قازاقستان مەن قىتاي بىرلەسىپ تۇسىرگەن «كومپوزيتور» ءفيلمى كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىنەن شىقپاعان سەكىلدى. الەۋمەتتىك جەلىدە بۇل ءفيلمدى سىناۋشىلار كوپ. «قىتاي «كومپوزيتورىنىڭ» كوزدەگەنى نە؟» اتتى ماقالامىزدا ءبىز دە كينوداعى كەلەڭسىزدىكتەر جايلى ءوز ويىمىزدى ايتتىق.

ءفيلمدى ەكى ەل تەڭدەي قارجى شىعارىپ تۇسىرگەنىمەن، قىتايدىڭ پايداسىنا كوپ جۇمىس جاسالعانى بايقالادى. ەكى كومپوزيتور - قىتايلىق سيان سينحاي مەن قازاقستاندىق باقىتجان بايقاداموۆتىڭ دوستىعى سۋرەتتەلەدى دەلىنگەنىمەن، فيلمدە تەك قىتاي مۋزكانتىن عانا كوردىك. ال بايقاداموۆ بەينەسى مۇلدە تاسادا قالعان. بايقاداموۆقا قاراعاندا، ونىڭ قارىنداسى دانەش پەن سيان سينحاي باستى نازارعا الىنعانداي.

«كومپوزيتورعا» قىتاي باسشىسى سي تسزينپين مەن قازاقستاننىڭ ەكس-پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قولداۋ بىلدىرگەن. كوپشىلىكتىڭ فيلمنەن ساياسي استار ىزدەۋىنە وسى جاعداي سەبەپ بولسا كەرەك. قاراپايىم ونەر تۋىندىسى بولسا، حالىق تا مۇنشالىق دۇرلىكپەس ەدى. بيلىك ارالاسقان دۇنيەنى تازا ونەر تۋىندىسى رەتىندە باعالاۋ قيىن-اق. ءفيلمدى سىناۋشىلاردىڭ ءبارى وسىنى ءتۇسىنىپ وتىر.

بىراق ءفيلمنىڭ تەڭ رەجيسسەرى ءسابيت قۇرمانبەكوۆ مىرزانىڭ كوزقاراسى مۇلدە باسقا سەكىلدى. Facebook جەلىسىندەگى جەكە پاراقشاسىندا «كومپوزيتوردى» سىناۋشىلاردى جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ جامانداپ وتىر ەكەن. ول كىسىنىڭ ويىنشا، فيلمگە سىن ايتۋشىلار «شوۆينيستىك - جالعان پاتريوتتىق پيعىلداعىلار»، «مادەنيەتىمىزگە جالا جابۋشىلار»، «قازاق كينو ونەرىنە شابۋىل جاساۋشىلار»...

ءسابيت مىرزانىڭ جانايقايىن تۇسىنۋگە بولاتىن شىعار. ءوزىنىڭ قولتاڭباسى قالعان دۇنيەنى سىناۋ كىمگە ۇناسىن. بىراق ءفيلمدى سىناۋشىلار، رەجيسسەردىڭ كاسىبيلىگىنە، ءفيلمنىڭ ساپاسىنا سىن ايتىپ جاتقان جوق. قازاق تاريحى مەن مادەنيەتىنە جاسالعان وزبىرلىققا رەنجىدى. قاڭعىپ جۇرگەن قىتاي كومپوزيتورى جىلداپ جەسىر ايەلدىڭ ۇيىندە جاتىپ السا، ۇلت بولاشاعى بولعان جەتكىنشەكتەرگە قىتاي ءتىلىن ۇيرەتىپ جۇرسە كىم اشۋلانبايدى؟...

ۇلتتىق بولمىسىمىز بەن سالتىمىزعا جاسالعان قياناتقا قارسى تۇرۋعا اركىمنىڭ قاقىسى بار. ال ولاردى «جالعان پاتريوتتار»، «مادەنيەتىمىزگە جالا جابۋشىلار» دەپ كىنالاۋدىڭ نە ءجونى بار؟ ءسابيت مىرزا قورعاپ وتىرعان «مادەنيەتىمىز» قايسى سوندا؟ قازاقتا «جامان ءۇيدى قوناعى بيلەيدى» دەگەن ءسوز بار. جاقسى قوناق ەشقاشان ءۇي يەسىنە ءوز ءتىلىن ۇيرەتپەيدى، جەسىر ايەلدىڭ ۇيىنە قونبايدى. فيلمدە قازاق مادەنيەتىن كورسەتتىك دەپ وتىرعان ءسابيت مىرزانىڭ ەسىنە، وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن الدەبىر قىتاي جازۋشىسىنىڭ «قازاقتار قوناعىنىڭ قوينىنا قىزىن سالىپ بەرەدى»، دەگەن ارامزا ماقالاسىن سالامىز...

ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، قازاق مادەنيەتى مەن تاريحىنا «كومپوزيتوردى» سىناۋشىلار ەمەس، سول «كومپوزيتوردىڭ» ءوزى جالا جاۋىپ وتىر.

قازىر ەل اراسىندا قىتايدىڭ جىمىسقى ساياساتى جايلى اڭگىمە كوپ. ولاردىڭ قازاقستاندا كوبەيىپ كەلە جاتقانى ايتىلادى. ءتىپتى قازاقستانعا كەلگەن سوڭ جەرگىلىكتى قىز-قىرقىندى جاعالايتىنى جايلى دا ءسوز بار. بۇل ءتىپتى پارلامەنت سەناتىندا كوتەرىلگەن ماسەلە. وسىنداي كەزدە قىتايمەن بىرلەسىپ فيلم ءتۇسىرىپ، وندا كەرىسكەدەي قىتايدى جەسىر قازاق ايەلىنىڭ ۇيىندە جىلداپ تۇرعىزۋ قانداي «كيەلى ونەر»؟

ءسابيت قۇرمانبەكوۆ مىرزا جازباسىندا، «ۇلتتىق تاريحىمىزدى قارالاپ، كۇيە جاعۋ كىمگە كەرەك»، دەپ جازادى. «كومپوزيتوردى» سىناۋشىلار قانداي تاريحقا كۇيە جاقتى ەكەن؟

اشىق دەرەككوزدەردە جازىلۋىنشا، سيان سينحاي ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە (1941 جىل) تاعدىر ايداپ الماتىعا كەلىپ، قازاقستاندا 1944 جىلعا دەيىن تۇرعان كورىنەدى. وسى ارالىقتا وعان باقىتجان بايقاداموۆ قامقورلىق تانىتىپتى. بىراق بايقاداموۆ ونى ەكى-ءۇش جىل ۇيىنە تۇرعىزىپ، باعىپ-قاققانى جايلى ەشقانداي ناقتى اقپارات جوق. ءتىپتى سيان سينحايدىڭ ءومىرى جايلى قىتاي دەرەكتەرىندە ونىڭ الماتىعا كەلگەنى ايتىلعانىمەن، بايقاداموۆتىڭ اتى اتالمايدى دا.

بولماعان تاريحتى (قىتايدى ۇيىنە تۇرعىزۋ), بولسا دا ەكىنىڭ ءبىرى بىلمەيتىن، ۇمىتىلا باستاعان دەرەكتى قىتايلار قازىپ الىپ شىعىپ، قازاقتى ارقاعا قاعىپ فيلم ءتۇسىردى. بۇل «تاريحتىڭ» وتىرىك ەكەنىن ايتىپ، كۇمان بىلدىرگەن قازاقتىڭ ءبارى «ۇلتتىق تاريحىمىزدى قارالاپ وتىر» دەۋ قيسىنعا كەلە مە ەكەن؟

سونىمەن قاتار، ءسابيت مىرزا ءجونسىز جەرگە ءانشى ديماشتى قىستىرا كەتەدى. ديماشتىڭ قىتايدا ءان ايتىپ جۇرگەنى مەن «كومپوزيتوردىڭ» ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى.

تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، ءسابيت قۇرمانبەكوۆ تەڭ رەجيسسەر دەپ كورسەتىلگەنىمەن، نەگىزگى شەشىم قىتايلىق رەجيسسەردىڭ قولىندا بولعان سەكىلدى. مۇنى قۇرمانبەكوۆتىڭ «ەگەمەن قازاقستانعا» بەرگەن سۇحباتىنان اڭعارۋعا بولادى. ونىڭ ايتۋىنشا، قىتايلىق رەجيس­سەر ءبىزدىڭ اكتەرلەردەن قىتاي كينوسىنا ءتان اسىرە ەموتسيامەن ويناۋدى تالاپ ەتكەن، ءارى دەگەنىن ىستەتكەن. ونىڭ ۇستىنە، كينوعا تۇسەتىن اكتەرلەردى، ءتىپتى قازاقستاندىق اكتەرلەردى دە قىتايلىق رەجيسسەر تاڭداپ العان. سونداي-اق مۋزىكا، كومپيۋتەرلىك وڭدەۋ، گرافيكاسىمەن تولىقتاي قىتايلار اينالىسقان. سول ءۇشىن دە قىتايلار ءفيلمدى ءوز يدەياسىمەن ءتۇسىرىپ، نە كورسەتكىسى كەلسە سونى كورسەتكەن سەكىلدى.

ءسوز باسىندا ايتقانىمىزداي، حالىقتىڭ سىنى تەڭ رەجيسسەر ءسابيت قۇرمانبەكوۆكە ەمەس، بيلىككە باعىتتالعان. ۇلتتىق يدەولوگيادان جۇرداي، قازاققا بىرەسە ورىستى، بىرەسە قىتايدى تىقپالايتىن شەندىلەردى سىنادى. بيلىكتىڭ كەمشىلىگىن ايتۋدان جاسقانبايدان رەجيسسەردىڭ، ءدال وسى جەردە بيلىككە باعىتتالعان سىن ساداعىنا ءوز كەۋدەسىن توسقانىن تۇسىنە المادىق...

ءسابيت قۇرمانبەكوۆ مىرزانىڭ ەكى پوستىنىڭ تولىق نۇسقاسى: 

- جەلىدە جامان ءۇردىس پايدا بولدى، بۇل شوۆينيستىك - جالعان پاتريوتتىق پيعىلداعى مادەنيەتىمىزگە جالا جابۋ جانە قازاقفيلم كينوستۋدياسى مەن قازاق كينو ونەرىنە جاسالعان شابۋىل دەپ سانايمىن! بۇل اۋرۋ اسقىنىپ كەتسە تاريحىمىزعا دا، مادەنيەتىمىزگە دە جاسالاتىن قيانات بولارى ءسوزسىز. دامبالدارىمەن دابىل قاعىپ، شاپتارىن سابالاپ، تىرناق استىنان كىر ىزدەۋ، جوق جەردەن جالا جابۋ, ويبايلاپ تاريحىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى ساياساتقا تىقپالاۋ - قايدا اپارار ەكەن؟ ءبۇيتىپ بۇيرەكتەن - سيراق شىعارىپ، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ ءبارىن قارالاپ، كۇيە جاققاننان كىمگە نە پايدا؟ جان-جاعىمىزدىڭ ءبارىن جاۋعا اينالدىرىپ ءبارىن اراب قۇل، قىتايقۇل مەن ورىسقۇل قىلىپ وتىرساق شەكەمىز قىزباس! اسپاننان تۇسكەندەي بولمايىق اعايىن، تاريحىمىز بۇگىنەن باستالىپ جاتقان جوق, عاسىرلار بويى قالىپتاسقان تاريحىمىز بار، ۇلتىمىزدىڭ تاعدىرىن بىرەۋ جازىپ بەرگەن جوق، ونى قايتا جازا المايمىز! اشۋ مەن سوقىر ىزا، كوك بەت كەكشىلدىك پەن جالعان اتتانداۋ جاقسىلىققا اپارمايدى. ءوزىمىزدى ءوزىمىز ساندىققا سالىپ تىعىپ تاس تاستاپ، بۇركەنىپ الىپ ءوز وسىرىعىمىزدى ءوزىمىز تۇنشىعىپ يىسكەگەننەن باسىمىز اينالىپ جۇرمەسىن. "كورشىنى قۇداي بەرەدى" دەگەن بابالارىمىز، سوندىقتان ايتارىم: ساياسات وزگەرەر، بيلىك اۋىسار ال حالىق پەن ۇلت قالادى، سوندىقتان وركەنيەتتى ەل بولامىز دەسەك، مادەنيەتتىمىز بەن ونەرىمىزدى ءجونسىز جالا جاۋىپ قارالامايىق.

- بىزدە "توبىرلىق پسيحوزدىق - پارانوياسى" باستالعانعا ۇقسايدى, جان - جاقتان جاۋ ىزدەۋ ناۋقانى باستالعان سەكىلدى. "بىزشە ويلاماساڭ - سەن جاۋسىڭ، سەن ساتقىنسىڭ!" دەگەن ۇران مادەنيەتكە دە، ونەرگە دە ايتىلا باستالدى! ەلدى جامان مەن جاقسىعا ءبولۋ، ساياساتتى ونەرگە "مايشا جاعۋ" وتە قاۋىپتى جاعداي اپاراتىنى ءسوزسىز. قىتاي بيلىگىنىڭ جەكسۇرىن ساياساتى ءبىزدىڭ دە جانىمىزعا باتادى، بىراق بيلىك پەن ساياساتتى، ۇلت پەن مادەنيەتتى ءبىر دورباعا سالۋ مەنىڭشە دۇرىس ەمەس. ويتكەنى الەمدە، قاندى-قول ساياساتتان جاپا شەككەن حالىقتار از ەمەس، ءۇندى حالقى اعىلشىنداردى ءومىر بويى كورمەي ءوتۋ كەرەك ەدى، ۆەتنام حالقى امەريكانى اتا جاۋى بولىپ قالا بەرۋ كەرەك ەدى، ەۆرەي ۇلتى نەمىستەرمەن ءبىر كوشە تۇرماق - ءبىر مەملەكەتتە تۇرماس ەدى، ايتا بەرسە مىسال كوپ، ال سول جاپا شەگىپ، قيانات كورگەن مەملەكەتتەر وزدەرىنىڭ راديكالدى شوۆينيستەرىن عانا تىڭداپ، تەك سولاردىڭ ايتقانىمەن ساياساتتارىن جۇرگىزسە سول ەلدەردىڭ ءبىر-دە بىرەۋى دامىماس ەدى، ءتىپتى الەمدىك وركەنيەتتى ەل دەپ سانالماس تا ەدى. ءار ۇلتتىڭ ءوز باسىنان وتكەن قاسىرەتى بار، سول قاسىرەتتەردىڭ كوبىسى ساياساتكەرلەردىڭ موينىندا، بىراق، قانىشەر گيتلەر نەمىس بولعانى ءۇشىن نەمىس ۇلتى جامان دەپ ايتىپ كورىڭىز، ستالين وڭباعان سوندىقتان گرۋزين حالقى دا جەكسۇرىن دەپ ايتۋعا اۋزىمىز بارمايدى. ساياسات وزگەرەدى، بيلىك اۋىسادى، ەل باسشىلارى كەتەدى - ال حالىق پەن مادەنيەت قالادى، بۇل ادامزاتتىق قاعيدا! قىتايدان جاقسىلىق كوردى، قىتاي، اتاعىن الەمگە شىعاردى دەپ ديماشتى سوتقا بەرمەيتىنىمىز ءسوزسىز! وركەنيەتتى ەل بولامىز دەسەك ءوز ارامىزدان جاۋ ىزدەمەيىك اعايىن.

قۋانىش قاپپاس

Abai.kz