىزدى بويشاڭ، جىپتىكتەي، اقسارى سۇلۋ ءجۇزدى، ۇستىندە شىمقاي قارا بارقىت كوستيۋم (سول كەزدە ول ءساندى مودادا ەدى) كيگەن جىگىت قارسى الدى. كوزى وتكىر، ادامعا سىناي، بارلاي قارايدى ەكەن. سالەمدەسكەننەن كەيىن، ول شىعارماشىلىق باعىت-باعدارىمىزدى تاپتىشتەپ سۇراپ، ءوزىنىڭ اقىل-كەڭەسىن بەرە باستادى. ول سابيتكە:

(اقاڭنىڭ ارامىزدان كەتكەنىنە ەكى جىل تولىپتى)

تاۋلار ۇزاعان، الىستاعان سايىن زورايىپ، بيىكتەي بەرەدى. بۇل - بۇلجىتپاس قاعيدا ءتامسىل. تاۋداي الىپ، نارداي  شوقتىعى بيىك تۇلعا - ول اقاڭ، اقسەلەۋ سلانۇلى سەيدىمبەك ەدى...

1977 جىلدىڭ قاراشا ايى. سول كەزدەگى استانامىز الماتىداعى قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا ەلىمىزدەگى جاس اقىن-جازۋشىلاردىڭ رەسپۋبليكالىق كەڭەس-سەمينارى وتكىزىلدى. جاس اقىنداردىڭ، پروزايكتەردىڭ، دراماتۋرگتەردىڭ شىعارمالارى سەكتسيا-سەكتسيالارعا ءبولىنىپ تالقىلاندى. ءبىز - جۇماش كەنەباي، جاركەن بودەش، مەيىرحان اقداۋلەتوۆ جانە مەن عافۋ قايىربەكوۆ ءھام ساعي جيەنباەۆتىڭ سەكتسياسىندا ولەڭ وقىدىق. ۇزىلىستە  جاس وسكىن قۇربى-قۇرداس، ءبىراز جازۋار تالاپكەرلەرمەن تانىستىق. سولاردىڭ اراسىندا قاراعاندى وبلىسىنانا كەلگەن جاس تالاپ، قازىر بەلگىلى اقىن ءسابيت بەكسەيىتوۆ تا بار ەدى. ول ماعان: «ارقادان اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆ كەلدى، ءجۇر، بارىپ، سالەمدەسەيىك»، - دەدى. قۇپ الىپ، جوعارىعا، جازۋشىلار وداعىنىڭ ءۇشىنشى قاباتىنا كوتەرىلدىك. اقاڭ «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسىندا وتىر ەكەن. كابينەتكە كىرىپ كەلگەنىمدە ءبىزدى بويشاڭ، جىپتىكتەي، اقسارى سۇلۋ ءجۇزدى، ۇستىندە شىمقاي قارا بارقىت كوستيۋم (سول كەزدە ول ءساندى مودادا ەدى) كيگەن جىگىت قارسى الدى. كوزى وتكىر، ادامعا سىناي، بارلاي قارايدى ەكەن. سالەمدەسكەننەن كەيىن، ول شىعارماشىلىق باعىت-باعدارىمىزدى تاپتىشتەپ سۇراپ، ءوزىنىڭ اقىل-كەڭەسىن بەرە باستادى. ول سابيتكە:

-  ءاي، بالا-اي، شىعارمالارىڭدى ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ، كادەگە اساتىنداي ءبىر كىتاپشا شىعاراتىنداي كەزىڭ بولدى عوي، - دەدى اعالىق قامقورلىقپەن.

سوندا اقاڭ 35-اق جاستا ەكەن. سول تۇستا مەن ودان زەردەلى جاننىڭ، اقىل-ويدىڭ تۇنىعىنداي كەلبەتىن  كوردىم. شىعارمالارىن ىزدەپ ءجۇرىپ وقۋعا دەن قويدىم. اقاڭ سول مەزەتتەردە «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا ادەبيەت جانە ونەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنە اۋىسقالى ءجۇر ەكەن. ودان بۇرىن ول «لەنينشىل جاستىڭ» قاراعاندى وبلىسى بويىنشا ارناۋلى  ءتىلشىسى بولىپ جۇمىس ىستەپتى. رەداكتسياعا بارىپ ارالاسىپ-قۇرالاسىپ تۇردىق. گازەتتىڭ عىلىم، ونەركاسىپ  بولىمدەرىنەن مەنىڭ ەنەرگەتيكا، ەكونوميكا جونىندەگى ماقالالارىم شىعىپ تۇردى دا، ال اقاڭ ينجەنەر-كەنشى رەتىندەگى جەزقازعاندىق قۋانىش احمەتوۆتىڭ جىرلارىن،  ينجەنەر-ەنەرگەتيك ساناتىنداعى مەنىڭ ولەڭدەرىمدى اراگىدىك گازەت بەتىنە جاريالاپ تۇراتىن.

1982 جىلى اقاڭنىڭ «كۇڭگىر-كۇڭگىر كۇمبەزدەر» اتتى تانىمدىق-زەردەلى كىتابى جارىق كوردى. مەن سول كىتاپتى وزىنە اپارىپ، اۆتوردىڭ قولتاڭباسىن الدىم. باسىلىمنىڭ قۇندىلىعى سونداي، سارىارقاداعى، جالپى قازاق جەرىندەگى قاداۋ-قاداۋ ەسكەرتكىش مازارلار، كەسەنەلەر، كۇمبەزدەر تاريحي ساپار ىزدەرى ايشىقتالا سۋرەتتەلىپ بەينەلەنگەن. ايگىلى الاشا حان، جوشى حان مازارلارى حالىقتىڭ ءافساناسى، تاريحي جىرلارىمەن بەدەرلەنە ءتۇسىپ، وقىرمان قاۋىمدى  ءتانتى  ەتتى.

كەلەسى 1983 جىلدىڭ جاز ايىندا الماتىنىڭ تاۋلى قىراتقا جەتەر تۇسىنداعى يساتاي تايمانوۆ كوشەسىندە قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ شىعارماشىلىق  ءۇيى اشىلدى. بۇل ءۇيدىڭ تۇساۋكەسەر ءراسىمىنىڭ باسى-قاسىندا ايتۋلى ءسوز زەرگەرى، كلاسسيك جازۋشى عابيت ماحمۇتۇلى مۇسىرەپوۆ بولدى. ءوزى دە ءبىراز كۇن جاتىپ شىقتى سول ۇيدە. شىعارماشىلىق ءۇيدىڭ جانىندا   ءىرى دەگەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ - ءابدىلدا تاجىباەۆتىڭ، تاحاۋي احتانوۆتىڭ، ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ جانە ءابىلماجىن نۇرپەيىسوۆتىڭ ساياجايلارى ورىن تەپكەن ەدى. شىعارماشىلىق ۇيدە سونداي-اق حالىق جازۋشىلارى مۇزافار الىمباەۆ، ءابۋ سارسەنباەۆ، شەرحان مۇرتازا، ساكەن ءجۇنىسوۆ دەمالىپ، شىعارمالارىن جازدى. ءبىز - پروفەسسور ءابىلفايىز ىدىرىسوۆ، بالالار اقىنى ەرمەك وتەتىلەۋوۆ جۇبىمىزدى جازباي بىرگە جۇرەتىنبىز. ءبىزدى سونداعىلار «ءۇش نويان» دەپ اتاپ كەتتى. سول تۇستا شاھاردان اقاڭ دا جولداستارىمەن بىرگە كەلىپ، ءۇيىمىزدىڭ تومەنگى قاباتىندا ورنالاسقان بيليارد (تاستاياق) ۇستەلىندە ارىپتەستەرى تاحاۋيمەن، ساكەن سەرىمەن سايىسقا تۇسەتىن. عابەڭنىڭ دە اسىقپاي باپپەن ءجۇرىپ، كيىمەن كوزدەي اتىپ، تالاي شارلاردى لۋزا-ۇياسىنا  تۇسىرگەنىنىڭ كۋاسى بولدىق. اقاڭ دا بىرسىدىرعى جاقسى وينادى. قيمىلى شالت، نىسانانى ءدال كوزدەيدى.

سول جىلدىڭ اياق شەنىندە رەداكتسيالاردا ءبىر ايتۋلى وقيعا بولدى. قاشاندا قىراعى، پارتيانىڭ قولشوقپارى اتانعان كومسومولدىڭ ورتالىق كوميتەتى «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنىڭ ءبىر نومىرىنەن «ورەسكەل» قاتە تاۋىپتى. سويتسەك، جۋرنال بايشىل-ۇلتشىل، الاشورداشىل اقىن ماعجان جۇماباەۆتىڭ ماقالا ىشىنە ءبىر ولەڭىن باسىپ جىبەرىپتى. ايعاي-شۋ، اتتان! بۇل نە دەگەن ساياسي سوقىرلىق، پارتيالىق ساناسىزدىق باياعى. ءسويتىپ، 3-4 جىل ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن، ءوزى جازۋشى، ىزگىلىكتى جان بەيبىت قويشىباەۆتى ورنىنان جۇلىپ الىپ تاستادى. رەداكتسيا مۇشەلەرى مۇنداي قياناتقا قارسى باس كوتەرىپ، ەندى پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىنە شاعىمدانىپ، سول كەزدەگى يدەولوگ-حاتشى كاكىمجان قازىباەۆتىڭ قابىلحاناسىنان ءبىر-اق شىعادى. كاكەڭ سارابدال سالماقتى پاراساتىمەن جۋرناليستەرگە ءمان-جايدى وزىنشە ءتۇسىندىرىپ، بولعان ءىس بولدى، ارى قاراي جۇمىس ىستەي بەرىڭدەر  دەگەندەي اقىل-كەڭەس بەرەدى.

وسى ارادا كومسومول جەتەكشىلەرى اسقان ءبىلىمدى، تانىمال جۋرناليست- جازۋشى اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆتى «ءبىلىم جانە ەڭبەكتىڭ»  باس رەداكتورلىعىنا ۇگىتتەپ، ايتەۋىر كوندىرىپ بەكىتەدى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، اقاڭ كەلە جۋرنال قۇلپىرىپ شىعا كەلدى. ءپىشىمى دە مازمۇنى دا وزگەرىپ، كوزى قاراقتى وقىرمان قاۋىمنىڭ كوزايىم باسىلىمىنا اينالدى. مۇندا تاريح تا، ەتنوگرافيا دا، ەتنولوگيا دا، فيلوسوفيا عىلىمى دا قايتا جاڭعىرىپ، كوشىپ كەلگەندەي بولدى. البەتتە ءدال عىلىم مەن تەحنيكا دا قالىس قالعان جوق، بىراق كەيىن اقاڭدى تەحنيكانى از بەردىڭ دەپ سىنادى. جۋرنالدا قانداي تاقىرىپ قوزعالمادى دەسەڭىزشى! ساۋلەت ونەرى دە وسىندا، سۇڭعات، كوركەمونەر دە مۇندا، ۇمىتىلا باستاعان جادىگەرلىكتەر دە وسىناۋ جۋرنال بەتتەرىنەن ورىن الدى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل ەنتسيكلوپەديالىق-تانىمدىق، زەردەلىك باسىلىم ەدى. وسىنىڭ باسى-قاسىندا قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ، الاش اقاقي ءسوز ونەرىنىڭ قارا نارى، مايتالمانى اقسەلەۋ اعا وتىردى.

اقاڭ بۇل جۋرنالعا تابانى كۇرەكتەي ءتورت جىلىن ارنادى. قازاق ەنتسيكلوپەدياسىندا، ودان بۇرىن اكادەميك ش.شوكين اتىنداعى ەنەرگەتيكا ينستيتۋتىندا ءجۇرىپ، ۇزبەي وسى باسىلىممەن ارالاسىپ، ماقالا مەن ولەڭدەرىمدى جاريالاپ ءجۇردىم. سوندا دەيمىن-اۋ، نە دەگەن شىدامدىلىق، كونتەرىلىك، ورتالىق بازاردىڭ ماڭىنداعى رەداكتسيالىق باسپا ءۇيىنىڭ 7-قاباتىنداعى اياداي كابينەت-بولمەدە شىلىڭگىر شىجىعان ىستىقتا تاپجىلماي اۆتورلاردىڭ قولجازبالارىن ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن وقىپ وتىراتىن. سوندا دەيمىن-اۋ، قانداي تەكتىلىك دەسەڭىزشى، ءاربىر اۆتورمەن تەڭدەي سويلەسىپ، ءتىل تابىسىپ، ءجون-جوسىعىن كورسەتىپ، ەسكەرتپەلەرىن ەرىنبەي ايتىپ بەرەتىن. مەنىڭ دە ۇلكەن البومعا توعىتىپ جاريالانعان دۇنيەلەرىمدى باستان-اياق وقىپ شىعىپ، ءجون سىلتەگەن ەدى-اۋ! مەنى ءوزى رەداكتسياعا الاتىن بولدى. سول مەزەتتە جەلتوقسان كوتەرىلىسى بۇرق ەتە ءتۇستى. بارلىق جەردە ايعاي-سۇرەن، جازىقسىزدان جازىقسىز وقۋدان شىعارۋ، قىزمەتتەن بوساتۋ. قىزىل كوزدەردىڭ ۇزىن قۇرىعى قويسىن با، ۇنەمى ۇلتتىق، ۇلتقا جاناشىرلىق دۇنيەلەردى ۇزبەي جاريالاپ كەلە جاتقان «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورىن دا ءىلىپ ءتۇستى... ءسويتىپ اقاڭ جۇمىسسىز قالدى. بىراق مويىمادى قايران ساباز. جازۋىن جازا بەردى، شىعارمالارىن ءوندىرتىپ تۋىنداتىپ جاتتى. ءبىر جىلداي باس رەداكتوردىڭ مىندەتىن اتقارۋشى بولىپ بۇرىن وسىنداعى جاۋاپتى حاتشى، الدىندا «سق»-دان كەلگەن اقبەرەن جۋرناليست جۇمابەك كەنجالين اتاندى. مەن سول 1988 جىلدىڭ كوكتەمىندە كونكۋرستان ءوتىپ، جۋرنالدىڭ عىلىم جانە تەحنيكا ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ كەلدىم. كەيىن رەداكتسيا القاسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە بەكىتىلدىم. رەداكتسياعا سايدىڭ تاسىنداي وزىق ويلى جۋرناليستەر مارات توقاشباەۆ، اشىربەك امانگەلديەۆ، قايىرعالي مەدەتوۆ، بەيبىت ساپارالين، فوتوجۋرناليستيكانىڭ ارداگەرى جۇنىسبەك پايىزوۆ، حاتشى كەلىنشەك كۇلان ىستەيدى ەكەن. ال مۇنىڭ الدىندا ءوزى سۋرەتشى، ءوزى جۋرناليست، ال قازىر ايتۋلى قابىرعالى قالامگەر الىبەك اسقاروۆ ىستەپ كەتىپتى. ۇجىم ۇيىسقان تاتۋ، ءارى ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىرىلعان ەدى. جانە دە رەداكتسيادا اقاڭنىڭ ءىزى، تاڭباسى سايراپ جاتقانداي بولاتىن. دايىندايتىن ماتەريالعا ءاربىر تاقىرىپ، ءاربىر ايدار قويىلاردا اقاڭ ءۇڭىلىپ، بايىپتاپ تۇرعانداي، جىگىتتەر سول كىسىمەن كەڭەسكەندەي كۇيدە جۇرەتىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، باسىلىمدا اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆتىڭ مەكتەبى قالىپتاسقانى ايدان انىق بولدى.

قانداي كىسىلىك دەسەڭىزشى، جازعىتۇرىم اقاڭنىڭ ءوزى رەداكتسياعا كەلىپ، مەنى جاڭا ورنىممەن قۇتتىقتاپ، بىلاي دەگەن ەدى:

-  اي، باقىتجان-اي، كوپ بەكەر ۋاقىتىم بىرەۋلەردىڭ قولجازبالارىن وقىپ، رەداكتسيالاۋعا كەتىپتى، ال عىلىمنان كەنجەلەپ كەيىن قالىپ قويىپپىن، ەندى قۋىپ جەتىپ، ەڭسەرۋىمە تۋرا كەلەدى.

سويتسەك، م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنا 80-اق سوم ايلىققا لابورانت بولىپ ورنالاسىپتى! نەتكەن جانكەشتىلىك، نەتكەن عىلىمعا دەگەن ادالدىق!

ايتقانداي، 3-4 جىلدا كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعادى، ال سول ەكى ورتادا ەلىمىز تاۋەلسىزدىككە يە بولدى، تۋعان ءتىلىمىز قايتا جاڭعىرىپ، ناۋرىز مەرەكەمىز ورالىپ، ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىز، ادەت-عۇرپىمىز قايتا تۇلەگەندەي بولدى. الايدا، كسرو ىدىراعاننان كەيىن ءوندىرىس ورىندارى توقتاپ قالىپ، ەلدى جۇمىسسىزدىق جايلاپ، ەكونوميكامىز قۇلدىراپ كەتتى. سوندا دا قازاق ەلى دەس بەرمەي، قيىنشىلىققا، اۋىرتپاشىلىققا قاراماستان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىن قابىلدادى. اقسەلەۋ اعا وسى باعدارلامانىڭ باسى-قاسىندا بولدى دەسەك ارتىق ەتپەس. جانە دە قارا ولەڭ تابيعاتىن، كۇي شەجىرەسىن زەرتتەي ءجۇرىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىر مونوگرافيالاردى توعىتىپ، دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ، پروفەسسور اتاندى.

اقاڭنىڭ عىلىم-بىلىمدەگى ۇستانعان قاعيدالارىنىڭ ءبىرى - ەۆروتسەنتريزمگە قارسىلىق ەدى. شىندىعىندا،  ەۆروتسەنتريزم تەورياسى بويىنشا بارلىق وركەنيەت اتاۋلى ەۋروپادان باستالعان، جەردىڭ كىندىگى - ەۋروپا، ال شىعىس حالقى - نومادتار، جابايى دەپ ءتۇسىندىرىلىپ ۋاعىزدالادى. مۇنداي تۇرپايى سوتسيولوگيالىق تراكتوۆكاعا پروفەسسور ا.سەيدىمبەك ءۇزىلدى-كەسىلدى تۇردە قارسى بولىپ، كەرىسىنشە، كوشپەندىلەردىڭ ەۋرازيا كەڭىستىگىنە وركەنيەت ءدانىن سەپكەنىن، وتىراقشى دا بولعانىن، كەزىندە گۇلزارلى باقتارى جايناعان جەرلەرى، شاھارلارى بوي كوتەرىلگەنىن، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ شارىقتاي دامىعانىن سوقتالى ۋاجدەرمەن دالەلدەيدى. ال سايىن دالامىزداعى وركەنيەتىمىزدىڭ مارتەبەلى ورنىن تۇڭعىش دالەلدەگەن عۇلاما مىرزا مۇحاممەد حايدار دۋلاتي ەكەنىن ۇمىتپايىق.

اقاڭ ءوز ەڭبەكتەرىندە وتارشىلىقتىڭ، جاپپاي ورىستاندىرۋدىڭ قازاق حالقىنا ناۋبەت پەن زوبالاڭ اكەلگەنىن اشىنا جازدى. ول قازىرگى تاڭدا دا رەسەيدىڭ يمپەريالىق ساياساتىن ەلىمىزدەگى حالىقتىڭ ساناسىن جاۋلاپ بارا جاتقانىن كۇيىنىشپەن قاعازعا ءتۇسىردى. «باق-تاعى «31-ارنانىڭ» 20% اكتسياسىن ستس مەديا-گرۋپ ساتىپ الۋى مۇڭ ەكەن، بۇل كانال رەسەيلىك بولىپ شىعا كەلدى. بۇگىندە قازاقستانداعى تەلەديدار جۇيەسى ءوز كورەرمەندەرىمەن «سەكايەل»، «ۋنيۆەرسالنىي»، «الما تۆ»، «ستاندارت» دەگەن سەكىلدى كابەلدىك تۆ كومپانيالارىنىڭ ارقاسىندا تابىسىپ وتىر. ولاردىڭ ارقايسىسى 50-60-تان استام تەلەارنالاردى ترانسلياتسيالايدى، سولاردىڭ ىشىندە قازاقستاندىق كورەرمەنگە جات  ارەالدار  دا كەزدەسەدى»، - دەدى ا.سەيدىمبەك. ول ءوز پىكىرلەرىن ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرمەن بىلايشا شەگەلەدى: «قازاقستان اۋماعىندا تارالاتىن 4115 گازەت-جۋرنال مەن 237 تەلەراديوارنانىڭ 90% ورىس تىلىندە، 6%-ءتى باسقا الەمدىك تىلدەردە، ال قالعان 4%-ءتى عانا مەملەكەتتىك قازاق تىلىندە قىزمەت اتقارادى».

قازاق ادەبيەتىن، ونىڭ ىشىندە فولكلوردى ىندەتە زەرتتەگەن اقاڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ اقتاڭداق تۇستارىن تەرەڭىنەن بايىپتاپ، شەجىرەلىك ۇلگىلەرگە دەن قويدى. ءسويتىپ ول ءبىر ءوزى قازاقتىڭ گەنەولوگيالىق شەجىرەسىن بايتەرەك تۇرىندە ۇلگىلەپ، ونى باسىپ شىعاردى. ءارى ءار شاڭىراققا جەتەتىندەي  ونىڭ مولىنان تارالىمىنا  سەپتىگىن تيگىزدى. سونىمەن بىرىنە دالانىڭ اۋىزشا تاريحناماسى (دات) اتتى تەرمين ەنگىزىپ، ونىڭ شىعۋ توركىنىنە عىلىمي تالداۋ جاساپ بەردى.

وتكەن عاسىرداعى 90-شى جىلداردىڭ اياق  شەنىندە ويلى دا، پاراساتتى وقىمىستى قالامگەر اقاڭا ۇكىمەت تاراپىنان جاڭادان قۇرىلعان ءبىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى لاۋازىمى ۇسىنىلادى. باستىقتىق لاۋازىمدى سۋقانى سۇيمەسە دە اقاڭ سىيلى ادامدار قولقالاعاننان سوڭ وسى قىزمەتكە باردى جانە پەداگوگيكا عىلىمىن ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋگە بارىن سالدى. سالالىق وقۋلىقتاردىڭ ساپاسىن جاقسارتۋعا جان اياماي كۇش-جىگەرىن جۇمسادى. الايدا... ءوزى سول كەزدە زەردەلەپ جۇرگەن شەجىرەنىڭ تارام-تارامدارى  كابينەتىندە جاتپاي ما. ال ىلىك، پالە ىزدەگەن كەيبىر قىزمەتتەس اپەرباقاندار سولاردى تاۋىپ الىپ، گازەت بەتىنە جاريالاپ: «مىنە، كوردىڭدەر مە، ترايباليزم قايدا جاتىر»، - دەپ جار سالا بايبالامعا باسادى. اقكوڭىل دە اڭقاۋ اقاڭ بۇل پالەقۇمارلاردان قاتتى ءتۇنىلىپ، پالەدەن ماشايىق دەگەندەي، قىزمەتىنەن بوسانىپ جۇرە بەرەدى...

التىن كەزدىك قاپ تۇبىندە قالماس. قايسار دا جايساڭ، عالىم-ۇستاز استانامىز اقمولاعا كوشىرىلگەننەن كەيىن 1999 جىلى سونداعى ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۆرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنە كافەدرا مەڭگەرۋشىلىگىنە شاقىرىلادى.

2002 جىلى استاناعا ارنايى ات باسىن تىرەپ، ساكەن سەيفۋلليننىڭ مۇراجايىنا باس سۇقتىم. ديرەكتورى - ارقالى اقىن سەرىك تۇرعىنبەكۇلى. كىرىپ بارسام، كابينەتىنىڭ سول جاق قاپتالىنداعى قابىرعاعا قازاقتىڭ ۇلىلارى ساكەن، ءىلياس جانە بەيىمبەتتىڭ بۋراباي كولىنىڭ جاعاسىنداعى سۋرەتى تۇتاستاي ىلىنگەن ەكەن. بولمەنىڭ تورىندە اقاڭ، ابزال دا ارداقتى قالامگەر، كەيىن مارقۇم بوپ كەتكەن جومارت ابدىحالىقوۆ جانە سەرىك اعا وتىر. امانداسىپ، كەۋ-كەۋلەسە شۇيىركەلەسىپ قالدىق.  اڭقىلداعان  اقىن  سەكەڭ:

-  باقىتجان جەتىسۋدا تۋىپ-وسكەنىمەن، اتا مەكەنى - قارقارالى، ايگىلى جاناق اقىننىڭ ۇرپاعى عوي، بىلەسىزدەر مە، - دەدى.

سول مەزەتتە اقاڭ:

-  ال، جاناقتىڭ زيراتى قايدا ەكەنىن بىلەسىڭدەر مە، ول مىنا وساكاروۆكادا (اسا قارلى), - دەپ جاناق پەن تۇبەك اقىننىڭ ءيسى الاشقا بەلگىلى    ايتىسىنان  ۇزىندىلەردى  جاتقا ايتىپ كەلتىردى. نە دەگەن زەرەكتىك!

اقاڭنىڭ دومبىراشىلىعى، داۋلەسكەر كۇيشىلىگى، ءبىرسىپىرا سازگەرلىگى، بەساسپاپ ۇستالىعى، ىسمەرلىگى، - جالپى جىگىتتىڭ سۇلتانىنا ءتان سەگىز قىرلىلىعى - جەكە ءبىر زەرتتەۋ تىلەيتىن دۇنيە. ال ەندى اردا ازاماتتىڭ ادامگەرشىلىگى - تۇتاس الەم. ونىڭ دوس-جاراندارىنا، ىنىلەرىنە دەگەن قامقورلىعىن، قولىنان كەلسە جاقسىلىعىن ايامايتىندىعىن اۋىزبەن، سوزبەن ايتىپ تاۋىسا المايسىز. سونىمەن بىرگە ونىڭ دالالىق دەموكراتيانىڭ سوڭعى وكىلدەرىنىڭ بىرىندەي ۇرىعىن ەككەنىن، جالپاق ساحاراداعى قايمانا قازاقتىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن باۋىرمالدىق-تۋىسقانشىلدىعىن، قۇدا-جەكجاتشىلدىعىن ايتا وتىرىپ، ومىردە ءوزى  ۇلگىدەي ۇستانعانىن كورىپ وستىك. الاشتىڭ سوڭعى اقىلماندارىنىڭ ءبىرى الكەي مارعۇلانمەن پىكىرلەس  ۇندەستىگىن، ەڭسەلەي بويلى، ەرەن ويلى ەبىنەي بوكەتوۆپەن وي-سانا سەلبەستىگىن قالاي ۇمىتارسىز. ەبىنەي اعانى قورتىق ويلى جاۋتىكتەر قۋدالاعان ساتتە ونىڭ جانىنان تابىلعانىن ءبىز بىلەمىز. ۇلى عالىمنىڭ قايتىس بولارى الدىندا 1983 جىلدىڭ جازىندا قاراعاندى قالاسىنىڭ اۋرۋحاناسىندا جاتقان ەبەكەڭنىڭ قاسىندا عاجايىپ دارىگەر-عىلىم ءارى ءانشى عابدوللا قۇلقىباەۆ پەن اقاڭنىڭ وتىرعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم. سول جەردە ەسىل اعا ەبىنەي ارىستانۇلى:

- مەن پۋشكيندى اۋدارۋعا جۇرەگىم داۋلامايتىن. ەندى، مىنە، «قولباسشى» دەگەن ولەڭىم (1812 جىلعى سوعىس باتىرى باركلاي دە تولليگە ارنالعان) ءتارجىمالاپ ەدىم، تىڭداپ كورىڭىزدەر، - دەپ وقىپ بەردى.

ءۇش قازاقتىڭ وقىمىستىسى ءۇش حاس باتىرداي، بويلارى دا، ويلارى دا ءبىر-بىرىنە ساي جاراسقان ەدى.

دەموكراتيانى اقاڭ ءوزى قىزمەت ىستەگەن ورىنداردا ورناتا ءبىلدى. دەموكراتيانىڭ لەبى ەسپەي تۇرعاننىڭ وزىندە، «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسىندا ول، ماسەلەن، باس رەداكتورعا تيەسىلى اۆتوكولىكتى («ۆولگا») تەك ۇجىمنىڭ شارۋاسىنا - كىتاپحاناعا، عىلىمي مەكەمەلەرگە بارۋ، كاسىپوداق جۇمىسىنا جۇمساعان. وسى ۇردىسپەن ءبىز دە جۇردىك. «ءبىلىم جانە ەڭبەك» (كەيىن «زەردە»)  جانە «بالدىرعان» جۋرنالىنىڭ بىرىككەن كاسىپوداعىنىڭ توراعاسى رەتىندە مەنىڭ ۇجىم شارۋاسىمەن ءجۇرىپ-تۇرۋىما تۋرا كەلدى. سوڭىندا «حالىق كەڭەسى» گازەتىنىڭ كاسىپوداعىن باسقارىپ، رەداكتسيا قىزمەتكەرى تالانتتى اقىن-ساتيريك باسقار بيتانوۆ (مارقۇم) ناۋقاستانىپ، اۋرۋحاناعا بارۋعا اۆتوكولىكتى پايدالانعانىمىزدا باسشىمىزدان سوگىس ەستىگەندە جاعامدى ۇستادىم.

ال اقاڭنىڭ تالىمگەرلىك، تاربيەلىك ماڭىزى بار ۇلگى-ونەگەلەرى ۇشان-تەڭىز، ءبىر حيكاياتقا سىيماس.

ەۆرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنە اقسەلەۋ اعا ءومىرىنىڭ سوڭعى ون جىلىن ارناپتى. ستۋدەنت شاكىرتتەر، ۇستازدار اقاڭنىڭ پەداگوگتىق بولمىسىن، دانالىق ءبىتىمى مەن قۇنارلى ويلارىن ءالى كۇنگە دەيىن ەسكە الادى جانە ماڭگى جادىندا ساقتايدى. ۇستاز-عالىمنىڭ وسىندا ءدارىس بەرىپ جۇرگەندەگى جازعان سۇبەلى كىتاپتارىنىڭ ءبىرى-«ەلتۇتقا». بۇل ەڭبەك تۇتاستاي حالقىمىزدىڭ دانىشپان الىپتارىنا، قاھارمان باتىرلارى مەن اقىلماندارىنا ارنالعان. تاعى ەكى اۆتورمەن بىرگە جازىلعان. كىتاپتارداعى تاراۋلاردان اقاڭنىڭ ءستيلىن ايقىن اڭعارامىز. ول - ستيليست ەدى. شىعارمالارىن ءبىر دەمدە جازاتىن. وسىناۋ ەڭبەكتەن دە سونى تانيمىز. ءبىر اتتەگەن-ايى، اقتامبەردى جىراۋدىڭ ءتۇپ-توركىنى - تەگىنەن جانساقتىق كەتكەن، بىراق اتاقتى اقىن ءارى باتىرعا ارنالعان تاراۋدى اقسەلەۋ اعا جازباپتى.

اقاڭنىڭ ەڭ سوڭعى  سوقتالى دا شوقتىعى بيىك ەڭبەكتەرى - «كۇي شەجىرەسى» جانە «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى». بۇل شىعارمالارعا  اۆتور  ون جىلدان ارتىق عۇمىرىن سارپ ەتتى، الدىڭعىسى ءۇشىن مارتەبەلى مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولدى. «قازاقتىڭ اۋىزشا تاريحى» كىتابىنىڭ ماعان بەرگەن قولتاڭباسىندا قايران جامپوز داناگويىم بىلاي دەپ جازىلىپ: «ارداقتى ازامات، قادىرلى ءىنىم باقىتجانعا زور اعالىق ىقىلاسپەن. استانا، 05 قاڭتار 2009 جىل». وسى كىتاپتىڭ تۇلا بويى تۇنعان شەجىرە عوي، قازاقتىڭ دانالىق الىپپەسى دەۋگە بولادى. بۇل شىعارماعا حالىق اراسىندا كەڭ تاراعان «قاراشوردا سەنكىباي، التەكەدە جيدەباي، توبىقتىدا قۇنانباي» ءسوزى كىرگەن ەكەن. ال مۇنداعى سەڭكەكەڭ ورازعۇلى (بياتا) - ابىلاي حاننىڭ بارلاۋشىسى، مىڭباسى بولعان، بۇلانتى، شۇبارتەڭىز شايقاستارىندا ەرەسەن ەرلىك كورسەتكەن باتىر، كەيىن بي بولعان، بۇحار جىراۋدىڭ اتاقتى تولعاۋىنا كىرگەن مەنىڭ ناعاشى بابام.

ءولىمنىڭ ەكى ءتۇرى بولادى ەكەن.  ءبىرى - تابيعي، ەكىنشىسى - رۋحاني. اقاڭ - قازاقتىڭ رۋحانياتىن، الاشتىڭ رۋحىن اسپانداتا زاۋ بيىككە  كوتەرگەن ءبىرتۋار جان. مەن كەزىندە ول تۋرالى بىلاي جازعانمىن:

- قالت جىبەرمەي جادىگەرلەر جيادى،

تۇششىمدىلى اقىل-ويىن زەردەلەپ

ارناسى مول وزەندەرگە قۇيادى.

ادامزاتتى ار-بىلىمنەن قاۋسىرعان،

بايعوزىداي ءباھادۇردىڭ تۇياعى!

2006 جىلى اقاڭ ءوزى باس-كوز بولىپ تۋعان جەرى جاڭاارقادا بايعوزى باباسىنىڭ 300 جىلدىعىنا وراي ۇلان-اسىر اس بەردى. بۇعان قاتىسقان ءبىز تويدىڭ تالىمدىك، تاربيەلىك مانىنە ءتانتى بولدىق. وسى جەردە اقاڭنىڭ ارداكۇرەڭ دوستارى ءابىلماجىن نۇرپەيىسوۆ، ءاسانالى ءاشىموۆ، ءابىش كەكىلباەۆ، ءىليا جاقانوۆ سىندى قازاقتىڭ اتپال ازاماتتارى باس قوسىپ ەدى. مەن ولەڭىمدە:

وشكەندى جاندىرماساق قالماس ءمانى،

وسكەندى شالدىرماساق - جالعاسقانى.

ويراتتىڭ ورداسىندا ويران سالعان،

بايعوزى  - باتىر بىتكەن الداسپانى.

اقاڭ دا ارتىندا قالدىرعان ازبايتىن، توزبايتىن ەڭبەكتەرىمەن، قايتالانباس ۇنىمەن، كەسكىن-كەلبەتىمەن الاشتىڭ اسپان كوگىندە الداسپانداي جارقىلداي بەرمەك!

بايىرقاپ، باجايلاساق بار ما كەرى،

الاشتىڭ اردا ەمگەن ارداگەرى.

ەدىگە كوڭىلىمەن، ومىرىمەن

اقاڭ ول - ساحارانىڭ ساردار ەرى.

كوزىڭدى تاڭعى شىقپەن جۋاسىن كەي،

بەلىڭدى بەكەمدەنە بۋاسىڭ بەي.

بويىنا ميلليون ءبىلىم جيناپ العان،

اقاڭ ول - ءتىرى تاريح كۋاسىندەي.

كوبىكتى، كوپىرشىكتى قالقىماعان،

شابىتسىز شامىرقانىپ شالقىماعان.

ازاتتىق پەن قازاقتىق بولدى ءمانى،

اقاڭ ول - الداسپانداي التىن ادام.

اقتانگەر، ارىمايتىن ايبوزىمداي،

ارتىندا تالاي  شاكىرت - تاي-قوزىنداي.

الاپات الامان جۇك ەڭبەگىمەن

كەشەگى ەر باباسى - بايعوزىمداي.

ازەلدەن تارتتى بەتەر ازابىن كوپ،

قايمانا، قايران حالقىم قازاعىم-بەك،

ارپالىسقان الامان قايراتىمەن،

دالانىڭ دانا سىرىن جازامىن دەپ.

موگيكان سەرىسىندەي زامانىمنىڭ،

ءوزىنسىز جەتىمدەيمىن، ازا-مۇڭمىن.

جازيرا، جاسىل جايلاۋ اڭساعانى،

جانىنىڭ جارقىن جاعىن جازامىن مىڭ.

...داريعا، ءفاني جالعان، ءومىر وتەر،

قۇلازىپ، قۇر تاۋسىلما  كوڭىل بەكەر.

دالامنىڭ دارحان بىتكەن گەرودوتى،

ۇشپاققا اقاڭ سىندى سەرىم جەتەر!

«اباي-اقپارات»