ءبىز، قازاقتار، وزبەكتەر، قىرعىزدار، تۇركىمەندەر جانە تاجىكتەر قىزىل يمپەريادان ءوز تاۋەلسىزدىگىمىزدى العانىمىزبەن رەسەي وتارلاۋىنىڭ جاڭا فازاسىنا كوشكەن ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى «ورىس الەمىنىڭ ومىرىلىك مۇددەسى سانالاتىن» گەوساياساتتاعى بۇرىنعى ءوز وتارلارىنا قىتاي مەن اقش، باتىس (ەو) ىقپالىن جوققا شىعاراتىن جاڭا ساياسي ويىن ساحناسىنا اينالدىق. 

ءبىز قازاقتار ىنجىق، نامىسسىز ءوز تىلىندە سويلەمەيدى دەگەندى ايتۋعا شەبەرمىز. شىنىندا سولاي ما!؟ ورتالىق ازياداعى بىردە-ءبىر ەل ورىستان تاپ الاش كەشكەن قۇقايدى كورگەن جوق. اۋەلى پاتشالىق، كەيىنگى كامونەستىك، بۇگىنگى ءۇش كەسسە دە اسكەري-يادرولىق قۇدىرەتتى ساقتالعان نەورەسەيلىك وتارلاۋشىلىق باعىتىنا كوشكەن پۋتيندىك نەويمپەريامەن قازاق ەلىنىڭ رەسەيمەن ورتاق شەكاراسىنىڭ بولۋى جانە ورىس پەن سلاۆيان ديساپوراسىنىڭ قارا-قۇراسانىڭ باسقا مەملەكەتتەرگە قاراعانداعى مولدىعى ءبارىمىزدى ويلانتۋى كەرەك. ال، وزبەكتەر، قىرعىزدار، تۇركىمەندەر جانە تاجىكتەر ءوز وتارلاۋشىلارىمەن ورتاق شەكاراعا يە ەمەس، ورىس پەن سلاۆيان ديساپوراسىنىڭ سانى دا مول ەمەس، ءارى ەتنيكالىق قۇرامى ءام ايماقتىق جەرىنەن ايىرىلۋدىڭ ۇلتتىق تراگەدياسىن، ميلەتي اشارشىلىق گەنوتسيدىن قازاقتاي باستان كەشكەن جوق. ءبىز – رەسەي يمپەرياسىمەن ورتالىق ازيانى جاۋلاپ الماۋى ءۇشىن 400 جىل كۇرەسكەن ۇلتپىز. سول سەبەپتى دە بارشا سوققى ەڭ اۋەلى قازاققا باعىتتالىپ جاتادى. 

رەسەيدىڭ ورتالىق ازياعا قالدىرعان مۇراسى ورىس ءتىلدى بيۋروكراتيالىق اپپارات پەن عىلىمي-تەحنيكالىق زيالى قاۋىم وكىلدەرى ءام جەرگىلىكتى قىزىل كامونەستەردىڭ ۇرپاقتارىنان تۇراتىن بيزنەس ەليتا; مەملكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ مادەنيەتىمەن، رۋحانياتىمەن جانە سالت-داستۇرىمەن ەش ساناسپايتىن  ەتنيكالىق ورىستار، سانى 100 مىڭداعان ورىس ءتىلدى ديساپورا وكىلدەرى; ۇلتتىق مەملەكەتتەر اشىق ءارى رف جاسىرىن قارجىلاندىرىپ وتىرعان ورىس ءتىلدى تەلە-راديو، مەدياسايتتار جانە باق تۇراتىن «بەسىنشى كولونا». 

وسى بەسىنشى كولونا بۇرىن تاسادان تاس اتىپ كەلسە، ەندى قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋى جولىنداعى بىتىسپەس دۇشپانى مەن قاس جاۋىنا باسى ءبۇتىن اينالا باستادى. ەلىمىزدىڭ اقپارات كەڭىستىگى تۇگەلگە جۋىق سولاردىڭ قولىندا. ورتالىق ازياداعى بارشا ىنتەرنەت رەسۋرستار ورىستىلدىلەردىڭ ۋىسىندا، عىلىم-ءبىلىم جانە تەحنيكالىق سالالاردىڭ بارىندە تەك ورىس تىلدىلەر ۇستەمدىك قۇرۋدا. وزبەكتەر لاتىن جازۋىنا كوشكەنىمەن ءبارى ءبىر كىرىل جازۋىنان قۇتىلا الماي وتىر. ورتا ازيا ەلدەرىندە نەوورىس ۇستەمدىگى ارقىلى ورىن الىپ وتىرعان بۇنداي مىسالدار وتە كوپ. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز الاش جۇرتىنداعى «بەسىنشى كولوناعا» كىمدەر جاتاتىندىعى.

قازاق ۇلتتى ءوز جەرىندە سوڭعى 30 جىل ىشىندە 100 پايىزعا وسسە دە، قازاق تىلىندە سويلەيتىندەر جانە قازاق ءتىلىن ءوز انا ءتىلى سانايتىندار سانى 80 پايىزعا جەتسە دە، 20 پايىزدى قۇرايتىن ورىس تىلدىلەر ءوز قوجالارى رەسەيدىڭ ايتاقتاۋىمەن مەملەكەتشىلدىك رۋحتاعىلاردى «ناتسپات» جانە «كازاحوفاشيستى» دەپ اتاي باستادى. رف جۇرتشىلىعى دا بىزدەگى قازاق مۇددەسىن قورعايتىنداردى «ناتسپات» جانە «كازاحوفاشيستەر» دەپ قابىلدايدى. ءارى رەسمي ماسكەۋ ءوز «بەسىنشى كولوناسىن» ءتۇرلى الا-شارعىمەن، تۇلكى بۇلاڭمەن انا ءتىلدى جانە ورىس ءتىلدى قازاق ۇلتىنا جانە ءوز جەرى رف مەن قازاقستانداعى ورىس جانە قازاق ءتىلدى قازاق ۇلتشىلدارىنا قارسى ۇنەمى ايداپ سالۋمەن كەلەدى.

«بەسىنشى كولونا» وكىلدەرىنە كىمدەر جاتاتىنا توقتالايىق.

ەڭ ءبىرىنشى ءالى دە بيلىكتەن كەتپەي، رف جالتاقتاپ كۇي كەشكەن قازاق ۇلتىنان شىققان كەڭەستىك تاربيە كورگەن، مەملەكەت قارجىسىمەن جەكە وتباسىنىڭ بيزنەسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن وزدەرىن ۇلتتىق مادەني-رۋحاني قۇندىلىقتاردان جوعارى قوياتىن ءتۇرلى جوعارى لاۋازىمداعى الدى 60-قا ارتى 70-كە كەلگەن شەنەۋىنىكتەر جانە «نۇر وتان» باستاعان بارشا ورىس ءتىلدى پارتيالار. ساياسات تا، مەملەكەتتىك قىزمەت تە سول سەبەپتى قازاق تىلىندە جۇرگىزىلمەي وتىر. ءارى قازىرگى قولدانىستاعى زاڭعا بايلانىستى ءوز ەلىندەگى. ءوز جەرىندەگى سانى 80 پايىزدان اساتىن قازاق تىلدىلەر ۇلتتىق پارتيا قۇرا المايدى. ال، قازاقستاندىق ۇلت ءۇشىن ورىس ءتىلدى پارتيا قۇرۋعا داڭعىل جول اشىلىپ بەرىلگەن.

بارشا مۋلتمەديا سالاسىداعى باق ءام ىنتەرنەت جانە تەلە-راديو كەڭىستىك سەركەلەرى دە «قازاقستان» مەن «بالاپان» ارنالارىنىڭ حالىقارالىق كوپارنالى قازاق ءتىلدى مەدياحولدينگكە اينالۋىنا مۇددەلى ەمەس،  كەرىسىنشە، كۇنىنە 100 مىڭ ادام عانا كورەتىن – تەلە، 1 مىڭ ادام كىرەتىن ياندەكستىك ىنتەرنەت كەڭىستىكتى «كوزبوياۋشىلىقپەن» 3 ميللينون ادام كورەدى جانە 100 مىڭ ادام كىرەدى دەپ قولدان جالعان اقپارات تاراتىپ، پرايمتايمداعى قازاق ءتىلدى جارنامانىڭ جولىن بوگەۋمەن كەلەدى. وسى ورايدا بارشا قازاقتىڭ كوبىنە انا تىلىندەگى سايتتاردى ەمەس، تەك ۆاتساپ پەن يستوگرامم عانا تۇتىناتىن ۇلتقا اينالعاندىعىن جادتارىنان شىعارىپ الادى. 

ءۇشىنشى ءىرى توپ ول ورىس ءتىلدى عىلىم مەن تەحنيكا سالاسىنداعى زيالى قاۋىم وكىلدەرى جانە ۇلتسىزدانعان «ورىستىق ۇلگىدەگى» ءبىلىم بەرۋ وشاقتارى قازاق ءتىلى دامۋى ءۇشىن قازاقستاندا اۋدارماشىلىق، تەحنيكالىق-تانىمدىق، عىلىمي-وركەنيەتتىك ۇلتتىق مەكتەپتەردىڭ بوي كوتەرمەي كەڭەستىك ءام نەوورىستىق ءبىلىم بەرۋ ءداستۇرى عانا ساقتالىپ، ءام ورىس ءتىلى ۇستەمدىگىنەن ءبىرجولا قۇتىلتىپ، ءبىرتۇتاس قازاق ەلىن قالىپتاستىراتىن بارلىق سالاداعى شەت تىلدەرىنەن تىكەلەي «ءسوز قابىلداۋ» ءۇردىسى مەن بۇرىنعى رۋسسيزمدەر مەن امەريكانيزمدەردى ۇلتتىق مانەردە قازاقتاندىرۋعا لاتىن جازۋلى «ءتىل رەفورماسى» ارقىلى قول جەتكىزىپ، الەمدىك دەڭگەيدەگى سان-سالالى دامىعان قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسقا ەنۋىنە ولە-تىرىلە قارسى. بارلىعى دا كۇنى-ءتۇنى قازاق ءتىلى تەك اۋدارما ءتىلى رەتىندە ورىس ءتىلىنىڭ كالكاسى كۇيىندە قالا بەرۋىن تىلەيدى. ءارى جەرگىلىكتى ۇلتتىق اتاۋلار ورىس تىلىنە بۇرمالانباي ەنەتىن ورتالىق ازيالىق لاتىن جازۋلى ورىس ءتىلى ماسەلەسىنىڭ وزبەكستان مەن قازاقستاندا كوتەرىلەۋىنەن ولەردەي قورقادى. لاتىن جازۋلى ورىس ءتىلى رۋحىنىڭ ەلەسى وزبەكستان مەن قازاقستاندى كەزبەسە ەكەن دەپ تىلەيدى.

ءتورتىنشى توپ قازاق تىلىنە ءام مادەنيەتىنە پىسقىرىپ تا قارامايتىن ورىس جانە اعىلشىن ءتىلدى بيزنەس ەليتا. ولار قازاق ءتىلدى قازاقتاردىڭ ءىرى بيزنەسكە كەلۋىنە، وندا بەرىك ورنىعىپ، IT-ءدى، ۇلتتىق ونەردى، ىنتەرنەتتى، كىتاپ ساۋداسىن، باسپا ونىمدەرىن، مال جانە ەگىن شارۋاشىلىعىن ت.ب. سالالاردى ءوز بينەس جوبالارى ارقىلى مەملەكەت قولداۋىنا سۇيەنىپ دامىتۋىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى. وزدەرىنىڭ قازىرگى ۇكمىەت قولداۋى ارقاسىندا 30 جىل بويى مەملەكەتتەن كورىپ وتىرعان ناپاقاسىن قازاق كاسىپكەرلەرىمەن بولىسكەندى ەش قالامايدى. اقشانى شەتەلدىك وفشورعا شىعارىپ، ول جاقتان قىمبات جىلجىمايتىن مۇلىك ساتىپ الىپ، ۇرپاعىن سوندا قونىستاندىرۋدى عانا ءبىلىپ، قالتالارىنان قارجى شىعارىپ، ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا پاتيروتتىق ۇلەس قوسۋعا ەش مۇددەلى ەمەستىگى اپ-ايقىن فاكتى. 

بەسىنشى توپ سانى 1 ميلليون مەن 100 مىڭنان اساتىن قازاق جانە ورىس ەتنيكالىق وكىلدەرىنەن ءام وزگە دياسپورالارىنان تۇراتىن قازاقستاندىق ۇلت وكىلدەرى. ولار ءۇشىن قازاق ءتىلى جەرگىلىكتى كوپشىلىكتىڭ كوزىن الداۋ ءۇشىن تەك دە-يۋرو «مەملەكەتتىك ءتىل» اتانىپ، شىن مانىسىندە ورىس ءتىلدى ازشىلىق ءۇشىن پۋتيندىك نەويمپەريانىڭ ءتىلىنىڭ عانا ۇستەمدىك قۇرعانىن جان-تانىمەن قالايدى. قازاقستاندىق ۇلت وسى احۋالدىڭ تاپ سول كۇيىندە قالا بەرۋىن اقتىق دەمدەرى قالعانشا قورعايدى. ولارعا 100 قازاق وتىرىپ، ورىس تىلىندە جيىن وتكىزەتىن مەملەكەتتە تۇرۋ، سويلەۋگە شىققان 10 دەپۋتاتتىڭ 9-نىڭ رەسمي تىلدە سايراعانىن تەلەارنادان كورۋدەن اسقان باقىت جوق. 

ورىس ءتىلدى ۇلتتىق ازشىلىقتىڭ وسى بەس توبىن ءوز تاۋبەسىنە كەلتىرمەي قازاق ءتىلدى كوپشىلىك ەش نارسەگە قول جەتكىزە المايدى. ويلانايىق، اعايىن، ءبىز ءۇشىن ىشتەن شىققان جاۋ - قاقپەن-سوقپەن ءىسى جوق قاراپايىم ورىس ءتىلدى قازاق ەمەس، وزدەرىن «قازاقستاندىق ۇلت» سانايتىن ەلىمىزدە «بەسىنشى كولونيا» قۇرىپ العان پۋتيندىك نەويمپەريانىڭ شىققان تەگى مەن ءتۇپ-تامىرىن ۇمىتقان يتارشىلارى. 

ءابىل-سەرىك الياكبار

Abai.kz