ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ كەشەگى كوممۋنيستىك سوۆەت وداعى مەن ناتسيستىك گەرمانيا تەكەتىرەسىنە قاتىستى بولىگى ۇلى وتان سوعىسى دەپ اتالعانى بەلگىلى. سول سوعىستىڭ جەڭىسپەن اياقتالعانىنا بيىل 75 جىل تولادى. ۇلى جەڭىس. مۇندا سول شاقتا كۇللى سوۆەت ەلى قۇرامىندا بولعان ۇلتتىق قۇرىلىمداردىڭ ءبارىنىڭ وزىندىك ۇلەستەرى بار. سولاردىڭ ىشىندە بارشاعا ورتاق وتان قورعاۋ ىسىنە ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ دا قوسقان ۇلەسى ەرەكشە. ەرەكشە بولاتىنى، ءوز باسىنىڭ قايعىسىن تەز ۇمىتا ءبىلدى... كەڭەستىك بيلىك ورناعالى حالقى ءۇش دۇركىن الاپات اشارشىلىقتى باستان كەشكەن. اسىرەسە سوڭعىسىندا شىن مانىندەگى ۇلتتىق اپاتقا (كاتاستروفاعا) ۇشىراپ، قۇردىمعا كەتۋ شەگىنە جەتىپ بارىپ توقتاعان. ارتىنشا كوكىرەگى وياۋ ازاماتتار، ۇلت زيالىلارى، ءبىر كەزدەگى الاشورداشى اتانعاندار مەن  جاڭا وكىمەتتىڭ بيلىك بۋىندارىندا ادال قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ازاماتتار  قۋعىن-سۇرگىنگە تۇسىرىلگەن. ۇلكەن تەررور جىلدارى سولاردىڭ بارشاسى، حالىق شارۋاشىلىعى، عىلىم، مادەنيەت، ادەبيەت قايراتكەرلەرى، ءتىپتى رەسپۋبليكامىزدى باسقارۋشى ساياسي ەليتاعا دەيىن جويىپ جىبەرىلگەن. بىرىنە ءبىرى ۇلاسقان وسىنداي قاسىرەتتەر ۇرەيى سانانى مىقتاپ شىرماعان احۋالدان قازاق حالقى ەندى عانا ەس جيىپ كەلە جاتقان. وسىنداي جاعدايىنا قاراماستان، ەل شەتىنە جاۋ تيگەندە، جۇرتىمىز ايرىقشا ءدۇر سىلكىندى...

سوعىس ءورتى تىكەلەي ءوز جەرىن شارپىماعانمەن، قازاق حالقى ەكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان دا سىرت قالماعان. ويتكەنى جاھاندىق ايقاستاردىڭ العاشقىسىندا – رەسەي يمپەرياسىنىڭ، ەكىنشىسىندە كەڭەستىك يمپەريانىڭ قۇرامىندا ەدى. تيىسىنشە، الەمدىك شايقاستاردىڭ نەگىزگى ويىنشىلارى بولعان ەكى يمپەريا دا قازاق حالقىنىڭ ۇلكەن وتانى دەپ ەسەپتەلەتىن. سوندىقتان دا سول كەزدەردەگى سوعىسۋشى يمپەريالاردىڭ ەكەۋىنىڭ دە قورعانىس شارالارىنا مال-جانىمەن اتسالىسقان. العاشقىسىنىڭ سوعىس مۇقتاجدىقتارى ءۇشىن قازاق ەلى قورا-قورا ۇساق تۇياق، ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىسىن، قورعانىس قۇرىلىستارىن سالۋعا سان-مىڭ جىگىتىن بەردى. ەكىنشىسىنە دە، بۇل داۋىردە «وداققۇرۋشى تاۋەلسىز سوتسياليستىك مەملەكەت» ساناتىنداعى كەڭەستىك قازاق رەسپۋبليكاسى اتانعان ەلىمىز، تاپ سونداي سالا-سالا ۇلەسىن وتان قورعاۋ ىسىنە ارتىعىمەن قوسا وتىرىپ، جىلى ورنىنان سوعىس ءورتى قۋعان جۇرتقا جومارت كوڭىلمەن قۇشاعىن اشتى، كۇللى جەر-سۋىن مايداننىڭ ەڭبەك تىلىنا اينالدىردى.

بۇگىندەرى ەكىنشى جاھاندىق سوعىسقا رەسپۋبليكادان 1 ميلليون 200 مىڭداي ادام قاتىسقانى، ەلگە ونىڭ جارتىسى عانا امان ورالعانى ايتىلادى. ياعني وتان قورعاۋعا جىبەرىلگەندەردىڭ  600 مىڭدايى وپات بولعان. كورنەكتى دەموگراف ماقاش ءتاتىموۆتىڭ زەرتتەۋلەرىنەن ءمالىم، 1931–1933 جىلدارى وتكەن سوڭعى سۇراپىل اشارشىلىق اپاتىنان سەلدىرەپ ءتىرى قالعان قازاقتىڭ سوعىس الدىنداعى مولشەرى ەكى جارىم ميلليونداي عانا ەدى، مايدان دالالارىنا سولاردىڭ جارتى ميلليونعا جۋىعى  اتتانىپتى، ياعني شامامەن بارلىق اسكەرگە الىنعان قازاقستاندىقتىڭ 39-40 پايىزدايى. وسىنداي مولشەردە وتان قورعاۋعا الىنعان قازاقتاردىڭ ۇشتەن ەكىسىنەن استامى سوعىس قۇربانى بولدى. بۇل بارلىق قازاقستاندىق حالىقتىڭ سوعىستاعى جالپى شىعىنىنىڭ تەڭ جارتىسى. باسقىنشىلارمەن شايقاستاردا قازا تاپقان سول بوزداقتاردىڭ جالپى قازاق سانىنا شاققانداعى پايىزدىق مولشەرى وزگە حالىقتار وكىلدەرىنىڭ تاپ سونداي شىعىندىق كورسەتكىشتەرىمەن سالىستىرعاندا، مايدان دالالارىندا پايىزدىق ۇلەس جاعىنان ەڭ كوپ قان توككەن بەلورۋستاردان كەيىنگى ەكىنشى ورىندى الادى ەكەن.

تاريحي ەڭبەكتەردەن، ادەبيەتتەن، سوعىس كەزىندەگى مايدان جازبالارىنان، اسكەري پۋبليتسيستيكادان بارشاعا ءمالىم – قازاقتار ەرلىكپەن شايقاستى. مىڭداعان جاۋىنگەر ۇل-قىزدارىمىز ءتۇرلى وردەن-مەدالدارمەن ماراپاتتالدى، جۇزدەن استامىنا باتىر اتاعى بەرىلدى. قازا تاپقان بوزداقتاردىڭ جەرلەنگەن ورىندارى انىقتالىپ، ەسكەرتكىشتەر قويىلدى، ەسىمدەرى ارداقتالىپ كەلەدى. سوعىستىڭ ۇمىت قالعان دەرەكتەرى ءالى دە تابىلىپ، اشىلۋدا، كەيبىر بۇرمالانعان اششى شىندىقتارى، جاسىرىلعان اقيقاتتارى ايقىندالۋدا. دۇشپاننىڭ تۇتقيىلدان باسقىنشىلىق شابۋىل جاساۋى، سوۆەت جاۋىنگەرلەرىنىڭ اسكەري دايىندىقسىز سوعىسقا سالىنۋى، ناشار قارۋلانۋى، تاعى باسقا تولىپ جاتقان سەبەپتەرى سالدارىنان باسقىنشىنىڭ جويقىن سوققىسىنا ءا دەگەندە توتەپ بەرۋ مۇمكىن بولمادى. سوعىستىڭ العاشقى ايىندا ميلليوننان استام سوۆەتتىك جاۋىنگەردىڭ تۇتقىنعا تۇسكەنى، ەكى-ءۇش ايدىڭ ىشىندە بۇل كورسەتكىشتىڭ 3,8 ميلليونداي بولعانى بۇگىندە كوپشىلىككە ءمالىم. زەرتتەۋشىلەر نەمىس قولىنا تۇسكەن سوعىس تۇتقىندارى سانىنىڭ 5,7 ميلليونعا دەيىن جەتكەنىن ايتادى. باس قولباسشىنىڭ ولاردى «ءبىز ءۇشىن تۇتقىن ەمەس، وتانىن ساتقاندار» دەپ جاريالاعانى، ايگىلى قولباسىنىڭ دا سولدات قاۋىپسىزدىگىن ويلاپ باس قاتىرا قويماعانى بەلگىلى. شايقاسقا كىرگەن بولىمشەلەر سوڭىنان بوگەت-جاساقتار قويىپ وتىرعان. ولار شابۋىلعا شىققانداردى كەرى شەگىنگەن جاعدايدا وزدەرى-اق قىرىپ سالۋدان تايىنباعان.  قورشاۋدا قالعانداردىڭ سوڭعى وعى قالعانشا اتىسىپ جاتقانىنا كۋا بولا تۇرا، الداعى جوسپارى ءۇشىن ولارعا كومەك جىبەرمەگەن دەرەكتەر دە ورىن العان. نە كەرەك، جاۋىنگەرلەرىنىڭ كۇشى ارتىق دۇشپاننان كوز الدىندا قازا تابۋىنا قينالماعان. اتاقتى اسكەرباسى «سولداتتاردى اياماۋ كەرەك، قاتىندار تاعى تۋىپ بەرەدى» دەپ ايتقان تۇجىرىم-جۇباتۋ كوپشىلىككە سوۆەت زامانىنداعى اتىشۋلى فيلمنەن جەتتى...

تۋراسىن ايتقاندا، سوۆەت وكىمەتى ۇلى سوعىستا تۇتقىنعا تۇسكەن مىڭ-سان ازاماتتارىنان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. سوعىس تۇتقىندارىنىڭ قۇقتارىن بەلگىلەگەن حالىقارالىق كونۆەنتسيالاردى مويىندامادى. وسىلاي باستى قۇندىلىقتى – جاۋىنگەر ءومىرىن، ادام ءومىرىن مەيلىنشە ساقتاۋعا، قورعاۋعا تىرىسۋدى سوۆەتتىك اسكەري جۇيە ويىنا دا الماعان ەدى. سوندىقتان دا سوعىسۋدى ۇيىمداستىرۋداعى وراشولاقتىقتارى سالدارىنان دۇشپان تۇتقىنعا تۇسىرگەندەردىڭ ءبارىن ساتقىن دەپ ەسەپتەپ، فاشيستىك لاگەرلەردەگى ميلليونداعان  اش-جالاڭاش، اۋرۋ-سىرقاۋ سولداتتارىنا قانداي دا ءبىر گۋمانيتارلىق، سانيتارلىق جاردەم بەرۋ جەلىلەرىن پايدالانۋعا بارمادى. سوندا ولارعا كومەك قولىن سوزعان – ساياسي ەميگرانت مۇستافا شوقاي بولدى. ول 1941 جىلعى تامىزدان  جەلتوقسانعا دەيىن كونتسەنتراتسيالىق لاگەرلەردى ارالاپ، تۇتقىنداردىڭ جاعدايىن زەرتتەگەن، تۇركىستاندىقتارعا دا، وزگە ۇلتتار وكىلدەرىنە دە مۇمكىندىگىنشە ءتۇرلى جاردەم بەرگەن. بۇل ماسەلەنى قاراستىرۋعا كورنەكتى زەرتتەۋشى-عالىم كوشىم ەسماعامبەتوۆ (1938–2016) ەرەكشە كوڭىل ءبولدى. (ول مۇستافا شوقايدىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە تەرەڭ زەرتتەۋ جۇرگىزگەن، ون ەكى تومعا جيناقتاپ شىعارمالارىنىڭ تولىق جيناعىن شىعارعان تاريحشى). ارنايى كىتاپ دايىندادى، بىراق جاريالاپ ۇلگەرمەدى. بۇل جۇمىستى شاكىرتتەرى (عىلىم دوكتورلارى اققالي احمەت، عاريفوللا انەس) اياقتاپ، 2019 جىلى «ارىس» باسپاسىنان ونىڭ «تۇركىستاندىق اسكەري تۇتقىندار. تۋركەستانسكيە ۆوەننوپلەننىە» اتتى قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعىن باستىردى. مىنە وسى جيناقتان مۇستافانىڭ پولشا جەرىندەگى كونتسلاگەرلەرگە بارعانى، كەڭەس ارمياسىنا تۇركىستان (ورتا ازيا مەن دالا ولكەسى) اۋماعىنان الىنىپ، قىزىل ارميانىڭ ميلليونداعان سولداتى قاتارىندا سوعىستىڭ العاشقى ايلارىندا-اق تۇتقىنعا تۇسكەن قازاق، وزبەك، تۇرىكمەن، قىرعىز، تاجىك جاۋىنگەرلەردىڭ جاعدايىمەن تانىسقانى، كوپ ماتەريال جيناعانى جايىنداعى ماڭىزدى دەرەكتەرمەن تانىسۋعا بولادى.  ول لاگەرلەر بويىنشا تۇركىستاندىق سوعىس تۇتقىندارىنىڭ ءتىزىمىن جاساپ، وندا ولاردىڭ ۇلتىن، تۋعان جىلىن، ارمياعا شاقىرىلعان ۋاقىتىن، ءبىلىمىن، ماماندىعىن كورسەتكەن. كىتاپتا بۇلاردىڭ بىرقاتارىنىڭ قولمەن جازعان تۇپنۇسقاسىنىڭ كسەروكوشىرمەسى دە كەلتىرىلگەن. تۇتقىندار اشىق اسپان استىنداعى لاگەرلەردە (ولاردى وتە تومەن كورىپ، كەمسىتۋ ءوز الدىنا، ادامشىلىقپەن تاماقتاندىرۋ دا ويلاستىرىلماي) ءىس جۇزىندە اشتان-اش قامالىپ جاتقان. تەك ءبىر عانا دەبيس كونتسلاگەرىندە سوۆەت سولداتتارىنىڭ اۋرۋ مەن اشتىقتان شىبىنشا قىرىلعاندارى سونداي، 40 مىڭ تۇركىستاندىقتىڭ 1941 جىلعى قازاندا (مۇستافا كەلگەن كەزدە) 25 مىڭدايى عانا ءتىرى بولعان ەكەن. ك. ەسماعامبەتوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىنە قاراعاندا، «ەكى-ءۇش ايدىڭ ىشىندە ول قىرۋار جۇمىس اتقاردى، جۇزدەگەن تۇركىستاندىق تۇتقىنداردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا كومەكتەستى». تۇتقىن قارەس قاناتبايدىڭ ەستەلىگىنەن ءمالىم، مۇستافا شوقاي سۋۆالكي لاگەرىندە جەرلەستەرى الدىندا تولقىپ سويلەگەن سوزىندە: «سەندەردىڭ ارقايسىڭدى ءبىزدىڭ بولاشاق وتانىمىز تۇركىستاننىڭ قۇرىلىسىنا قاجەت ماماندىق الۋ ءۇشىن ءتۇرلى ارنايى جۇمىستارعا ورنالاستىرۋ – مەنىڭ ەڭ قاجەتتى، ەڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماڭىزدى شارۋام بولادى»، – دەگەن ەدى. ول ۋادەسىندە تۇرۋعا تىرىستى. 1941 جىلدىڭ 9 قاراشاسىندا 80 تۇركىستاندىق ءتۇرلى ماماندىقتار الۋ ءۇشىن ليۋكەنۆالد قالاسىنا جىبەرىلدى. مۇستافا پولشا اۋماعىنداعى وككۋپاتسيالىق رەجيم جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى شتۋرمبانفيۋرەر پاۋل وتتو گەيبەل كوميسسياسىنا 471 ادامنىڭ ءتىزىمىن ماماندىقتارى بويىنشا ءتۇرلى جۇمىستارعا ورنالاستىرۋ ءۇشىن 1941 جىلعى 10 قاراشادا تاپسىردى. زەرتتەۋى بارىسىندا ك. ەسماعامبەتوۆ ونىڭ لەمبەرگ، ياروسلاۋ، دەبيتسا-كوچانوۆكا، دەبا-مايدان، وفلاگ-325 لاگەرلەرىنەن 1592 تۇتقىندى ماماندىقتارى بويىنشا بولەك-بولەك ءتىزىم جاساپ، جۇمىسقا ورنالاستىرۋعا ۇسىنعانىن انىقتاعان. مۇستافا شوقاي لاگەرلەردىڭ ارقايسىسىنداعى  بىلىمدى تۇتقىنداردى جەكە ەسەپكە العان ەكەن. «جيىرما شاقتى ادام ناسيحاتشىلار توبىن قۇرايدى، – دەپ قورىتتى بۇل ورايداعى زەرتتەۋىن ك. ەسماعامبەتوۆ. – ولار 1942 جىلدان باستاپ قازاق، وزبەك جانە باسقا دا ورتاازيالىق حالىقتاردىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى جونىندە ماتەريالداردى جاريالاۋمەن اينالىسقان «ميللي تۋركەستان»، «تۋركەستان ادابيەتي» دەگەن جۋرنالدار شىعاردى. قىسقاشا ايتقاندا، م. شوقاي تۇتقىنداردى بەيبىت ماماندىقتارعا عانا ۇسىنادى، ول بىردە-ءبىر ادامدى اسكەرگە ۇسىنعان جوق. تۇركىستان لەگيونىنا تۇتقىنداردى ىرىكتەۋ 1942 جىلى باستالادى، ول كەزدە مۇستافا شوقاي تىرىلەر قاتارىندا بولمايتىن». مۇستافانىڭ  بىرقاتار لاگەردەن جاساعان تىزىمدەرى مۇراعاتتاعى قاعازدارى اراسىندا ساقتالماعان بوپ شىقتى. ول، وكىنىشكە قاراي، لاگەرلەردى ارالاعاندا جيناعان ماتەريالدارىن ءوزىنىڭ سۇزەك اۋرۋىنا شالدىعۋىنا بايلانىستى تولىق قورىتا المادى، جۇزەگە اسىرماق جوسپارىن اياقتاپ ۇلگەرمەدى (1941 جىلعى 27 جەلتوقساندا بەرليندە اۋرۋحانادا قايتىس بولدى).

سوعىس تۇتقىندارىن تۇركىستان لەگيونىنا الۋ 1942 جىلدان باستاپ ەرىكتى سيپات بەرىلگەن  ماجبۇرلەۋ جولىمەن جۇزەگە اسىرىلدى.  بۇل رەتتە زەرتتەۋشى ك. ەسماعامبەتوۆ 1978 جىلى تۇركيانىڭ يزمير قالاسىندا كەزدەسكەنىندە لەگيوندا بولعان اتابەك ەسىمدى قازاقتان ەستىگەنىن ەسكە تۇسىرەدى: «22 جاسىڭدا ءولىپ كەتۋ وڭاي ما؟! تۇتقىنداردى قاتارلاستىرا تۇرعىزىپ قويىپ، باس تارتقانداردى كوزىمىزشە اتىپ تاستاپ جاتتى نەمىستەر»، – دەگەن ەدى ول. شىنىندا دا، تۇركىستاندىق سوعىس تۇتقىندارى لەگيونەرلەر قاتارىنا لاگەر ازابىنان قۇتىلۋ ءۇشىن، ءتىرى قالۋ ءۇشىن باردى، ياعني لەگيون اتتى اسكەري قۇرىلىمعا ءوز ەرىكتەرىمەن كىرگەن جوق. جانە ولار سوۆەت ارمياسىنا قارسى شايقاستارعا قاتىسپاعان دا.  بەرليندەگى ءبىر عيماراتتىڭ ەكى قاباتىنا ورنالاسقان «تۇركىستان» جانە «ەدىل-ورال» («يدەل-ۋرال») ۇلتتىق كوميتەتتەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرى نەمىس اسكەري باسشىلىعى پۇرسات بەرگەن اۋقىمدا تۇركىستان جانە ەدىل-ورال لەگيوندارىندا «ءوز حالقىنىڭ ۇلتشىلدىق سەزىمىن ورىستەتۋمەن» شۇعىلدانا ءجۇرىپ، ءار قالاداعى بولىمدەردى، لاگەرلەردى  ارالاعاندا، كوميتەت ىشىنەن قۇپيا جاعدايدا قۇرىلعان قارسىلىق ۇيىمدارىنىڭ انتيفاشيستىك پىكىرلەرىن تاراتتى. ەدىل-ورال كوميتەتىندەگى قازاقستاندىق (پەتروپاۆلدا تۋعان) تاتار جىگىتى عاينان قۇرماشەۆ باسقارعان جاسىرىن ۇيىمعا كىرگەن تاتار اقىنى مۋسا مۋستافوۆيچ زاليلوۆ (دجاليلوۆ، مۇسا ءجاليل) وزىنە تاپسىرىلعان مادەني-اعارتۋ باعىتىنداعى مىندەتتەرى بويىنشا لاگەرلەردى ارالاپ، بەلسەندى تۇردە استىرتىن ۇگىتتەر جۇرگىزدى. تۇركىستان كوميتەتىندەگى جاسىرىن ۇيىمدى قازاق اقىنى ءماجيت ايتباەۆ باسقارعان. ءماجيت قىزىلوردا وبلىسىنىڭ تۋماسى ەدى. قازاق پەداگوگيكا ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، 1937–1939 جىلدارى قىزىلوردا پەداگوگيكا ينستيتۋتىندا وقىتۋشى، ستۋدەنتتەر دايارلاۋ كۋرسىنىڭ باستىعى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ قىزىلوردا وبلىسى بويىنشا وكىلى قىزمەتتەرىن اتقارعان. ولەڭ، اڭگىمەلەرى مەرزىمدىك باسپاسوزدەردە، جيناقتاردا جاريالانىپ تۇرعان. كوركەم اۋدارمامەن اينالىسقان. 1939 جىلى اسكەري قىزمەتكە شاقىرىلىپ، باتىس شەكارادا قىزمەت ەتتى. گەرماندىقتاردىڭ تۇتقيىلدان جاساعان جويقىن شابۋىلى بارىسىندا تۇتقىنعا ءتۇستى. 1918 جىلى بولشەۆيزمنىڭ قارۋلى كۇشىمەن قۇلاتىلعان تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى، جيىرما جىلدان بەرى بوتەن جەردە ازاتتىق ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ەميگرانت، وزدەرىن كونتسلاگەردەگى ءولىمشى تىرشىلىكتەن قۇتقارعان مۇستافا شوقايدى بۇل دا بارلىق لەگيونەرلەر سەكىلدى ۇلى ادام، ۇلت كوسەمى سانادى. تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىنىڭ ادەبي-ءىلىمي بولىمىندە قىزمەت ەتىپ، شىعارماشىلىقپەن جانە استىرتىن ساياسي جۇمىستارمەن شۇعىلداندى. لەگيونەرلەردىڭ ورايى كەلگەن ساتتە سوۆەت اسكەرى جاعىنا ءوتىپ كەتۋگە ارەكەتتەنۋىنە وسىنداي جىگىتتەردىڭ قۇپيا ناسيحاتتارىنىڭ اسەر ەتكەنى كۇمانسىز...

تۇركىستان كوميتەتىنىڭ سوعىس كەزىندەگى ءۇشىنشى رەيح استاناسىنان شىعىپ تۇرعان ءباسپاسوزىن جۇرگىزۋشىلەر نەمىس كوماندوۆانيەسى تاپسىرماسىن ءوز ۇعىمىمەن كەڭەيتىپ، گازەت-جۋرنالدار مەن كىتاپتارىنىڭ بەتتەرىندە قازاق تاريحى مەن مادەنيەتى جايىنان كوپ جازدى. ك. ەسماعامبەتوۆتىڭ زەرتتەۋىنە قاراعاندا، قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە جاۋاپ بەرەتىن تۋىندىلاردى «ميللي ادەبيەت» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى قوبىزشى قورقىت ء(ماجيت ايتباەۆ), «ميللي تۇركىستان» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى عالي التاي (حاكىم تىنىبەكوۆ), «يانگي تۇركىستان» گازەتىنىڭ قىزمەتكەرى سايران  (حامزا ابدۋللين) جانە ۇسەن قوشالاقوۆ، ساتتار المامبەتوۆ، ماۋلىكەش قايبالدين (اسان قايعى), عايپەن بەيىسوۆ (ب. عايىپ) سەكىلدى اقىن، جازۋشى، جۋرناليستەر، باسقا دا ونەرپازدار بەرىپ جاتتى. «قوبىزشى قورقىت» دەگەن ادەبي لاقاپ اتى بولعان ءماجيت ايتباەۆ ابىلاي حان تۋرالى داستان (بۇگىندە ابىلاي حاننىڭ بارشاعا ءمالىم پورترەتى تۇڭعىش رەت سول داستانمەن بىرگە دۇشپان استاناسىندا جاريا بولعان دەسەدى), اباي ولەڭدەرىنىڭ قۇرىلىسى مەن كوركەمدىك ەرەكشەلىكتەرى جايلى زەرتتەۋ جازدى.  1943 جىلى بەرليندە داستاندارى، ءبىر توپ ولەڭى، گەتە مەن شيللەر تۋىندىلارىنان جاساعان اۋدارمالارى توپتاستىرىلعان «ابىلاي حان» دەگەن جيناعى جەكە كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. «ميللي ادەبيەتتىڭ» 1944 جىلعى ءبىر سانى تۇگەلدەي ونىڭ وتىز  جىلدىعىنا ارنالدى. شەرلى اقىن شىعارمالارىندا قورقىت بولىپ كۇڭىرەنىپ، الىستا قالعان ەلىن ساعىندى، تۋعان جەرگە تاۋەلسىزدىك تۋىن تىگۋدى ارماندادى. ساعىنىشىن سارناۋمەن سەزدىرىپ، تاۋەلسىزدىك جولىندا قان توگۋدى قاسيەت دەپ ءبىلدى. اقىن حامزا ابدۋللين تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشتى جىرلار جازدى، شوتا رۋستاۆەليدىڭ «جولبارىس توندى جيھانكەز» داستانىن قازاقشاعا اۋداردى. حاكىم تىنىبەكوۆتى قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى  تولعاندىردى. لەگيونەر-ونەرپازدار كۇشىمەن اۆستريا استاناسى ۆەنا قالاسىندا 1944 جىلعى 10 مامىر كۇنى ءىرى مادەني شارا جاسالدى. ۆەنا وپەرا جانە بالەت تەاترىندا قازي قازىبەكوۆتىڭ «ۇلى ادامنىڭ ارمانى» اتتى ەكى اكتىلى پەساسى وينالدى. بۇل ءبىر اسا ماڭىزدى وقيعا بولعان-تىن. قازاقتىڭ اتاقتى ۇلت باتىرى سىرىم داتۇلى باستاعان ازاتتىق كۇرەسىن ارقاۋ ەتكەن سپەكتاكلدى ساحناعا ءماجيت جاقسىلىقوۆ قويىپتى. مۋزىكاسىن ۆەنا كونسەرۆاتورياسىندا وقيتىن عالىم ءابسالاموۆ پەن تۇركىستان لەگيونىندا كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەسىنە جەتەكشىلىك ەتىپ جۇرگەن سكريپكاشى ايتىكەش تولعانباەۆ جازعان ەكەن. سىرىم باتىر ءرولىن ءانشى مۇحامبەتقالي باتىرگەرەەۆ ويناعان كورىنەدى. تۇركىستان لەگيونىنىڭ ءفوتوتىلشىسى رەتىندە سپەكتاكلدى ۆەناعا ارنايى بارىپ كورگەن عايپەن بەيىسوۆ ساحناعا ءبىر جاس قىزدىڭ كوزى كورمەيتىن قاريانى جەتەكتەپ شىققانىن، قارتتىڭ: «مۇنار دا مۇنار، مۇنار كۇن، ساۋلەسىز مەڭىرەۋ قارا ءتۇن. قارا ءتۇندى قاق جارىپ، قازاقتان شىعار ەندى كىم؟!.» – دەپ كۇڭىرەنگەن ءساتىن ەسىندە ەرەكشە ساقتاعانىن جازىپتى. سوعىس تۇتقىندارىنىڭ جات ەلدە  ەڭسە تۇسىرمەي، ەلىنىڭ ازاتتىعىن ارمانداۋى، بولاشاعىنا سەنۋى تەبىرەنتەرلىك قۇبىلىس ەدى. ب. عايىپ (عايپەن بەيىسوۆ) سول كەزەڭدە جارىق كورگەن «جاۋىنگەردىڭ كۇندەلىك داپتەرى» دەگەن كىتابىندا: «ەرى ولسە – ەلى جوقتايدى، ەلى جوق ەردى كىم جوقتايدى» دەپ جازعان ەكەن. تۋعان جەرىنەن جىراقتاعى سوعىسقا الىنىپ، دۇشپان قولىنا، تاعدىر تالكەگىنە تۇسكەن جىگىتتەردىڭ جالپى كوڭىل-كۇيىن بىلدىرەتىن، كوكىرەكتەرىن قارس ايىرا كۇرسىندىرەتىن قايعىلى تۇجىرىم. وسى سوزدەردى سايران (حامزا ابدۋللين) ءوزىنىڭ «جولتاي» دەگەن پوەماسىنا ەپيگراف ەتىپ الىپتى...

تۇركىستاندىق قازاق لەگيونەرلەرىنىڭ جان-دۇنيەسىن وتانشىل ءماجيت اقىننىڭ سوعىس پەن ءومىر ءمانىن تولعاعان كوركەمدىك قۋاتى زور مىنا ءبىر باللاداسى تانىتادى: «قان مايداننىڭ كەزىندە، قارسى الىپ كەشكى ءىڭىردى، جانىمداعى جولداسىم جۇرەگىن باسىپ جىعىلدى. جۇرەكتەپ اققان قىزىل قان اعىپ جاتتى تامشىلاپ. جۇرەكتەن اققان سول قاندى كورىپ تۇردى-اۋ جان شىداپ! جۇبايىنان ايرىلعان جالعىز قاز سيپات جاس جانىم، ايالدادىم امالسىز، دوسىمنىڭ سۇيەپ باس جاعىن. اقتىق ءسوزدى ايتسام دا، ءوڭىردىڭ ءتونىپ تۇنەگى. ۇندەمەدى ول، كوز جۇمىپ، تەك قانا سوعىپ جۇرەگى. قانشا ءسوزدى ايتسام دا، ءبىلدىم دە جولدىڭ بولماسىن، اقتىق ءسوزىن ايتار دەپ، دەدىم: «جانداي جولداسىم! قاراشى، انە، اتا-اناڭ باسىڭا كەلىپ جىلاپ تۇر، «نە بولدى ساعان، قوزىم؟» – دەپ، سويلەۋىڭدى سۇراپ تۇر...» جۇمىلعان كوزىن اشپادى جىعىلىپ جاتقان جولداسىم. دەدىم تاعى، ءبىلدىم دە بۇل ءسوزىم ەم بولماسىن: «قاراشى، قالىڭ ورماندا كۇتىپ تۇر سەنى جۇبايىڭ، ەش نازاردى سالماساڭ، تارتادى جارىڭ ۋايىم. ەسىڭدە مە، ەرتەدە جاعالاپ سىردىڭ جاعاسىن، ايلى تۇندە ايالى ارالاپ ورمان اراسىن. قۇشاقتاپ نازىك بەلىنەن، كۇمارتا ءسۇيىپ ەرىنىن، الماپ پا ەدىڭ سول تۇندە جارىڭنىڭ قىمبات سەنىمىن!» جۇمىلعان كوزىن اشپادى جىعىلىپ جاتقان جولداسىم، دەدىم تاعى، ءبىلدىم دە، بۇل ءسوزىم ەم بولماسىن: «كوكە! – دەپ كوزدەن جاس توككەن، قاراشى، انە، ۇلىڭدى، وزىڭنەن شىققان ۇلىڭنان كورەسىڭ جاقسى كىمىڭدى؟ ەرتەڭگى كۇن ول ەرجەتىپ، «كوكەم نە دەپ كەتتى؟ – دەپ، – ەل ءۇشىن جانە مەن ءۇشىن قانداي قىزمەت ەتتى؟» – دەپ، سۇراسا ۇلىڭ، سول كەزدە نە دەيمىن مەن ۇلانعا، ارمانىڭدى ايتا الماي، ءمۇدىرىپ سوندا تۇرام با؟ اتا-انا جانە سۇيگەن جان بولسا دا شەت سەن ءۇشىن، ۇلىڭا ءبىراز ءسوزىڭدى ايت، بولاشاق ءۇشىن، ەل ءۇشىن!» جىعىلىپ جاتقان جولداسىم سول كەزدە كوپ كۇش قىلىپ، زور كەۋدەسىپ كوتەرىپ، ءۇش جىعىلدى، ءۇش تۇرىپ. جۇمىلعان كوزىن اشتى دا، اقىرىن عانا سويلەدى، اقىرىن عانا ايتسا دا، اقىلىن عانا سويلەدى: «ءتىرى بولساڭ، دوستىم-اۋ، ۇلىما قايعى جەگەيسىڭ، ەگەر ۇلىم سۇراسا، ەلى ءۇشىن ءولدى دەگەيسىڭ. تۇركىستاننىڭ جولىندا قيىندىقتى كوردى دە، تۇركىستاننىڭ جولىندا مايداندا شەيىت بولدى دە!» – دەدى-داعى جولداسىم، كوزىن جۇمدى تاعى دا، جۇرەگىنەن اعىلعان توقتادى ەندى قانى دا. التىن اراي سول كەزدە ۇياعا كىردى قىزارىپ، ءومىر شىركىن وسىلاي وتە بەردى ۇزارىپ»...

سول قورقىنىشتى سوعىس اياقتالعالى دا 75 جىل بولىپتى. سوعىسقا ۇلكەن يمپەريانىڭ ءبىر بولشەگى رەتىندە قاتىسقان رەسپۋبليكامىز تاۋەلسىز ەل اتانعالى وتىز جىلعا اينالىپ بارادى. مايدانگەر قازاقتىڭ اجال قۇشار الدىندا ءتىرى قالعان جولداسى ارقىلى: ەگەر ۇلى سۇراسا – «تۇركىستاننىڭ جولىندا مايداندا شەيىت بولدى دە»، «ەلى ءۇشىن ءولدى دەگەيسىڭ» دەپ ەلىنە جولداعان اماناتىنا تەرەڭ ءمان بەرىپ قاراۋعا، ەلىمىزدىڭ باستى قۇندىلىعىن ايقىن اجىراتىپ، ءادىل باعالاي  بىلۋگە جەتكىلىكتى ۋاقىت. تاتار اقىنى مۇسا  ءجاليلدىڭ ەدىل-ورال لەگيونىنداعى استىرتىن قىزمەتى اشكەرەلەنىپ، «قۇرماشەۆ جانە باسقا ون ادام» ءىسى بويىنشا 3-ءشى رەيحتىڭ ەكىنشى يمپەريالىق سوتى شەشىمىنە سايكەس 1944 جىلى گيلوتينا قولدانۋ تاسىلىمەن باسى كەسىلسە دە، جاۋىنگەر سەرىكتەرى ولەڭدەرى جازىلعان قولجازبالارىن سوعىستان كەيىن ەلگە جەتكىزگەننەن سوڭ، قازا تاپقاننان كەيىنگى ماڭگىلىك ەكىنشى ءومىرى باستالعان-دى: اسكەري جانە ادەبي قىزمەتتەرى لايىقتى باعالانىپ، 1956 جىلى سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى، 1957 جىلى لەنيندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى اتاقتارى بەرىلگەن. ال تۇركىستان لەگيونەرلەرىنىڭ باستى مىندەتتەرىن ۇعىندىرۋ جولىندا كۇرەسكەن ازاماتتاردىڭ ەشقايسىسى ەلىندە قۇرمەتتەلە قويمادى. ءماجيت ايتباەۆ 1945 جىلى وداقتاستار بومباسىنان قازا تاپتى، ەلگە ورالعان باسقالارى ءتۇرلى مەرزىمگە سوتتالىپ كەتە باردى. تۇركىستان لەگيونى ماسەلەلەرىن جان-جاقتى زەرتتەپ، سالماقتى ەڭبەكتەر جازعان كاسىبي جۋرناليست جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنىڭ ارداگەرى امانتاي كاكەن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى تىلشىسىنە (17.04.2020): «1947 جىلى ءساۋىر ايىندا الماتى قالاسىندا تۇركىستان اسكەري وكرۋگىندە تۇركىستان لەگيونىنا قاتىسقان 49 ادامنىڭ قىلمىستىق ءىسى قارالىپ، تۇگەلدەي جازا جۇكتەدى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، ياعني 1995 جىلى ەلىمىزدىڭ باس پروكۋراتۋراسى جوعارىداعى 49 ادامنىڭ № 5221 قىلمىستىق ءىسىن قايتا قاراپ،  2 شىلدە كۇنى رەسمي قورىتىندى شىعاردى. وندا: «بۇل ادامدار وتانىن ساتقاندار، سوعىس جاعدايىندا باسقالارعا قول ۇشىن بەرگەندەر. سوندىقتان اقتاۋعا ەشقانداي نەگىز جوق» دەلىندى. ءتىپتى 1993 جىلى 14 ساۋىردە قابىلدانعان «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» زاڭ تالاپتارى لەگيونەرلەرگە جۇرمەيدى دەگەن ۇكىم ايتىلدى. سوعان قاراعاندا لەگيونەرلەردىڭ بۇگىن-ەرتەڭ اقتالاتىن ءتۇرى كورىنبەيدى»، – دەگەن ەكەن. دەگەنمەن تۇركىستان لەگيونىندا بولعاندارعا 1947 جىلى ۇكىم قازاقستاننىڭ سوۆەت يمپەرياسىنىڭ وتارى جاعدايىندا شىعارىلعانىن ەستە ۇستاۋ كەرەكتىگىنە نازار اۋدارعىمىز كەلەدى. ال تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا سول كەزگى پارلامەنت قابىرعاسىندا دۇنيەگە كەلگەن زاڭ دا، سوۆەت يمپەرياسىنىڭ وتارى احۋالىنان قۇتىلىپ، تاۋەلسىز اتالعان ەلدىڭ باس پروكۋراتۋراسى قايتا قاراعانداعى قورىتىندى دا  قازاق ەلىنىڭ مۇددەسىن تۇبەگەيلى كوزدەيتىندەي ءادىل شىقپاعانىنا قازىرگى وتىز جىل تاۋەلسىز دامۋ بيىگىنەن قالتقىسىز كوز جەتكىزۋگە بولادى. ياعني ولار قايتا قارالۋعا ءتيىس.

جالپى، جوعارعى بيلىكتىڭ مىنا جايتكە دە ءجىتى نازار اۋدارعانى ءجون: سوۆەت وكىمەتى ۇلت مۇددەسىنە قيعاش قارايدى دەپ ەسەپتەگەندىكتەن سانالى عۇمىرىن ەميگراتسيادا وتكىزىپ، شەتەلدە دۇنيە سالعان مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ اتاقتى قايراتكەرلەرى مامەد-ءامين راسۋلزادە مەن احمەت-زاكي ءۋاليدي توعان بۇگىندە رەسمي تۇردە ءازىربايجان جانە باشقۇرت حالىقتارىنىڭ ۇلتتىق باتىرلارى دەپ مويىندالعانى الەمگە ءماشھۇر، تاپ سونداي رەسمي مويىنداۋعا ەشقاشان سوۆەت مەملەكەتى قۇزىرىندا بولماعان، شەتەلدەگى جيىرما جىل عۇمىرى بويعى كۇرەسىندە كەڭەستىك جاڭا يمپەريا قۇرساۋىنداعى حالىقتاردىڭ ازاتتىعىن كوكسەگەن ساياسي ەميرانت، 2-ءشى جاھاندىق سوعىستىڭ اسا اۋىر شاعىندا اسكەري تۇتقىندارعا كومەك قولىن سوزىپ، سول جولعا جانىن پيدا ەتكەن ۇلى ۇلتتىق قايراتكەر مۇستافا شوقايۇلى شوقاي دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن مۇقتاج.  كۇنى  بۇگىنگە دەيىن رەسمي مويىنداۋ، لايىقتى قۇرمەت كورسەتىلمەگەندىكتەن دە، پيعىلى تازا ەمەس ءتۇرلى توعىشارلار تاراپىنان «شوقاەۆ نەمىستەرگە، بوتەن ەلدەردىڭ بارلاۋ قىزمەتتەرىنە  قىزمەت ەتكەن ساتقىن» دەلىنەتىن، ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارمايتىن  جالالى عايبات سوزدەر ايتىلىپ ءجۇر. مۇندايلارعا ءۇزىلدى-كەسىلدى توسقاۋىل قويۋدىڭ  جولى – وعان جوعارعى دارەجەدە ساياسي باعا بەرۋ، الىس ەلدە تىنشۋ تاپقان سۇيەگىن تۋعان ەلىنە قارالى-سالتاناتتى تۇردە الىپ كەلىپ، ءوز توپىراعى قويناۋىنا بەرۋ. بۇل – 2-ءشى دۇنيەجۇزىلىك سۇراپىل سوعىس اياقتالعالى بەرى ونى ارداقتايتىن ازاماتتار كۇن تارتىبىنەن تۇسىرمەي ايتىپ كەلە جاتقان ماسەلە، بىرنەشە ۇرپاق موينىنداعى قارىز، ەندى سونى بۇدان ءارى دە سوزا بەرمەي، تەزدەتىپ ورىنداۋ – بۇگىنگى بۋىننىڭ پارىزى...

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz