1342 جىلى وزبەك حان ولگەننەن كەيىن جوشى ۇلىسىنىڭ (التىن وردانىڭ) باسىنان باعى تايا باستادى. ءوزىنىڭ كورەگەندىگىمەن جانە دانالىعىمەن زور بەدەلگە يە بولعان وزبەك حاننىڭ ورنىنا كەلگەن ۇرپاقتارى داڭقتى ۇلىستىڭ ۇلى ءداستۇرىن جالعاستىرا المادى. ماسەلەن، 1360-1379 جىلدار ارالىعىنىڭ وزىندە جوشى ۇلىسىندا 24 حان اۋىستى. زەرتتەۋشى زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا وسى كەزەڭدە تاققا تالاسقان دۇربەلەڭدەردە 14 (كەيبىر دەرەكتەردە 18 - ت.و.) حان ولتىرىلگەن. اتالعان قاندى قاساپقا دەيىن وزبەك حاننىڭ بالالارى تىنىبەك (1342 ج.), جانىبەك (1342-1357 جج.) جانە نەمەرەسى بەردىبەك ( 1357-1361 جج.) بيلىك قۇرعان ۋاقىت تاريحشىلار نازارىن اۋدارىپ جۇرگەن وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
وزبەك حاننىڭ ۇلكەن ۇلى تىنىبەك و باستان-اق ءوزىنىڭ ەل باسقارۋعا قابىلەتى جەتە بەرمەيتىندىگىن بوساڭ مىنەزىنەن بايقاتىپ قويدى. سوندىقتان ونى باقتالاستارى ءولتىرىپ تىندى. ونىڭ ورنىنا تاققا وتىرعان جانىبەكتى دىندارلىعى ءۇشىن مۇسىلمان دەرەكتەرى حازىرەت دەپ تە اتايدى.

1342 جىلى وزبەك حان ولگەننەن كەيىن جوشى ۇلىسىنىڭ (التىن وردانىڭ) باسىنان باعى تايا باستادى. ءوزىنىڭ كورەگەندىگىمەن جانە دانالىعىمەن زور بەدەلگە يە بولعان وزبەك حاننىڭ ورنىنا كەلگەن ۇرپاقتارى داڭقتى ۇلىستىڭ ۇلى ءداستۇرىن جالعاستىرا المادى. ماسەلەن، 1360-1379 جىلدار ارالىعىنىڭ وزىندە جوشى ۇلىسىندا 24 حان اۋىستى. زەرتتەۋشى زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا وسى كەزەڭدە تاققا تالاسقان دۇربەلەڭدەردە 14 (كەيبىر دەرەكتەردە 18 - ت.و.) حان ولتىرىلگەن. اتالعان قاندى قاساپقا دەيىن وزبەك حاننىڭ بالالارى تىنىبەك (1342 ج.), جانىبەك (1342-1357 جج.) جانە نەمەرەسى بەردىبەك ( 1357-1361 جج.) بيلىك قۇرعان ۋاقىت تاريحشىلار نازارىن اۋدارىپ جۇرگەن وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
وزبەك حاننىڭ ۇلكەن ۇلى تىنىبەك و باستان-اق ءوزىنىڭ ەل باسقارۋعا قابىلەتى جەتە بەرمەيتىندىگىن بوساڭ مىنەزىنەن بايقاتىپ قويدى. سوندىقتان ونى باقتالاستارى ءولتىرىپ تىندى. ونىڭ ورنىنا تاققا وتىرعان جانىبەكتى دىندارلىعى ءۇشىن مۇسىلمان دەرەكتەرى حازىرەت دەپ تە اتايدى.
جانىبەك ءوزى حاندىق قۇرعان تۇستا شەتەلدەرمەن بايلانىستار ورناتۋعا باسا ءمان بەردى. تاريحي دەرەكتەردەن ونىڭ 1342 جانە 1356 جىلدارى مىسىر سۇلتاندارىنا كوپتەگەن سىي-سياپاتتارمەن ەكى رەت ەلشىلىكتەر اتتاندىرعانى بەلگىلى. جانىبەكتىڭ كوپ ۋا­قى­تى ءوزارا جاۋلاسقان، قانتوگىسكە بارعان ورىس كنياز­دەرىن تاتۋلاستىرۋعا كەتتى. ول ورىستاردىڭ پراۆوسلاۆيا مەتروپوليتىن جىل سايىن التىن ورداعا 600 سوم سالىق تولەپ تۇرۋعا ەرىكسىز ماجبۇرلەدى. ونىڭ سونداي-اق ءازىربايجان بيلەۋشىسى اشرافقا قارسى جورىققا اتتانعانى دا بەلگىلى. كەيبىر دەرەكتەر بۇل سوعىستىڭ باستى سەبەبىن اشرافتىڭ قاراۋىنداعى حالىققا شەكتەن شىققان قاتالدىعىنان ىزدەستىرە­دى. قالاي دەسەك تە، جانىبەكتىڭ جورىق جاساۋىنا اشرافتان قاشىپ كەلگەن ءدىندارلار سەبەپ بولدى. 1357 جىلى اتاقتى كادي مۋحيددين ءال-بارديۋگيدىڭ وسىلايشا جانىبەككە ارىزدانعانى تاريحي دەرەكتەر­دە ايتىلادى. «شايتان ازعىرعان ول ءوزىنىڭ قىزىن ءوزى ايەلدىككە الدى» دەپ ايىپتادى اشرافتى ءدىندارلار. حان بۇل كەزدە مەشىتتە نامازعا جىعىلىپ جاتىر ەدى. كەلگەندەر تەبريز بيلەۋشىسىنىڭ ارام پيعىلىن جۇزەگە اسىرۋعا توڭىرەگىندەگىلەردەن رۇقسات الۋ ءۇشىن اڭگىمەنى مىناداي ساۋالدان باستاعانىن ايتتى: «ەگەر دە بىرەۋ اعاش وتىرعىزسا، ونىڭ جەمىسى ءپىسىپ جەتىلگەندە، ونىڭ ءدامىن ءوزى تاتۋى كەرەك پە، جوق، الدە ولاردى باسقالارعا بەرۋگە ءتيىس پە؟». توڭىرەگى ونىڭ قانداي پيعىلدا وتىرعانىن اڭعارماستان: «ونىڭ ءوزى دە ءدامىن تاتا الادى، باسقالارعا دا بەرە الادى» دەستى.
وسىنداي جاۋاپتى كۇتكەن اشراف ءوزىنىڭ تۋعان قىزىنا ۇيلەنۋگە رۇقسات الىپ الدى. مۇنداي سۇمدىقتان جاندارى تۇرشىككەن ونىڭ نوكەرلەرى جانىبەككە جۇگىنە كەلە: «ول ەندى كاپىرگە اينالدى، ال ءبىز بولساق وسى كاپىردىڭ قۇلىمىز. يسلامنىڭ پاديشاحى بۇگىندە ءسىز بولعاندىقتان، ەندى ودان مۇسىلمانداردى قۇتقارۋ ءسىزدىڭ پارىزىڭىز» دەستى. وسى كەزدە مەشىتتە اقشام نامازىن وقىپ جاتقان جانىبەك ءوزىنىڭ نوكەرلەرىن جيناپ اقىلداستى. ولار ونى اشرافقا قارسى جورىققا اتتانۋعا شاقىردى. سوعىس دەربەنت پەن شيرۆاننان جاقىن ماڭدا بولدى. بۇل سوعىستا اشراف جەڭىلىپ، تۇتقىنعا ءتۇسىپ، اقىرى ءولتىرىلدى. وسىلايشا جانىبەك تەبريزگە باسىپ كىرىپ، يراك ايماعىن باعىندىردى. جانىبەك اشرافتىڭ قازىناسىن سارايعا تيەپ جونەلتكەندە 400 تۇيەگە جۇك بولدى.
تەبريزدە بالاسى بەردىبەكتى 50 مىڭ اسكەرمەن قالدىرعان جانىبەك حان ەلگە قاتتى ناۋقاستا­نىپ ورالدى. ول سارايدا ءوزىنىڭ مۇراگەرى رەتىندە بەردىبەكتى اتاپ، ءوزىن قاۋمالاعاندارمەن قوشتاسىپ، دۇنيەدەن ءوتتى. ورىس تاريحشىلارى التىن وردا حاندارى تۋرالى جاعىمسىز پىكىرلەر قالىپتاستىرۋ ءۇشىن جانىبەك حاندى ونىڭ ۇلى بەردىبەك ءولتىردى دەگەن قيسىنسىز اڭگىمەنى عىلىمي اينالىمعا قوسىپ جىبەردى. ولار مىنانى ەسكەرمەيدى: بەردىبەك اكەسى­نەن تاقتى تارتىپ الۋدى ويلاعان بولسا، الىستاعى تەبريزدە قالۋعا كەلىسىم بەرمەگەن بولار ەدى. الايدا تاريحي دەرەكتەر ونىڭ اسا قاتال بيلەۋشى بولعانىن اڭگىمەلەيدى. اكەدەن مۇرا بولىپ قالعان تاقتان ايى­رىلىپ قالامىن دەپ قاۋىپتەنگەن ول ءوزىنىڭ جاقىن تۋىستارىن ولتىرە باستادى. ناتيجەسىندە ولار ونىڭ ءوزىن دە ءولتىرىپ تىندى.
وسى جەردە وقىرمانعا ەسكەرتە كەتەرىمىز، ورتا عاسىرلارداعى تاريحىمىزدان ءۇش جانىبەك حان بەلگىلى. ولار ءبىز اڭگىمەلەپ وتىرعان اتاقتى وزبەك حاننىڭ ۇلى - العاشقى جانىبەك (1342-1357 جج.), ونان سوڭ العاشقى نوعايلاردى (ماڭعىتتاردى) ولاردىڭ تاريحي وتانى ماۋەرەنناحردان ەدىل بويىنا كوشىرىپ، سارايشىقتى حان ورداسىنا اينالدىرعان - تەمىرقوجا ۇلى ءىى جانىبەك حان (1365-1366 جج.). ال ەندى ابىلقايىردىڭ كوشپەلى وزبەكتەر ۇلىسىنان بولىنە كوشىپ، موعولستاندا باۋىرى كەرەيمەن بىرگە قازاق حاندىعىن نەگىزدەگەن ءىىى جانىبەك بولسا، بارىمىزگە بەلگىلى. جوعارىدا ءبىز العاشقى جانىبەكتىڭ تاعدىرى تۋرالى اڭگىمەلەدىك. اۋىز ادەبيەتىندە ءاز نەمەسە ءازيز جانىبەك تۋرالى جىرلانادى. ا.پ.گريگورەۆتىڭ ويىنشا «ءاز» اتاۋى العاشقى جانىبەككە تاڭىلعان. زەرتتەۋشى ي.ل.ششەگلوۆ «ءاز ء(ازيز)»، ياعني «ۇلى» اتاۋىنىڭ ەكىنشى جانىبەككە تىركەلگەنىن ايتادى. مۇنى ۆ.ۆ.ترەپاۆلوۆ تا قول­دايدى. ءبىز دە وسى سوڭعى پىكىردى قولدايمىز.
زەرتتەۋشى زاردىحان قيناياتۇلى دەرەكتەر نە­گىزىندە وسىنداي داعدارىستى كەزەڭدە التىن وردا تاعىن ۋاقىتشا يەمدەنگەن حانداردىڭ ەسىمدەرىن تاريحي جىلدار رەتىمەن اتاپ كورسەتكەن ەدى. 1361-1362 جىلدارى قۋلي، ناۋرىز، قۇزىر، وردا شەيح ءتارىزدى ءتورت ادام سارايداعى مارتەبەلى تاققا وتىرعان بولاتىن. بۇلاردىڭ اراسىندا قۇزىر حان (وتەمىس قاجىنىڭ ەڭبەگىندە - قىزىر حان) دەرەكتەرگە قاراعاندا، جوشى تۇقىمى جانە سارايداعى بيلىكتى باسىپ الۋعا شىعىستاعى قىپشاق دالاسىنان كەلگەن. سونىمەن قاتار ونىڭ باۋىرى قارا نوعاي جايىق وزەنىنەن شىعىسقا قارايعى ايماقتا حان تاعىن يەمدەندى. ونىڭ استاناسى سىر بويىندا بولدى. ايتا كەتەر ءبىر جايت، ءدال وسى كەزدە شىعىستاعى جوشى ۇلىسىنداعى بۇرىنعى ەجەننىڭ ورداسى دەربەستەنىپ، قايتا كۇشەيە باستادى. وسىنداي شىرعالاڭدى پايدالانعان بەردىبەكتىڭ كۇيەۋ­بالاسى، ون مىڭ اسكەردىڭ قولباسشىسى، قيات رۋىنان شىققان ماماي ماڭعىتتاردىڭ قولداۋىنا سۇيەنىپ، بيلىكتى ءوزىنىڭ قولىنا الدى. ول بەردىبەكتىڭ بيلىگى كەزىندە-اق التىن وردانى ىدىراتۋدى باستاپ بەرىپ، حالىقتىڭ ءبىر بولىگىن وزىمەن بىرگە قىرىم ايماعىنا كوشىرىپ اكەتكەن ەدى.
الايدا ماماي مەن ورىس كنيازدارىنىڭ اراسى ءتىپتى شيەلەنىسىپ كەتتى. 1374 جىلى نوۆگو­رود­تىقتار مامايدىڭ ەلشىلەرىن ءولتىرىپ، ءبىر جارىم مىڭ ادامنان تۇراتىن كۇزەت وتريادىن قىرىپ سالدى. ارادا ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ، ياعني 1377 جىلى مامايدىڭ ارابشاح ەسىمدى قولباسشىسى ماسكەۋگە جورىققا اتتاندى. بىراق ماسكەۋلىكتەر قولعا تۇسپەي قاشىپ كەتتى. قۇر قول قايتۋدى ءجون كورمەگەن ارابشاح نيجني نوۆگورودتى توناپ، قايتىپ ورالدى. ماسكەۋ كنيازى دميتري كەك قايتارۋ ماقساتىمەن مور­دۆالار جەرىنە باسىپ كىرىپ، ولاردى قانعا بوكتىردى. وسىدان سوڭ ماماي قايتا قول جيناپ، ريازان جەرىندەگى ۆوجا وزەنىنىڭ بويىندا 1379 جىلى 11 تامىزدا ءدميتريدىڭ قالىڭ قولىمەن شاي­­قاستى. سوعىس ناتيجەسى مامايدىڭ پايداسىنا شەشىلمەي، ونىڭ كوپ اسكەرى قىرىلىپ قالدى. ىدىراي باستاعان، ءوزىن مويىنداي قويمايتىن جوشى ۇلى­سىنىڭ بەكتەرىنەن اسكەر جيناپ الۋ قيىن بولعاندىقتان ماماي ءوزىنىڭ جاساعىن سولتۇستىك كاۆكاز جانە قىرىم دالاسىنداعى حالىقتاردان جالدامالى اسكەرلەر جيناۋ جولىمەن تولىقتىردى جانە ليتۆا كنيازى ياگايلومەن كەلىسىم جاساۋعا تىرىستى. الايدا ەكى اسكەردىڭ بىرىگىپ كەتۋلەرىنە ماسكەۋ كنيازى باستاعان ورىس جاساقتارى كەدەرگى كەلتىردى. ولاردى الدا بولاتىن مامايدىڭ جورىعى قاتتى ساستىردى. ورىستار دون وزەنىنىڭ تارماعى بولىپ سانالاتىن نەپريادۆى وزەنى بويىنا ورنالاستى. 1380 جىلى 8 قىركۇيەكتە كۇلىك دالاسىندا ماماي مەن ماسكەۋ كنيازى دميتري باسقارعان ورىس اسكەرلەرى اراسىندا شايقاس بولىپ، ماماي جەڭىلىپ قالدى. مامايدىڭ جەڭىلۋىنىڭ باستى سەبەبى - التىن وردانىڭ ءارتۇرلى ەتنيكالىق ايماقتارىنىڭ سارايداعى بيلىككە تالاسقان زوبالاڭنىڭ كەسىرىنەن اۋىزبىرلىكتەن ايىرىلا باستاۋى بولاتىن.
ماسكەۋگە جاڭا جورىققا اتتانىپ، كەك قايتار­ماق بولعان مامايدىڭ جوسپارىن قىپشاق دالاسىنان كەلگەن جوشى تۇقىمى توقتامىستىڭ سارايدى باسىپ الۋى بۇزدى. ول توقتامىستىڭ باعىنۋدى تالاپ ەتكەن ۇسىنىسىنان باس تارتتى. وسىدان سوڭ قالىڭ قولمەن مامايعا اتتانعان توقتامىس حان ونى ازوۆ تەڭىزىنە جاقىن ماڭدا كۇيرەتە جەڭدى. ەندى بۇرىن مامايعا ىلەسىپ قىرىمعا كەلگەن ماڭعىتتار توز-توز بولىپ بىتىراپ، جان-جاققا باس ساۋعالاپ بوسىپ كەتتى. تاريحي دەرەكتەر «كىشى تاتاريا» دەپ اتالاتىن قىرىم ايماعىنان ون جەتى مىڭ ءتۇتىننىڭ شىعىسقا قاراي جوڭكىلىپ، جايىققا جاقىن ماڭعا قونىستانعاندارىن، وندا وسى نوعاي رۋلارى حانىنىڭ اقتوبە دەگەن جەردە ءوزىنىڭ ورداسىن ورنىقتىرعانىن اتاپ كورسەتەدى. وسىلايشا و باستا اتاجۇرت ماۋەرەنناحردان ەدىل بويىنا قونىس اۋدارعان نوعايلار كوپ ۋاقىت التىن وردا بيلەۋشىلەرىنە ادال قىزمەت جاسادى. ولاردىڭ ورىستاردى بيلەۋلەرىنە بەلسەندى اتسالىسىپ، اقىرىندا اتامەكەن جايىق بويىنا ورالدى. ولاردىڭ بىرلەستىكتەرىندە كوشىپ جۇرگەن رۋلار مەن تايپالار تورە تۇقىمدارىنىڭ تاققا تالاسقان جانە ناتيجەسىندە ءبىر كەزدەگى اسا قۋاتتى جوشى ۇلىسىن ىدىراتقان ىلاڭدارىنىڭ سالدارىنان ەتنيكالىق تۇتاستىقتى ساقتاي الماي، بولشەكتەنۋ جولىنا ءتۇستى. مۇنىڭ ءوزى كوپ كەشىكپەي-اق ۇلى دەرجاۆا اياسىندا جاڭا مەملەكەتتەردىڭ ومىرگە كەلۋلەرىنە جول اشتى.

تالاس وماربەكوۆ،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،
پروفەسسور

http://anatili.kz/?p=7492