بۇگىندە مۇناي-گاز ونەركاسىبىن دامىتۋ، مۇناي ونىمدەرىنە، ونىڭ ىشىندە جانار-جاعارماي مەن ديزەلدى وتىنعا باقىلاۋدى كۇشەيتۋ  ۇكىمەتتىڭ باستى نازاردا ۇستايتىن باعىتتارىنىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. بيىل كوكتەمگى ەگىس باستالىسىمەن ۇكىمەت باسشىسى كارىم ءماسىموۆ ءتيىستى باقىلاۋشى ورگاندارعا مۇناي ونىمدەرىنىڭ كەزەكتى وسۋىنە جول بەرمەۋ قاجەتتىگىن قاداپ-قاداپ ايتقان-دى. سول-اق ەكەن، وبالى نە كەرەك، بۇل ىسكە جاۋاپتى ساۋات مىڭباەۆ مىرزا باسقارىپ وتىرعان ەنەرگەتيكا جانە مينەرالدى رەسۋرستار مينيسترلىگى ەلدە جانار-جاعارماي باعاسىنىڭ شارىقتاۋىنا جول بەرمەۋگە تىرىسىپ-اق باقتى. ايتسە دە مۇنايعا قاتىستى الەمدىك نارىقتاعى باعا ديناميكاسى مىڭ قۇبىلىپ تۇرعاندا، مۇنايدان شىعاتىن نەگىزگى ءونىم – جانار-جاعارماي باعاسى ادەتتەگى «سەكىرىسكە» ۇرىنباي قويسىن با؟  بيىل دا جىلداعىداي ەلدە جانار-جاعارماي باعاسىنىڭ ءوسۋى ورىن الدى. 
دەرەك پەن دايەك…

بۇگىندە مۇناي-گاز ونەركاسىبىن دامىتۋ، مۇناي ونىمدەرىنە، ونىڭ ىشىندە جانار-جاعارماي مەن ديزەلدى وتىنعا باقىلاۋدى كۇشەيتۋ  ۇكىمەتتىڭ باستى نازاردا ۇستايتىن باعىتتارىنىڭ بىرىنە اينالىپ وتىر. بيىل كوكتەمگى ەگىس باستالىسىمەن ۇكىمەت باسشىسى كارىم ءماسىموۆ ءتيىستى باقىلاۋشى ورگاندارعا مۇناي ونىمدەرىنىڭ كەزەكتى وسۋىنە جول بەرمەۋ قاجەتتىگىن قاداپ-قاداپ ايتقان-دى. سول-اق ەكەن، وبالى نە كەرەك، بۇل ىسكە جاۋاپتى ساۋات مىڭباەۆ مىرزا باسقارىپ وتىرعان ەنەرگەتيكا جانە مينەرالدى رەسۋرستار مينيسترلىگى ەلدە جانار-جاعارماي باعاسىنىڭ شارىقتاۋىنا جول بەرمەۋگە تىرىسىپ-اق باقتى. ايتسە دە مۇنايعا قاتىستى الەمدىك نارىقتاعى باعا ديناميكاسى مىڭ قۇبىلىپ تۇرعاندا، مۇنايدان شىعاتىن نەگىزگى ءونىم – جانار-جاعارماي باعاسى ادەتتەگى «سەكىرىسكە» ۇرىنباي قويسىن با؟  بيىل دا جىلداعىداي ەلدە جانار-جاعارماي باعاسىنىڭ ءوسۋى ورىن الدى. 
دەرەك پەن دايەك…
ەگەر رەسمي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، وتكەن جىلى كۇزدە 1 توننا ديزەل وتىنى 520 دوللاردى قۇراسا، بيىل بۇل كورسەتكىش 1000 دوللاردان اسىپ-جىعىلىپتى. جالپى، دەرەكتەر قازاقستانعا كەلەتىن جانار-جاعارماي كولەمىنىڭ 50 پايىزى سىرتتان كەلەتىنىن ايقىندايدى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، قازاقستانداعى مۇناي وڭدەۋ تەحنولوگياسىنىڭ ەسكىرگەنى سونشا، ءبىز 1 توننا مۇنايدان 400-450 كەلى جانارماي الادى ەكەنبىز. ايتا كەتسەك، كورشىلەس رەسەيدىڭ زاۋىتتارى 1 توننادان 600-700 كەلى جانارماي شىعارادى. ەۋروپا مەن اقش-تا بۇل كورسەتكىش 700-770 كەلىنى قۇرايدى. ونىڭ ۇستىنە بىزدە وتاندىق مۇنايدىڭ ءبىر بولىگى سىرتقا ساتىلادى. ال ءوزىمىز تۇتىناتىن جانارمايدىڭ 25 پايىزىن رەسەيدەن الۋعا ءماجبۇرمىز، ويتكەنى ءوزىمىزدىڭ مۇناي وڭدەيتىن زاۋىتتارىمىز ىشكى نارىقتى تولتىرا الماي جاتىر. وسىنىڭ ءوزى الەمدىك ەكونوميكامەن ىقپالداسىپ دامىپ وتىرعان قازاقستاننىڭ جاعدايىنا، اتاپ ايتقاندا، ەلىمىزدەگى جاعار-جانارماي باعاسىنا ءوز اسەرىن تيگىزۋدە. دەي تۇرعانمەن دە، قازاقستانداعى كەيبىر كومپانيالاردىڭ دا ەلدەگى جانارماي باعاسىنىڭ شارىقتاۋىنا قاتىسى بار ەكەنى داۋسىز.
گاپ قايدا جاتىر؟
ماسەلەن، وتكەندە ەنەرگەتيكا جانە مينەرالدى رەسۋرستار ءمينيسترى ساۋات مىڭباەۆ مۇناي وڭدەۋشى كومپانيالار وكىلدەرىمەن كەزدەسۋى بارىسىندا سىرتتان ەلگە ءىرى جانار-جاعارماي جەتكىزۋشى ءبىراز كومپانيالاردى سىنعا الدى. ونىڭ ايتۋىنشا، جىل باسىنان بەرى اتالعان ەلگە رەسەيدەن جانارماي جەتكىزۋشى بىرقاتار كومپانيالار مۇناي ونىمىنە قاتىستى باعانى بىرنەشە مارتە قۇبىلتقان. سونىڭ سالدارىنان ەلدەگى باسقا دا ستانسالار جوعارى باعاعا تەڭەسكەن. وسى تۇرعىدا وتاندىق مۇناي وڭدەۋشى كومپانيالار دا «باعا مامىلەسىن» قولدان جاساپ، ناۋقان بارىسىنداعى باعانى قىمباتشىلىققا ۇشىراتقان. بۇل رەتتە ساۋات مىڭباەۆ مىرزانىڭ ءوزى: «وسىنداي فاكتىلەر دەرەۋ تەكسەرىلسە، ءتيىستى شارالار قولدانىلسا يگى.  ويتكەنى بۇگىندە كەز كەلگەن ساۋدا-ساتتىقتىڭ بارلىعى، ونىڭ ىشىندە ازىق-تۇلىك پەن كۇندەلىكتى قاجەتتى تاۋارلاردىڭ باعاسى ەڭ الدىمەن جانار-جاعارماي باعاسىنا تاۋەلدى ەكەندىگى ايدان انىق. ياعني ماي باعاسىنىڭ ءوسۋى باسقا باعالاردى دا سوڭىنان ەرتەدى»، – دەگەن ەدى…
ساپا دا سان سوقتىرىپ تۇر…
جالپى، جانارماي باعاسىنا قاتىستى بايىپتى پىكىرلەر ءوز الدىنا، بۇگىندە ماماندار وتاندىق جانار-جاعارمايدىڭ ساپاسى دا سىن كوتەرمەيتىنىن العا تارتادى. بۇل رەتتە ۇعا اكادەميگى ءنادىر ءنادىروۆ بىلاي دەيدى:
–  ەگەر ەسەپ-قيساپقا جۇگىنەتىن بولساق، مۇنايدان وڭدەلگەن جانار-جاعارماي كورسەتكىشى حالىقارالىق ستاندارت بويىنشا 80-95 پايىزعا ساپالى بولۋى ءتيىس. ال قازاقستاندا بۇل كورسەتكىش ازىرگە 50-60 پايىزدىڭ اينالاسىندا عانا. دەمەك، قازىر شىعارىلىپ جاتقان وتاندىق جانار-جاعارمايدىڭ باعاسىن قويىپ، ساپاسىنىڭ ءوزى الەمدىك ستاندارتقا جەتە الماي وتىر. ءبىز قازىردىڭ وزىندە ەلدە ءوندىرىلىپ جاتقان جانار-جاعارمايدىڭ ساپاسى تومەن ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك.  ءبىر ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشىپ الماي، ەكىنشى پروبلەمانى شەشۋ مۇمكىن ەمەس. قازىر ەلدە جانار-جاعارماي وندىرەتىن ءبىردى-ەكىلى عانا زاۋىت بار. سول زاۋىتتارعا ءتيىمدى جاعداي جاساپ، اۋقىمدى ينۆەستيتسيا قۇيىلسا، جانارماي تاپشىلىعى دا، ونىڭ باعاسىنىڭ قۇبىلۋى دا،  جانارمايدىڭ ساپاسىنىڭ ارتۋى دا ءوز شەشىمىن تابادى دەپ ويلايمىن….
ۇپايدى تۇگەندەيتىن ءۇش تەتىك
ال مۇندايدا تىعىرىقتان شىعار جول قايسى؟  بۇل رەتتە ماماندار مىناداي ۇسىنىستاردى العا تارتادى.
ا. بىرىنشىدەن، مىسالى، جەرىندە ءبىر تامشى مۇنايى جوق جاپونداردا 70-كە جۋىق مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى بار. سوندىقتان قازاقستان دا وسى تاجىريبەدەن ساباق الىپ، ەلدە شاعىن مۇناي وڭدەيتىن زاۋىتتار سالۋدى قولعا الۋى كەرەك…
ءا. ەكىنشىدەن، جانار-جاعارماي باعاسىن تۇراقتاندىراتىن ارنايى قورلار اشىلۋى ءتيىس. بۇل – ەلدە قىمباتشىلىقتىڭ بەلەڭ الۋىنا جول بەرمەيتىن بىردەن-ءبىر تەتىك.
ب. ۇشىنشىدەن، ناق وسى جانار-جاعارمايعا قاتىستى ارنايى قاتاڭداتىلعان  زاڭ قابىلدانۋى ءتيىس. سوندا ەلگە سىرتتان جانارماي اكەلۋشى كومپانيالار دا، وتاندىق جانارماي ءوندىرۋشى كومپانيالار دا زاڭسىزدىقتارعا بوي الدىرمايتىن بولادى.
مىنە، مامانداردىڭ پىكىرىنشە، جانارماي توڭىرەگىندەگى تۇيتكىلدى شەشۋدە ءبىز الدىمەن وسى ۇسىنىستاردى ەسكەرگەنىمىز ءجون. پايىمداعانعا بۇل ءبىزدىڭ ۇپايىمىزدى تۇگەندەيتىن تەتىكتەردىڭ ءبىر پاراسى ەكەنى داۋسىز.

قارلىعاش زارىققانقىزى
«الاش ايناسى» گازەتى 25 ماۋسىم 2009 جىل