اباي وماروۆ (كوللاج)

اباي وماروۆ (كوللاج)

ەلباسىمىزدىڭ: «مەنىڭ حالقىم وزگە ۇلتتىڭ تۇسىنە كىرسە شوشىپ وياناتىنداي، اۋىر تاعدىرلاردى باسىنان كەشتى. ءتىپتى تۇقىم-تەبەرىگىمەن جويىلىپ تا كەتەتىن كەزدەرى بولدى، بىراق ازاتتىققا دەگەن ارپالىس، تاۋەلسىزدىككە دەگەن تالپىنىس بۇگىنگى تاڭعا جەتكىزدى»، - دەپ سيپاتتالعان 20 جىلدىق تاۋەلسىزدىككە جەتۋ جولىندا تاريحي شەشىمدەر قابىل­دانىپ، مەملەكەتتىلىكتىڭ نەگىزى قالىپتاستى. ۇرپاق ساناسى وزگەرىپ، ءبىلىم مەن تۇلعالىق دامۋدىڭ ارقاسىندا باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ قابىلەتىنە ۇيرەنە باستاعاندايمىز. باسەكەگە قابىلەتتىلىك دەگەنى­مىز­دە تار سانانىڭ كوزىمەن ەكونوميكالىق ورلەۋ مەن الەۋمەتتىك وركەندەۋدى، زاما­ناۋي ءبىلىم مەن وزىق تەحنولو­گيالاردى پايدالانۋ ارقىلى الدىعا جىلجۋدى كوپ ايتىپ ءجۇرمىز. كەڭ ماعىناسىنداعى باسەكەنىڭ كوشباسشىسى بولۋ­دىڭ سىرتقى اسەمدىگى ءبىلىم مەن عىلىمعا ىنتىقتىق بولسا، ىشكى تىرەگى - حاق ءدىنىمىزدىڭ اسىل رۋحى مەن اتا-بابالاردان ميراس قالعان مادەني مۇرا بولماق.

وسى ماقالامدا ىشكى تىرەكتىڭ ءبىر ماڭىزدى بولشەگى بولىپ تابىلاتىن ءدىن ماسەلەسىنە ءسوزىمدى ارناعالى وتىرمىن. ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان تۇسىنان باستاپ، وركەنيەتتى ەلدەر باستاعان دەموكرا­تيالىق دامۋ قۇندىلىقتارىن قابىلدادى، ونىڭ ىشىندە ءدىني بوستاندىق تا بار. سول كەزدەگى ءدىني بوستاندىق بۇگىنگى كۇنى قوعامىمىزدى دۇرلىكتىرەدى دەپ كىم ويلادى؟ ىشكى تۇراقتىلىق پەن قوعامدىق بىرلىكتى «قازاقستان-2030 دامۋ ستراتەگياسى» مەم­لە­كەتتىك باعدارلاماسىندا ايتىلعان ءبىرىنشى باسىمدىققا ۇستانعان ەلىمىز ءۇشىن الەمنىڭ كەي مەملەكەتتەرىنىڭ تىنىشتىعىن بۇزعان ءدىني ەكسترەميزم قاۋىپ تۋدىرادى دەپ ويلاعان ادام بار ما؟ ول ءدىني ەكسترە­ميزم­دى بەيبىتشىلىك ءسوزىنىڭ تۇبىرىنەن شىق­قان حاق اتا ءدىنىمىز يسلاممەن بايلانىستى­رۋدىڭ ءوزى ماسەلەنىڭ قانشالىقتى كەرەعار ەكەندىگىن اڭعارتىپ تۇرعانداي.

قازاق توپىراعىنان شىققان دارقاندار: «تاريحتى ايناڭداي پايدالان» دەگەن نا­قىل قالدىرعان. حالقىمىزدىڭ وتكەن تاريحىنا كوز سالساق، تاۋكە، ءاز جانىبەك پەن كەرەي، حاقنازار مەن ابىلقايىر، ابى­لاي مەن كەنەسارى بيلەگەن كەزەڭدەردەگى قازاق قوعامىنىڭ تۇرمىسىنا ءمان بەرسەك، عىلىمي-زەرتتەۋ جاساپ، كوزقاراسىمىزدى تەرەڭدەتسەك، قاريالارىمىزدىڭ دا، اجە­لە­رىمىزدىڭ دە، ەرلەردىڭ دە، ارۋلاردىڭ دا ءومىر سالتىندا يسلام ءدىنىنىڭ قاعيدالارىن باسشىلىققا العانىن بايقايسىڭ. تاريح­تاعى قانشاما زۇلمات جىلداردى باستان كەشىپ، جوعالىپ كەتۋدىڭ تابانالدى قادا­مىن­دا تۇرعان حالقىمىزدى اتا-بابالاردان قالعان رۋح پەن اتا ءدىنىمىز بەرگەن قۋات پەن سەنىم ساقتاپ قالعانىنا داۋ جوق. تەك بۇگىن تاۋەلسىز ەل اتانىپ، ەلدىگىمىز قولىمىزدا اتانعان تۇستا قوعامدى جىككە ءبولىپ، دامۋ­دىڭ ماڭىزدى كەزەڭىندە سان تاراپقا تار­تۋىمىز - ادامي تۇستان دا، اتا-بابالار الدىنداعى، ەڭ باستىسى، ۇرپاق الدىنداعى بورىشىمىزدىڭ وتەلمەۋى دەپ باعالاۋعا جارايدى.

«جاننات اناڭنىڭ تابانىنىڭ استىندا» دەپ قۇراننان باسقا قاي كىتاپتا جازىلعان دەسەك تە، جاستارىمىز انا ءسۇتىن اقتاۋدى قالاي باعالاۋدا؟ سالتىمىزدا، انا ءتىلىمىز­دە «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ»، «قىزدىڭ جولى جىڭىشكە»، «قىز - ەلدىڭ كوركى، گۇل - جەر­دىڭ كوركى» دەگەن ۇلاعاتتى سوزدەر قانشاما؟ جاستارىمىز جاراسسا، باستارىنا قۇس جاستىق دەپ قۇدالارىمەن قۇپتاسقان، قادامدارىن قۇت باسقان، وزدەرى جۇپتاسقان جاس جۇبايلار تويىندا قىزىنا ساۋكەلەسىن كيگىزگەن انالارىمىزدان (ساۋكەلە - قىزىم ساۋ كەلە جاتىر، ارى تازا، بۇزىلماعان دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى) بۇگىندە بەت-ءجۇزىن قارا ماتامەن تۇمشالاپ، ءوزىنىڭ دوگماتيكا­لىق كوزقاراستارىنىڭ نەگىزىندە ادامدى باعالايتىن باۋىرلارىمىزدىڭ قوعامىندا سول انالاردىڭ زارىن ەستىپ جاتاسىڭ. سە­بەبى بالالارى ءۇشىن ولار «كاپىر»، كەيبى­رەۋلەرىنە قارىنداسى، اپاسى، اجەسى، تىپتەپ كەلگەندە، بۇكىل قوعام سونداي ساناتتاعى كاتەگورياعا جاتسا، ونىڭ ءوزى تاۋەلسىزدىگىمىز ءۇشىن سىن ەمەس پە؟ قورقىنىش ەمەس پە؟ اتالمىش «تۇلعالاردىڭ» ءىس-ارەكەتى حاق يسلام ءدىنىنىڭ مەرەي-كىرپىشىن قالاسۋ ەمەس، بۇزۋ ەكەندىگىن سەزىنەتىن ۋاقىتتى بەلگىلى ءبىر وقيعالاردان كەيىن سەزۋ - بۇل ءبىزدىڭ تاراپ­تان كەتكەن اعاتتىق. وسى ورايدا پارلامەنت ماجىلىسىندە قايتادان قارالىپ، تولىقتى­رۋلار مەن وزگەرتۋلەر ەنگىزىلگەلى جاتقان زاڭنامانى كۇشەيتۋ مەن ونىڭ ورىندالۋىن دەربەس باقىلاۋ جۇمىسىنىڭ كىلتتى كەزدەرىن ءتيىمدى قاداعالاعان ءجون. سەبەبى بۇل سۇراق - ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ قورعالۋى.

الايدا حاق يسلام ءدىنىنىڭ نازىك تە سىرلى كەلبەتىن ءوزىنىڭ ادامشىلىقتان تىس ماقسات-مۇراتتارىمەن ۇشتاستىرعان توپ وكىلدەرىنە جاستارىمىزدى قۇرباندىققا شالماي، الىپ شىعۋ - قوعامىمىزدىڭ ءاربىر ازامات­تىڭ ار بورىشىنا اينالعانى اقيقات.

ۇلتىمىزدىڭ پاتشاسى نۇرسۇلتان ءابىشۇ­لىنىڭ سارابدال ساياساتىنىڭ نەگىزىن­دە جاستارىمىز شەتەلدە ءبىلىم الۋعا ءمۇم­كىن­دىك السا، ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىن قۇراستىرۋ مەن ۇرپاقتى تاربيەلەۋ ءىسى حا­لىق­تىڭ ۇياتى اتانعان - زيالى قاۋىم وكىل­دەرى مەن عالىمدارى، ۇلى دالا قايراتكەر­لەرىنە مەن كوپتى كورگەن تۇلعالارىمىزعا جۇكتەلىپ وتىر. وسى جولدا، اعايىن، بىرلىك كەرەك. بۇل - بىرلىك وي مەن نيەتتىڭ بىرلىگى، بۇل بىرلىك مىقتى قوعام قۇرىپ، ساپالى دامۋ جو­لى­نا تۇسۋگە دەگەن ۇمتىلىستىڭ بىرلىگى.

جاھاندانعان الەم، ءبىر-بىرىمەن قابات­تاسىپ جاتقاندا، ۇلتاراقتاي حالقى بار، الەم قىزىعار ەت-جاپىراقتاي جەرى بار قازاق ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتىڭ ءار ءساتى، ءار جەتىستىگى ماڭىزدى. جىلدار بويى جەتكىزىلگەن ءناتي­جە ادامداردىڭ جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنبەۋى مەن يمانسىزدىققا ۇشىراۋىنىڭ نەگىزىندە ءبىر-ەكى كۇندە كيەلىلىگىن جوعالتقانىن تا­ريح­تا كورۋگە بولادى. تەك ءبىز بۇگىنگى ۇرپاق­تىڭ، كەلەر ۇرپاقتىڭ سول قۇبىلىستىڭ كۋا­گەر­لەرى اتانۋلارىنان قورعاپ قالۋىمىز ءۇشىن ەرىك-جىگەرىمىزدى قاشاپ، بىرلىك تۋىنىڭ استىندا قولىمىزداعى باعىمىزدى قادىر تۇتقانىمىز ابزال.

ءار كەزەڭ ادامعا، قوعامعا، مەملەكەتكە تاڭداۋ قۇقىعىن ۇسىنادى. ارداقتى اعايىن، «ەركەگى جىگەرسىز ەلدىڭ ايەلى شىدەرسىز كەلەدى» دەگەندەي الاقانعا سالىپ ايالاپ وسىرگەن اياۋلى قارىنداستارىمىزدىڭ اتا-بابامىز­دىڭ «قىز - ءومىردىڭ ءسانى» دەگەن قازاق قىز­دارىنىڭ مۇرنى مورجا، اۋزى وشاق بولىپ، بۇرىمىن كەسىپ، مۇرنىن تەسىپ، ۇلتتىق رۋحى ءوشىپ، مىقىنى ءتۇسىپ جۇرسە، ونى قىتايدىڭ رەزەڭكەسىنىڭ السىزدىگىنەن ەمەس، ءوزىمىزدىڭ تاربيەمىزدىڭ، يمانىمىزدىڭ السىزدىگىنەن كورگەنىمىز شىندىققا ۇيالايدى. ءبارى تاربيەدەن باستاۋ الماق.

ەندىگى ءبىر ويىمدى قوعامىمىزدا ورىن العان ءدىني احۋالعا ارناماقپىن. قازاق جەرىنە يسلام ءدىنىنىڭ كەلگەنىن تاريحشى­لارىمىز 714 جىلدان باستاپ ءجۇر. سوندا بيىل يسلام ءدىنىنىڭ سالتانات قۇرعانىنا - 1297 جىل. ءبىزدىڭ حالقىمىز 100 پايىز وسى دىندە بولدى. موڭعول شاپقىنشى­لىعىندا بىردە-ءبىر تۇركى تايپاسى دىنىنەن بەزگەن جوق. جاۋگەرشىلىك زاماندا قالماققا قاراعان قازاق جەرلەرىندەگى اۋىلدار دا پۇتقا تابىنبادى. كەرىسىنشە، قالماقتار قازاقتىڭ ءدىنىن الىپ، ءتىلىن يگەرىپ، قازاققا ءسىڭىپ كەتتى. رەسەي پاتشالىعىنىڭ قازاق جەرىندە جۇرگىزگەن ميسسيونەرلىك قىزمەتى دە ەش ناتيجە بەرمەدى. كەشەگى اتەيستىك قوعامدا دا حالقىمىز اراقىشكىشتىككە ۇرىن­عانىمەن يسلامي داستۇردەن اينىما­دى. قانداي سۇراپىل ناۋبەت كەلسە دە ءوز دىنىنەن قايتپادى، وزگە ءتىلدى ايتپادى. ال ەندى تاۋەلسىزدىك الىپ، ەل بولامىز دەگەندە سول ءتول ءدىنىمىز نەگە بىزگە تۇرپىدەي كورىنۋدە. سەبەپ كوپ.

ورتا ازيا قاشان دا كوپ ۇلتتى ايماق بولعان. سول ءۇشىن وسى ايماققا يمام اعزام مازھابى ىڭعايلى. قاتىپ قالعان قاعيداسى بار، ءوزىن عانا مويىنداپ، وزگەمەن ەش ساناسپايتىن سوڭعى كەزدە كىرگەن راديكالدى اعىمدار (مازھاب دەپ ايتۋعا نەگىز جوق) ءبىزدىڭ قوعامعا كەلمەيتىندىگى ايدان انىق. وعان سوڭعى وقيعالار ايعاق.

1) سول اسىرەشىل اعىمدار تەك يسلام الە­مىنەن كەلىپ وتىرعان جوق. ولاردىڭ ار­تىندا مۇددەلى دامىعان ەلدەردىڭ ارنايى بارلاۋ-زەرتتەۋ ورتالىقتارى بار. ماقسات - ءوز ءدىنىمىزدى ءوز حالقىمىزعا ۇرەيلى ەتىپ، قورقىنىشتى قىلىپ، كەرەك بولسا مازاق ەتىپ كورسەتۋ. سول ارقىلى حالقىمىزدى دىنگە جاقىنداتپاۋ، سانىن وسىرمەۋ، ساناسىن ۋلاۋ ت.س.س.

2) ورال، اقتاۋ، اتىراۋ، اقتوبە ايماق­تارىندا ءداستۇرلى ەمەس اعىمداردىڭ جايى­لۋىنىڭ باستى سەبەبى - سول ايماقتاردىڭ ورتالىققا (الماتى مەن استاناعا) الشاق­تى­عى. ول ايماقتارعا كاۆكازدىڭ جاقىن­دىعى. كاۆكازداعى اسكەري بۇلىكتىڭ شىعۋ سەبەبىنە كەلسەك، ول ارينە، اراب ەلدەرىنىڭ ىقپالىمەن ەمەس، كەرىسىنشە، رەسەيمەن تاي­تالاسۋشى دامىعان ەلدەردىڭ قولداۋى­مەن جاسالعان ساياسي شارالار. سول بۇلىكتەن كەيىن كاۆكازدان اعىلعان قاشقىندار قازىر سول باتىس قالالارىندا ءورىپ ءجۇر. ءھام بيزنەستە ۇلگىرگەن ادامدار. بۇل جەردە ءبىزدىڭ اكىمدەردىڭ دە ولقىلىعى بار. ال اقشاسى بار «كاۆكازدىقتاردىڭ» ءبىزدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى ءماز ەمەس باتىس جاستا­رىنا بەرىپ جاتقان ىقپالى زور.

3) باتىس - مۇنايلى ايماق. جەمقور­لىق­تىڭ قانشالىقتى ۋشىققاندىعىن ەسكەرسەك، باتىستاعى شەنەۋنىكتەردىڭ جەم­قورلىق بىلىعى اشىقتان-اشىق بولۋى ابدەن مۇمكىن. سول جاساندىلىقتان ءجيىر­كەنگەن جاستار تازا ءبىر جول ىزدەپ وسى اسىرە­شىل اعىمعا قۋانا-قۋانا كىرەدى. دامىعان ەلدەرگە كەرەگى دە وسى.

4) قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باس­قار­ماسىنىڭ قاۋقارسىزدىعى. جاراتقانعا جالبارىنىپ، تاڭىرگە تابىنۋمەن قاتار، وزگەگە جاعىنۋشىلاردى كورۋ، از بولعانداي ءدىنباسىن اسىرە ماقتاۋ ارقىلى اسىرەشىل اعىمداردا جۇرگەن جاستاردىڭ «ءتول ماز­ھابىنان» قاشۋىنا سەبەپ تۋعىزۋ. ولار­دىڭ باستى ۇستانىمى: «ماقتاۋ تەك اللاعا لايىق».

قالىپتاسقان جاعدايدى ايتا بەرمەي، ونىڭ شىعار جولىن ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز:

1) قازىرگە تاڭدا قولعا الىنىپ جات­قان باتىستىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋ، حالىقتىڭ قامىن ويلاۋ;

2) جەمقورلىقپەن، پاراقورلىقپەن بۇل ايماقتا بارىنشا قاتاڭ كۇرەسۋ. ءسويتىپ، ەل­دىڭ، جاستاردىڭ الدىندا بيلىكتىڭ، ۇكىمەتتىڭ بەدەلىن كوتەرۋ.

3) اسىرەشىل سانالاتىن ۋاھھابي، تابليع جاماعاتى سياقتى يسلامي اعىمدارعا پرو­كۋراتۋرا تاراپىنان زاڭدى تۇردە تىيىم سالۋ كەرەك. ول اعىمدارعا كىرگەن جاستاردى جاپپاي سوتتاۋ ءتيىمدى جول بولا المايدى.

4) قازىر مەكتەپتە ءدىني ساۋاتتى وقىت­تى­رۋدى، مۇسىلماندىق اعارتۋشىلىقتى قولعا الۋ قاجەت. جانە ول ساۋاتتىلىق، اعارتۋ­شى­لىق تەك قانا مەملەكەتىمىزبەن بەلگىلەنگەن ءداستۇرلى يمام اعزام مازھابى بويىنشا ءوتۋى ءتيىس. ءدىني ساۋاتتىلىق جاستارىمىزدىڭ وزگە مازھابقا، وزگە دىنگە ءوتۋىنىڭ الدىن الادى.

5) جوعارىدا اتالعان باتىس قالالا­رى­نىڭ بارلىعىنداعى جاعدايى تولىق جاسال­عان، ءابۋ حانيفا باعىتىنداعى مەدرەسەلەر اشىلۋى كەرەك.

6) قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 97 پا­يى­زى يسلام مۇسىلمان، پراۆوسلاۆيە حريستيان ەكەنى بەلگىلى. ول - 97 پايىز حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىرىپ وتىرمىز دەگەن ءسوز. وزگە دىنگە قۇرمەتپەن قاراي وتىرا، الايدا، بۇرىن سوڭدى اتى دا، زاتى دا بولماعان اعىمداردىڭ ەلدى بىرىكتىرۋ ەمەس، ىرىتكى قىلۋ ءۇشىن كەلگەنىن مويىنداپ، ولارعا زاڭ جۇزىندە تولىق توسقاۋىل قويۋىمىز قاجەت. ولارعا تومەندەگى مىسالدار وتە ۇلكەن سەبەپ تە، اسەر دە بولار: اتا-بابا­لارىمىز سان عاسىرلار اڭساعان تاۋەلسىز­دىككە جەتكەن كەزىمىزدە تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ءتول پەرزەنتتەرى قولىنا قارۋ الىپ، وتانى­مىزدى قورعايدى دەسەك، «بىزگە قولىمىزعا قارۋ ۇستاۋعا بولمايدى، يسا ءوزى قورعايدى» دەگەن يەگوۆو كۋاگەرلەرىنىڭ اسكەردەن باس تارتۋلارىنىڭ ناقتى دەرەكتەرى بار. ياكي بولماسا، «مىنا سيىر - مەنىڭ قۇدايىم» دەپ سيىرعا تابىنىپ وتىرعان پەرزەنت­تەرىمىزدىڭ ءۇندىستاننىڭ وزىندە زاڭسىز سا­نال­عان كريشنايتتاردىڭ ەلىمىزدە سالتانات قۇرعانى جۇرەكتى اۋىرتادى.

اتالمىش ۇيىمداردىڭ قۇقىعىن قور­عاپ، ولاردىڭ قىزمەتىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن قورعاپ جۇرگەن فوكينا حانىمنىڭ شىرىل­داپ ەلىمىزدى ىشتەي ءىرىتىپ جاتقان «كەلىمسەك» دىنگە جاقىن ەمەس، ادامنىڭ فيلوسوفيا­سىنان تۋىندايتىن كۇشتەردىڭ مۇددەسىن قور­عاعانىنان، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە نۇقسان كەلتىرۋگە قاتاڭ تالاپ قوياتىن زاڭ­نامالارىمىزدى ورىنداپ، يدەولو­گيا­لىق قورعانىسىمىزدى كۇشەيتسەك قانا شىنايى دامۋعا جول اشامىز.

ايتىلعان ۇسىنىستاردىڭ بولاشاقتا قابىلدانىپ، جۇزەگە اسىرىلۋى - ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ مىزعىماستىعى، قوعامنىڭ تۇراقتىلىعىنىڭ نەگىزگى كەپىلى بولماق.

اۆتور: باقىتبەك سماعۇل، قازاقستان اۋعان سوعىسى ارداگەرلەرى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، «ساۋاپ» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى

http://www.alashainasy.kz/culture/27775/