ەرلان قارين: ەرتiسباەۆتىڭ لوگيكاسىن تۇسiنبەيمiن
ەلوردامىز استانادا بەلگiلi تەلەجۋرناليست بەرiك ءۋاليدiڭ جەتەكشiلiك ەتۋiمەن "ەركiن ءسوز" پiكiرسايىس الاڭىنىڭ تۇساۋكەسەرi ءوتتi. پiكiر الاڭىنا العاشقى بولىپ بەلگiلi ساياساتتانۋشى، "نۇر وتان" حدپ حاتشىسى ەرلان قارين شاقىرىلعان ەكەن. ول قىرعىزستانداعى پرەزيدەنت سايلاۋى مەن ەلiمiزدە وتەتiن پارلامەنت ءماجiلiسiنiڭ سايلاۋى سونداي-اق، لاڭكەستiكپەن كۇرەس تۋرالى ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى. جالپى العاندا، الماتىعا قاراعاندا استانادا وسىعان ۇقساس پiكiرسايىس كلۋبتارى ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا. سوندىقتان بولسا كەرەك "ەركiن سوزدەن" ەلدiڭ كۇتەرi كوپ-اق. بەرiك پەن ەرلاننىڭ اراسىنداعى سۇراق-جاۋاپ بىلايشا ءوربiدi:
- ءساۋiر توڭكەرiسi مەن جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلدانعاننان كەيiن وتكەن سايلاۋدىڭ قىرعىز ەلi ءۇشiن ماڭىزى قانداي؟ سiزدiڭ ويىڭىزدى بiلسەك.
ەلوردامىز استانادا بەلگiلi تەلەجۋرناليست بەرiك ءۋاليدiڭ جەتەكشiلiك ەتۋiمەن "ەركiن ءسوز" پiكiرسايىس الاڭىنىڭ تۇساۋكەسەرi ءوتتi. پiكiر الاڭىنا العاشقى بولىپ بەلگiلi ساياساتتانۋشى، "نۇر وتان" حدپ حاتشىسى ەرلان قارين شاقىرىلعان ەكەن. ول قىرعىزستانداعى پرەزيدەنت سايلاۋى مەن ەلiمiزدە وتەتiن پارلامەنت ءماجiلiسiنiڭ سايلاۋى سونداي-اق، لاڭكەستiكپەن كۇرەس تۋرالى ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى. جالپى العاندا، الماتىعا قاراعاندا استانادا وسىعان ۇقساس پiكiرسايىس كلۋبتارى ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا. سوندىقتان بولسا كەرەك "ەركiن سوزدەن" ەلدiڭ كۇتەرi كوپ-اق. بەرiك پەن ەرلاننىڭ اراسىنداعى سۇراق-جاۋاپ بىلايشا ءوربiدi:
- ءساۋiر توڭكەرiسi مەن جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلدانعاننان كەيiن وتكەن سايلاۋدىڭ قىرعىز ەلi ءۇشiن ماڭىزى قانداي؟ سiزدiڭ ويىڭىزدى بiلسەك.
- بۇل دودانىڭ ماڭىزدىلىعىنىڭ ەڭ بiرiنشi سەبەبi - ءساۋiر توڭكەرiسiنەن كەيiن وتكەن تۇڭعىش پرەزيدەنتتiك سايلاۋدا بىلتىرعى جىلى بولعان توڭكەرiس ناتيجەلەرiن شارتتى تۇردە بەكiتۋ كەرەك بولدى. جەڭiسكە جەتكەن ساياسي كۇشتەر ءوز پوزيتسياسىندا تۇرا الا ما، جوق پا دەگەن سۇراق تۋىندايدى. سەبەبi وسى سايلاۋدا باكيەۆتi جاسىرىن قولداپ جۇرگەن كەيبiر ساياساتكەرلەر ساياسي ساحناعا شىعىپ، ءوز جاعدايلارىن نىعايتىپ جiبەرە مە دەگەن قاۋiپ تە جوق ەمەس ەدi. ويتكەنi وتكەن جىلعى پارلامەنتتiك سايلاۋدا بiرiنشi ورىندى «اتاجۇرت» پارتياسى يەلەندi. ال وسى پارتيانىڭ جەتەكشiلەرi تاشيەۆ پەن كەلدiبەكوۆ ەل iشiندە باكيەۆتiڭ جاقتاستارى سانالادى. ەكiنشiدەن بۇل سايلاۋ قىرعىزستاندا جاڭا كونستيتۋتسيانى قابىلداعاننان كەيiن ءوتiپ وتىر. اتالعان كونستيتۋتسيانىڭ ەرەكشەلiگi - مەملەكەتتi پارلامەتتiك بيلەۋ فورماسىنا اۋىستىراتىنى. بيلiك پارلامەنتتە بولعاندىقتان جەڭiسكە جەتكەن پارتيالار كواليتسيا قۇرىپ ۇكiمەتتi جاساقتاي الادى. بۇكiل الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق iشكi ساياساتتى جۇرگiزەتiن ۇكiمەت بولىپ ەسەپتەلەدi. بiراق مەن جاڭا كونستيتۋتسيادان پارلامەنتتiك جۇيەنiڭ ايتارلىقتاي نىشاندارىن بايقاي المادىم. شىن مانiندە نەگiزگi بيلiك تەتiكتەرi پرەزيدەنتتiڭ قولىندا قالىپ قويدى. سوندىقتان دا مۇنى پارلامەنتتiك ەمەس، پرەزيدەنتتiك-پارلامەنتتiك جۇيە دەپ ايتۋعا كەلەر. ويتكەنi بiرنەشە قۇزىرلى ورگاننىڭ باسشىلارىن تاعايىنداۋ مiندەتi پرەزيدەنتتiڭ قۇزىرىنا تيەسiلi.
"قىرعىزدار كوشەدەگI كەز كەلگەن كورIنIستەن ساياسي احۋالدى بولجايدى" - كەيبiرەۋلەر نەلiكتەن اتالعان سايلاۋدى ءۇشiنشi توڭكەرiسكە اپارۋى مۇمكiن دەپ قاۋiپتەندi?
- ارينە، مۇنداي قاۋiپ بولدى. قىرعىزدار كوشەدەگi كەز كەلگەن كورiنiستەن ەلدەگi ساياسي احۋالدى بولجاۋعا ادەتتەنiپ العان. بiزگە جولىققان ادامداردىڭ اراسىندا: "ورتالىق دۇكەندەردiڭ بiرiنە قورشاۋ جاسالىپتى نەمەسە تاۋارلارىن شىعارىپ جاتىر ەكەن، دەمەك سايلاۋدان كەيiن بۇلiك شىعادى" دەپ ايتقان ەدi. تiپتi ساياساتكەرلەر مەن ساراپشىلاردىڭ بۇعان قۋانعان كەيپiن اڭعاردىم. تاعى دا بۇلiك بولادى دەگەن دە قۋانىش پا ەكەن؟ بۇل قاسiرەت قوي. ال شىن مانiندە مۇنان كەيiن توڭكەرiستiڭ بولا قويۋى ەكi تالاي نارسە ەكەنi تۇسiنiكتi ەمەس پە؟
- جۇرتشىلىق اتامبەۆتىڭ پرەزيدەنت بولۋىنا رەسەي قولداۋ بiلدiردi دەپ اشىق ايتتى. جالپى قىرعىز ساياساتىنا شەت ەلدiڭ ىقپالى قانشالىقتى دەڭگەيدە؟
- وكiنiشكە قاراي، قىرعىز ساياساتىنا شەتەلدiڭ ىقپالى زور. اتامباەۆ بiر جارىم ايداي ۇكiمەت باسشىسى بولا تۇرىپ ەشقانداي شەشiم مەن قاۋلى قابىلداي المادى. تەك قاڭتار ايىندا عانا الاتاۋداعى ەڭ بيiك شىڭدارىنىڭ بiرiن ۆ.پۋتيننiڭ اتىمەن اتاۋ تۋرالى شەشiم شىعاردى. سونداي-اق ول پرەزيدەنتتiككە تۇسەتiنiن جاريالاماستان، بiر كۇن بۇرىن ماناس اسكەري بازاسىنىڭ قولدانۋ كەلiسiمشارتىن سوزدىرتپايتىنىن مالiمدەدi. بۇل - "مەن رەسەيگە جاقتاس ساياساتكەرمiن، سەندەردi قولدايمىن" دەپ اقش-قا الدىن الا بەرگەن بەلگiسi. سودان كەيiن سايلاۋعا ءتۇسiپ، جەڭiسكە جەتكەننەن كەيiن بەرگەن ۋادەسiن كوپشiلiكتiڭ الدىندا راستاعانداي بولدى.
"تەرروريزم قاۋپI كۇشەيIپ كەلەدI"
- سوڭعى كەزدەرi قىرعىز ەلiندە دە تەرروريزم بەلگiلەرi بايقالۋدا. وكiنiشكە قاراي، بiزدە دە ءار ءتۇرلi جارىلىستار بولدى. اتالعان ماسەلەنi ناقتى زەرتتەپ جۇرگەن ساياساتكەر رەتiندە مۇنى تەرروريزم دەپ ايتا الاسىز با؟ نە بولىپ جاتىر قازاقستاندا؟
- وسى ۋاقىتقا دەيiن "تەرروريزم قاۋiپ-قاتەرi بiزدەن الىس، تiكەلەي ءتونiپ تۇرعان جوق" دەپ وزiمiزدi-ءوزiمiز سەندiرiپ كەلدiك. شىن مانiندە مۇنداي قاۋiپ باياعىدان بار. 2000 جىلداردىڭ باسىندا تەرروريستەر مەن قىلمىسكەرلەر شەتەلدەن بiزدiڭ ەلگە قاشىپ كەلە باستادى. ماسەلەن، 2004-06 جىلدارى وزبەكستانعا 11 تەرروريزممەن ايىپتالىپ جۇرگەن ازاماتتى ۇستاپ بەردiك. ال 2000 جىلدىڭ ورتاسىنان باستاپ بiزدiڭ ازاماتتار شەتەلدە ءارتۇرلi ۇيىمداردىڭ مۇشەلەرi رەتiندە ۇستالا باستادى. 2005 جىلى پاكiستاندا سونداي بiر توپ تالقاندالدى. سول توپ مۇشەلەرiنiڭ iشiنەن 11 قازاقستاندىق تولقۇجات تابىلعان. وكiنiشكە قاراي، قازiرگi كەزدە كەيبiر ازاماتتار شەتەلدە ەمەس، ءوز ەلiمiزدە ءارتۇرلi جارىلىستاردى جاساۋعا ىنتالانا باستادى. ۇقك-نiڭ پارلامەنتكە بەرگەن مالiمەتiندە 2007-09 جىلدارى ەلiمiزدە بەس تەراكتiنiڭ الدىن العان. ەڭ قىزىعى، سوڭعى 5 جىلدا قازاقستان ازاماتتارىنىڭ تەرروريزم ايىبىمەن جيi-جيi ۇستالۋ فاكتiسi تiركەلە باستادى. جىلىنا 10-نان 20-عا دەيiن ازامات تەرروريزمگە قاتىسى بار دەگەن باپ بويىنشا سوتتالىپ جاتىر. بۇل، ارينە، قاۋiپتi تەندەنتسيا. اشىعىن ايتساق تەرروريزم قاۋپi كۇشەيiپ كەلە جاتىر، ونى مويىنداماۋعا بولمايدى. ايتسە دە مۇنىڭ ەكiنشi بiر قىرى بار. قازiرگi كەزدە باق "حاليفات ساربازدارى" دەگەن ۇيىم بار ەكەن" دەپ قايتا-قايتا جارنامالاپ جاتقان سياقتى. شىن مانiندە قاندايدا بiر حالىقارالىق ۇيىمنىڭ قازاق ەلiنە قارسى كۇرەسiپ جاتقانى كۇماندi. ءوز باسىم "حاليفات ساربازدارى" دەگەن ۇيىمنىڭ بار ەكەنiن ەستiگەن ەمەسپiن. ماسەلەن سوڭعى 10 جىلدا گلوبالدىق دەڭگەيدە تەرروريزم قاۋiپ-قاتەرi ءورشiپ تۇرعان تۇستا الەمنiڭ تۇكپiر-تۇكپiرiندە جارىلىس، كەپiلدiككە الۋدىڭ بارلىعىندا ء"ال-كايدا" تۇر دەلiندi. ايتسە دە تەرروريزم ماسەلەسiمەن اينالىسىپ جۇرگەندەردiڭ بارلىعى اتالعان ۇيىمنىڭ شىن مانiندە جوق ەكەنiن ايتادى. كەز كەلگەن تەرروريستiك اكتiنiڭ ماقساتى اقپاراتتىق نازار اۋدارتۋ. مەنiڭشە، "حاليفات ساربازدارى" دەگەن ۇيىمنىڭ بار بولۋى دا كۇماندi.
- سايلاۋ وتكەننiڭ ەرتەڭiندە كەلەسi سايلاۋعا دايىندىق شارالارى باستالادى دەيدi عوي. ءوزiڭiز بiلەسiز ەلiمiزدە سايلاۋ ۇنەمi مەرزiمiنەن بۇرىن وتەدi. سول سياقتى كەلەسi ءماجiلiس سايلاۋى مەرزiمiنەن بۇرىن وتە مە؟
- اتا زاڭىمىزدىڭ ءتارتiبi بويىنشا ءماجiلiس سايلاۋى پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ وكiلەتتiلiگi اياقتالۋىنا ەكi اي قالعاندا وتكiزiلەدi. قازiرگi دەپۋتاتتاردىڭ وكiلەتتiلiگi زاڭ بويىنشا 2012 جىلدىڭ قىركۇيەگiندە ءتامامدالادى. وسى قاعيدا بويىنشا سايلاۋ كەلەسi جىلى ناۋرىز نەمەسە ءساۋiر ايلارىندا جاريالانىپ، ماۋسىم نەمەسە شiلدە ايىندا ءوتۋi كەرەك. وسىنى ەسكەرسەك، سايلاۋدىڭ جاريالانۋىنا 6 ايدان دا از عانا ۋاقىت قالدى. ازiرشە سايلاۋدىڭ مەرزiمiنەن بۇرىن وتۋiنە قانداي دا بiر العى شارتتى كورiپ وتىرعان جوقپىن. پرەزيدەنت كەڭەسشiسi ە.ەرتiسباەۆ "رەسەيدە سايلاۋ جەلتوقسان ايىندا وتەدi, بiز ودان بۇرىن وتكiزiپ قالۋىمىز كەرەك" دەدi. شىنىمدى ايتسام، مۇنداي لوگيكانى تۇسiنبەيمiن. تاعى دا وسى ەرتiسباەۆتi "رەسەيدە كاسiپكەرلەردiڭ "پراۆوە دەلو" پارتياسى قۇرىلادى ەكەن، بiزدەر دە تەزiرەك كاسiپكەرلەردiڭ پارتياسىن قۇرايىق" دەپ مالiمدەدi. اجەم ايتۋشى ەدi: "جۇرت تەرەزەدەن سەكiردi ەكەن دەپ، سەن دە سەكiرiپ كەتەسiڭ بە", - دەپ.
سەرiك جولداسباي،
