بيىلعى جىلى وتكەن 2-ۇلتتىق ساناق ناتيجەلەرى كۇمان تۋدىرۋدا. ەگەر ساناق ساپاسىز شىقسا، ونى ساراپشىلار قايتا وتكىزۋدى ۇسىنادى. سوندا 1 ميلليارد تەڭگەدەن استام ەل قارجىسى سارپ ەتىلگەن ماڭىزدى مەملەكەتتىك شارا ناتيجەسىز بولعانى ما؟!

ساناقتاعى سان مەن ساپا
«ەگەر ءار ەسەپشى ءار ءبىر ەرە¬سەك ادامنىڭ ەسىگىن قاعىپ، بار¬لىق سۇراقتار بويىنشا جاۋاپ الۋى كەرەك بولسا، قان¬داي ساپا تۋرالى ايتۋعا بو¬لا¬دى؟» – دەيدى دەموگراف ما¬قاش ءتاتىموۆ. سوڭعى ساناققا دەيىن ەلدە 15 ميلليوننان اس¬تام حالىق تۇراتىندىعى انىق¬تالعان. ولاي بولسا، بار-جو¬عى 58 مىڭ ەسەپشىنىڭ ون شاق¬تى كۇن ىشىندە ەلدەگى وندا¬عان ميلليون ازاماتتان 45 سۇ¬راق بويىنشا تاپتىشتەپ جاۋاپ الۋى قيسىنسىز كورىنە¬دى.
ارينە، وسىدان كەيىن ەسەپ¬شىلەردىڭ تۇرعىنداردىڭ اتى-جوندەرىن عانا جازىپ الىپ، ماڭىزدى دەگەن ساۋالداردىڭ ءوزىن ەسكەرۋسىز قالدىرۋىنا نەمەسە كەيبىر اۋدان ازامات¬تارى¬نىڭ ساناتقا مۇلدەم قو¬سى¬لماي قالۋىنا تاڭىرقاۋعا بولماس. بۇل فاكتىلەر ءجونىن¬دە «ايقىن» گازەتى ساناق ناۋ¬قانى كەزىندە بىرنەشە ماقالا جاريالاعان («ساناققا كىم سالاق؟» «ساناتتا جوقتاردى كىم سانايدى؟» جانە ت.ب).

بيىلعى جىلى وتكەن 2-ۇلتتىق ساناق ناتيجەلەرى كۇمان تۋدىرۋدا. ەگەر ساناق ساپاسىز شىقسا، ونى ساراپشىلار قايتا وتكىزۋدى ۇسىنادى. سوندا 1 ميلليارد تەڭگەدەن استام ەل قارجىسى سارپ ەتىلگەن ماڭىزدى مەملەكەتتىك شارا ناتيجەسىز بولعانى ما؟!

ساناقتاعى سان مەن ساپا
«ەگەر ءار ەسەپشى ءار ءبىر ەرە¬سەك ادامنىڭ ەسىگىن قاعىپ، بار¬لىق سۇراقتار بويىنشا جاۋاپ الۋى كەرەك بولسا، قان¬داي ساپا تۋرالى ايتۋعا بو¬لا¬دى؟» – دەيدى دەموگراف ما¬قاش ءتاتىموۆ. سوڭعى ساناققا دەيىن ەلدە 15 ميلليوننان اس¬تام حالىق تۇراتىندىعى انىق¬تالعان. ولاي بولسا، بار-جو¬عى 58 مىڭ ەسەپشىنىڭ ون شاق¬تى كۇن ىشىندە ەلدەگى وندا¬عان ميلليون ازاماتتان 45 سۇ¬راق بويىنشا تاپتىشتەپ جاۋاپ الۋى قيسىنسىز كورىنە¬دى.
ارينە، وسىدان كەيىن ەسەپ¬شىلەردىڭ تۇرعىنداردىڭ اتى-جوندەرىن عانا جازىپ الىپ، ماڭىزدى دەگەن ساۋالداردىڭ ءوزىن ەسكەرۋسىز قالدىرۋىنا نەمەسە كەيبىر اۋدان ازامات¬تارى¬نىڭ ساناتقا مۇلدەم قو¬سى¬لماي قالۋىنا تاڭىرقاۋعا بولماس. بۇل فاكتىلەر ءجونىن¬دە «ايقىن» گازەتى ساناق ناۋ¬قانى كەزىندە بىرنەشە ماقالا جاريالاعان («ساناققا كىم سالاق؟» «ساناتتا جوقتاردى كىم سانايدى؟» جانە ت.ب).
انكەتاداعى ساۋالداردىڭ سا¬نى عانا ەمەس، مازمۇنى دا ءۇل¬كەن كۇمان تۋدىرىپتى. ءتا¬تى¬موۆ سۇراقتاردى ازىرلەۋدە ورەس¬كەل قاتەلەر كەتكەنىن العا تار¬تادى. «مىسالى، 15 مىڭ تەڭ¬گە نەمەسە 1 مىڭ دوللار اي¬لىق الاتىنىن كىم اشىق اي¬تا سالادى؟ نەمەسە جۇمىسقا قا¬لاي جەتەتىندىگى تۋرالى سۇ¬راق ءتىپتى ارتىق... ەڭ باستىسى – دەموگرافيالىق كورسەتكىش¬تەر، وتباسى جاعدايى، بالا تۋ، ۇلتتىق ءتىل، قالعانى – ەكىن¬شى كەزەكتەگى ماسەلەلەر»، – دەيدى زەرتتەۋشى.
ساناقتىڭ ناتيجەلەرىنە سە¬ناتور عاني قاسىموۆ تا سەن¬بەيدى. «ءبىز وسى ساناققا دەيىن حا¬لىق سانى 15 ملن 14 مىڭ دەپ جۇرگەنبىز. ال بۇل ساناق 16 ملن 400 مىڭ ەكەنىن كور¬سەت¬تى. ءبارىمىز تاڭ-تاماشا بول¬دىق: ايىرماشىلىق سوندا ميل¬ليونعا جەتكەن بە؟! ال قا¬زىر مەن وعان سەنبەيمىن. ءمۇم¬كىن ءبىزدىڭ سانىمىز 19 ملن شى¬عار؟!» – دەيدى عاني قاسىموۆ. ءويت¬كەنى، ول سايلاۋشى¬لارى¬نان ساناق كەزىندە ۇيلەرىنە ەسەپ¬شىلەردىڭ كەلمەگەندىگى، سا¬ناققا الىنباعاندىعى جايلى ارىز¬دى ءجيى ەستىگەنىن ايتادى. ءبى¬راق ونىڭ ۇكىمەت باسشىسى¬نىڭ اتى¬نا ارنايى دەپۋتات¬تىق ساۋال جولداۋىنا ءمۇل¬دەم باس¬¬قا جايت تۇرتكى بولىپ¬تى.
ماۋسىمنىڭ 2-كۇنى بيۋد¬جەت اقشاسىن تالان-تارا¬جىعا سال¬عانى ءۇشىن ستاتيستيكا اگەنت¬تىگىنىڭ ءتورايىم ورىنبا¬سارى نۇرمان بايانوۆ ۇستال¬عان. مەملەكەت قازىناسىنان سا¬ناققا بولىنگەن قوماقتى قار¬جىنىڭ (1 ملرد 144 ملن) تەك 30 پايىزى عانا (379 ملن) ءوزى¬نىڭ نەگىزگى ماقساتىنا جۇم¬سالسا، قالعانى لاۋازىم يە¬لەرى مەن جەكە كاسىپورىندار اراسىندا بولىسكە تۇسكەن.
«ەگەر ساناق جوسپارلانعان قارجىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىن عانا قامتىسا، وندا ونىڭ ءنا¬تي¬جەلەرى سەنىمدى بولۋى ءمۇم¬كىن ەمەس. اقشانىڭ بارلىعىن يگەرمەي، ادامداردى تولىق قام¬تىماي، جۇمىستى اياعىنا دەيىن جەتكىزگەن جوقپىز»، – دەپ نىق مالىمدەدى دەپۋتات. سوندىقتان ول ءوزىنىڭ پرەمەر-مينيستر اتىنا جولداعان ساۋالىندا ۇلتتىق ساناقتى قاي¬تادان كۇزدە وتكىزۋدى ۇسىن¬دى. الايدا ول ازىرگە ۇكى¬مەت¬تەن ءوز ساۋالىنا جاۋاپ ال¬ماپ¬تى.
ساناق-2 بولا ما؟
قارجىلىق ولقىلىقتاردى سا¬ناق ناتيجەلەرىمەن بايلا¬نىس¬تىرۋعا بولمايدى دەپ ەسەپتەيدى بۇۇ قورىنىڭ (يۋنفپا) تۇرعىن حالىق پەن دامۋ ماسەلەلەرى جونىندەگى ءۇي¬لەستىرۋشىسى عازيزا مول¬دا¬قۇلوۆا. ونىڭ سوزىنە قاراعان¬دا، 2008 جىلدىڭ 25 اقپانى مەن 6 ناۋرىز ارالىعىندا ال¬دىن الا ۇيىمداستىرىلعان سى¬ناق ساناق بارىسىن حالىق¬ارا¬لىق ساراپشىلار مۇقيات سا¬راپتاعان. الايدا ولار حا¬لىق¬ارالىق تالاپتارعا قاي¬شى كەلەتىندەي ورەسكەل قا¬تە¬لىك¬تەر تاپپاعان. وسىدان كەيىن عانا بيىل ساناق وتكىزىلگەن. وعان قاتىسقان ەسەپشىلەردىڭ ءبارى ارنايى جاتتىعۋدان ءوت¬كەن. ساناق بويىنشا حالىقتى اق¬پاراتتاندىرۋ جۇمىسى دا، ما¬ماننىڭ پىكىرىنشە، جاقسى ءجۇر¬گىزىلگەن. ال ساناقتاعى كەي¬بىر كەمشىلىكتەر كەز كەلگەن ەل¬دە بولاتىندىعىن ايتادى مول¬داقۇلوۆا.
ساناقتا بىرەر پايىز قاتە¬لىك¬تىڭ كەتۋىن ستاتيستيكا سالا¬سىنىڭ مامانى ەربولات مۇ¬سا¬بەك تە جوققا شىعارمايدى. «ساناقشىلاردىڭ جۇمىسىنا نەم¬قۇرايلى قاراۋ سال¬دارى¬نان ولقىلىقتار بولدى. بىراق ساناقتىڭ ادىستەمەسىمەن تا¬نىسىپ شىقتىم. وندا جا¬زىلعانداردىڭ ءبارى حالىق¬ارا¬لىق تالاپتارعا ساي. ءبارى دۇ¬رىس وتكىزىلدى»، – دەيدى ساراپ¬شى. ول قايتادان «دۋبل» سا¬ناق جاساۋدى ءجون سانا¬ماي¬دى. ويتكەنى ونىڭ ويىنشا، «ەڭ باستىسى – وسى جولعى سا¬ناق قورىتىندىلارىن 1999 جىل¬عى ساناق ناتيجەلەرىمەن سالىستىرۋعا بولادى».
ال ساناقتىڭ زاڭسىزدىعى ءجو¬نىندە تۇجىرىم جاساۋ ءۇشىن ونى تەك ناقتى فاكتى¬لەر¬مەن دالەلدەۋ كەرەكتىگىن تىلگە تيەك ەتەدى حالىقارالىق ساراپ¬شى مولداقۇلوۆا. ول ءۇشىن ارنايى كوميسسيا قۇ¬رىپ، رەسپۋبليكا بويىنشا بار¬لىق زاڭسىزدىقتار انىق¬تالۋى ءتيىس. وسىدان كەيىن عانا ارنايى ماماندار ساناقتىڭ قالاي وتكەندىگى جايلى قورى¬تىن¬دى جاساي الادى. بىراق قو¬سىمشا تەكسەرىس وتكىزگەن جاع¬دايدا تاعى مەملەكەتتىڭ قى¬رۋ¬ار اقشاسى ىسىراپ بولا¬تىن¬دىعىنا ايتادى ساراپشى.
«راس، ساناق – ون جىلدا ءبىر رەت وتەتىن وتە قىمبات شارا، ۇلى ناۋقان. ول ساپالى بولۋى ءتيىس»، – دەپ ەسەپتەيدى ءتاتىموۆ. سون¬دىقتان ول ساناقتى ءبىر جىل¬دان كەيىن ۇلكەن دايارلىق¬پەن قايتا جاساۋدى ءجون سا¬ناي¬دى. «بۇل ميني-ساناق بو¬لا¬دى. ونى كەلەسى جىلى 25 اق¬پانى مەن 6 ناۋرىز ارالى¬عىن¬دا وتكىزگەن دۇرىس. ويتكەنى وسى ۋاقىت ارالىعىندا ءوت¬كەن¬دى تەكسەرىپ، قاتەلەر بولسا ءتۇ¬زە¬تىپ، زەرتتەۋگە بولادى»، – دەي¬دى مامان. ونىڭ پىكىرىنشە، قايتارا ساناق وتكىزىلسە، وتكەن كەمشىلىكتەردى قايتالاماي، كوپ سۇراقتاردى تىزبەلەۋدىڭ قا¬جەتى شا¬مالى. «ەڭ باستى سۇ¬راقتار¬دى قويىپ، تەز-تەز، ءار ادام¬دى ەسەپكە الا وتىرىپ، شى¬نايى اقپارات الۋعا قول جەت¬كىزۋگە ءتيىسپىز» دەيدى ءتاتىموۆ.
ايتپەسە، وتكەن ناۋقاندا «ولار جاپپاي ساناق ءجۇر¬گىزۋ¬دىڭ ورنىنا 10 پايىزدىق ىرىك¬تەۋ ساۋالناماسىن عانا ءوت¬كى¬زىپ، ونى «رەسپۋبليكالىق حا¬لىق ساناعى» دەپ اتاعان»، – دەي¬دى دەموگراف عالىم. بىراق ءدال وسى 10 پايىز، ونىڭ ويىن¬شا، قازىرگى قازاقستاننىڭ شى¬نايى تىرشىلىگىن مۇلدەم بۇر¬ما¬لاپ جىبەرۋى كادىك.

ايجان كوشكەنوۆا
«ايقىن» گازەتى 25 ماۋسىم 2009 جىل