ازاتتىق جولى ازاپتى
قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن وزگەلەردەن كەش جاريالادى. نەگە؟
ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىنا وراي ءتۇرلى باق بەتتەرىندە جۇزدەگەن ماقالالار مەن پىكىرلەر شىعىپ جاتىر. ولاردىڭ كوبى وتكەن جىلدارداعى قول جەتكەن جەتىستىكتەر مەن تابىستاردى سارالاپ، حالىققا تانىتا تۇسۋگە تىرىسادى. سونىڭ بەل ورتاسىندا، ءارينە، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ دارا ەڭبەگى ءوز-وزىنەن كورىنىپ تۇرادى. ال تاعى بىرەۋلەرى كەيبىر كەلەڭسىز جايتتەرگە كوڭىل اۋدارعىسى كەلەدى. سونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىن جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىنان جاريالاعانىنا جارماسىپ، ءمىن تاقپاق بولاتىندار دا بار. ولار ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ جۇرتتان بۇرىن بەلسەنىپ، تاۋەلسىزدىكتى باسقالاردان بۇرىن نەمەسە قالماي جارىسا جاريالاپ، ۋرالاماعان سالقىنقاندىلىعىنا ءشۇبا كەلتىرىپ، ءتۇرلى كىنارات تاققىسى كەلەدى. ال شىن مانىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆ سول تاريحي ساتتە بارىنشا دانا شەشىم قابىلداپ، ساياسي جاعىنان وتە ۇستامدى، بىلىكتى جانە بىردەن-ءبىر دۇرىس جول تاڭداعان ەدى.
قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن وزگەلەردەن كەش جاريالادى. نەگە؟
ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىنا وراي ءتۇرلى باق بەتتەرىندە جۇزدەگەن ماقالالار مەن پىكىرلەر شىعىپ جاتىر. ولاردىڭ كوبى وتكەن جىلدارداعى قول جەتكەن جەتىستىكتەر مەن تابىستاردى سارالاپ، حالىققا تانىتا تۇسۋگە تىرىسادى. سونىڭ بەل ورتاسىندا، ءارينە، پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ دارا ەڭبەگى ءوز-وزىنەن كورىنىپ تۇرادى. ال تاعى بىرەۋلەرى كەيبىر كەلەڭسىز جايتتەرگە كوڭىل اۋدارعىسى كەلەدى. سونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ ءوز تاۋەلسىزدىگىن جۇرتتىڭ ەڭ سوڭىنان جاريالاعانىنا جارماسىپ، ءمىن تاقپاق بولاتىندار دا بار. ولار ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ جۇرتتان بۇرىن بەلسەنىپ، تاۋەلسىزدىكتى باسقالاردان بۇرىن نەمەسە قالماي جارىسا جاريالاپ، ۋرالاماعان سالقىنقاندىلىعىنا ءشۇبا كەلتىرىپ، ءتۇرلى كىنارات تاققىسى كەلەدى. ال شىن مانىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆ سول تاريحي ساتتە بارىنشا دانا شەشىم قابىلداپ، ساياسي جاعىنان وتە ۇستامدى، بىلىكتى جانە بىردەن-ءبىر دۇرىس جول تاڭداعان ەدى.
1991 جىلعى تامىز بۇلىگىنەن كەيىن كسرو-نىڭ تارايتىنى بەلگىلى بولىپ قالدى. بارىنشا السىرەپ، ساياسي تۇرعىداعى سالماعىنان ابدەن ايرىلىپ، داعدارىسقا ءتۇسىپ قالتىراعان ورتالىققا باعىنعىسى كەلمەگەن ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ ءبارى دە ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالاپ ۇلگەردى. اتاپ ايتقاندا، ۋكراينا 1991 جىلدىڭ 24 تامىزىندا، بەلارۋس - 25 تامىزدا، مولدوۆا - 27 تامىزدا، ازەربايجان - 30 تامىزدا، قىرعىزستان مەن وزبەكستان - 31 تامىزدا، ءتاجىكستان - 9 قىركۇيەكتە، ارمەنيا - 23 قىركۇيەكتە، تۇركىمەنستان - 27 قازاندا ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالادى. ال وداقتاس رەسپۋبليكالار اراسىنان العاشقى بولىپ تاۋەلسىزدىگىن ليتۆا 1990 جىلدىڭ 11 ناۋرىزىندا-اق جاريالاعان ەدى. ونى سول كەزدىڭ وزىندە، العاشقى بولىپ يسلانديا تانىدى. ودان كەيىن تاۋەلسىزدىگىن 1991 جىلدىڭ 9 ساۋىرىندە گرۋزيا جاريالادى. لاتۆيا مەن ەستونيا تامىز بۇلىگىنەن كەيىن ىلە-شالا 20 مەن 21 تامىزدا ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالادى. ال قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن كسرو-نىڭ رەسمي تۇردە تارالۋىنا 5-اق كۇن قالعاندا، ياعني 16 جەلتوقساندا جاريالادى. وسىنىڭ ءوزى وتە دۇرىس شەشىم بولاتىن. تاۋەلسىزدىگىن ءبىزدىڭ الدىمىزدا، سوڭعى بولىپ جاريالاعان تۇركىمەنستاننان ءبىز 1,5 اي كەش جاريالاساق تا، ەشتەڭەدەن قۇر قالعان جوقپىز، ەسەسىنە ەلىمىزدە تىنىشتىقتى ساقتاپ قالدىق.
شىن مانىندە تاۋەلسىزدىك كىمگە قارسى جاريالاناتىن، كىمنەن ەنشىنى الۋعا ۇمتىلعان شارا ەكەنىن ويلانىپ كورەلىكشى.
ول، ەگەر ۇعىمداردى ادەيى وڭايلاتىپ ءسويلەسەك، ۇزاق جىلدار بويى وداقتاس رەسپۋبليكالاردى «باۋىرىنا باسىپ»، تىپىر ەتكىزبەي ۇستاپ، تاۋەلدى ەتىپ وتىرعان كسرو-عا قارسى جاريالاناتىن شارا نەمەسە، ءسوزدىڭ تۋراسىن ايتاتىن بولساق، نەگىزىنەن ورىس وكىمەتىنىڭ قول استىنان شىعۋ جولىندا جاسالعان اكتسيا بولاتىن. مۇندايدى، ارينە، ورىس حالقى وكىلدەرىنىڭ ءبارى بىردەي ۇناتا قويماسى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە، ۇزاق جىلدار بويى وتە كەڭ ناسيحاتتارمەن، ۇلكەن شەبەرلىكپەن، كەيدە ءتىپتى ءدورەكىلىكپەن جۇرگىزىلگەن ۋراپاتريوتتىق ساياسات ولاردىڭ تالايىنىڭ ساناسىن ۇلىورىستىق شوۆينيزمنىڭ شىرماۋىمەن بارىنشا قۇرساپ، شىرقاۋ شەگىنە جەتكىزگەن ەدى. ەڭ جوعارى دەڭگەيدە «ءبىز ورىس ءتىلىن عانا ءبىلۋىمىز كەرەك، ونى بارىنشا تەز ۇيرەنسەك، كوممۋنيزمگە دە سونشالىقتى تەز جەتەمىز» دەگەن سياقتى جاۋاپسىز ايتىلعان سوزدەر كۇندەلىكتى ساياساتتاعى باعدارلامالىق ۇستانىمعا بالاندى. ەشكىم وعان ءبىر اۋىز سوزبەن قارسى شىعىپ، جوققا شىعارا المايتىن. ۇلتتىق ساياساتتا «ۇلتتاردىڭ گۇلدەنۋى» جانە «ۇلتتاردىڭ بىرىگۋى» تۇجىرىمداماسىن تەڭ ۇستانامىز دەلىنگەن ساياسات وسىنداي سوزدەردەن كەيىن ەكىنشىسى بىرىنشىسىنەن باسىمدىققا يە بولا بەرەتىن تەندەنتسياعا شىعۋىمىز كەرەك دەگەنگە جەتكىزىلدى.
«ۇلى» حالىقپەن جاقىنداسۋ، ونىڭ ءتىلىن عانا ەمەس، ءدىلىن، عۇرپىن قابىلداۋ اشىقتان-اشىق بارىنشا پروگرەسسيۆتى ءىس-ارەكەت سانالدى. ونى ەۋروتسەنتريستىك ۇستانىم دا ۇشتاي ءتۇستى. ءسويتىپ، ۇلتتاردى بىرىكتىرۋ، سايىپ كەلگەندە بارلىق حالىقتاردى تەگىس ءبىرتۇتاس سوۆەت حالقىنا، ءىس ءجۇزىندە ورىسقا اينالدىرۋ ساياساتى جۇرگىزىلىپ، ول ۇلت ايماقتارىنداعى زيالى قاۋىمنىڭ دا، كوزى اشىق كوپشىلىكتىڭ دە اشۋ-ىزاسىن تۋدىراتىن. بىراق ءوزىن وسىنداي جوعارى مارتەبەگە قول جەتكىزىپ جاتقان سول سولشىل ساياسات ورىس حالقىنىڭ وكىلدەرىنە ۇناماۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. قالىڭ بۇقاراسى ونى ءۇنسىز مويىنداپ، ىشىنەن ماسايرايتىن. ال الدا-جالدا وعان قارسى ابايلاپ قانا، جۇقالاۋ پىكىر بىلدىرىلسە ەرىن موينىنا الىپ تۋلاپ، ونداي ادامنىڭ ءبىلىمى تاياز، بىلىگى از دەپ مۇيىزدەپ شىعا كەلۋگە دايىن بولاتىن. ورىس زيالى قاۋىمى وكىلدەرى اراسىنان ءوز تاراپىنان وسى ساياساتتىڭ دۇرىستىعىنا، ونىڭ جاندانۋىنا شاما-شارقىنشا ۇلەس قوسپاعاندارى كەمدە كەم شىعار. 1939 جىلعى ساناقتا بولعان 193 ۇلتتىڭ 1989 جىلى 101 عانا قالعاندىعى مىنە، وسى ساياساتتىڭ وتە جاقسى ناتيجە بەرىپ كەلە جاتقاندىعىنىڭ كورىنىسى ەدى. كۇننەن-كۇنگە باستىرمالاتىپ كەلە جاتقان بۇل ساياساتتى تەجەۋگە، ءسويتىپ، يمپەريالىق ورتالىققا دەگەن جەككورىنىشتى سەزىمدى ازايتۋعا ورتالىق ۇكىمەتتى باسقارىپ وتىرعان مىقتىلاردىڭ كورەگەندىگى، قايراتكەرلىك قارىمى جەتپەدى. گورباچەۆتىڭ كەزىندە بۇل ساياساتتىڭ سولشىلدىعى ءتىپتى داۋىرلەپ، ونىڭ ارتىنان قازاقستاندا جانە باسقا دا رەسپۋبليكالاردا ۇلتتىق قوزعالىستار بولىپ، قانتوگىسكە ۇلاسقانى بەلگىلى.
ۇلتتىق رەسپۋبليكالاردىڭ كسرو-دان ءتاۋەلسىزدىك الۋعا، ءوز الدىنا جەكە ەل بولۋعا جانتالاسۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەبى، بىزدىڭشە، وسى بولاتىن. ياعني، ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن، بولمىسىن ساقتاۋعا، ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاۋعا بارلىق حالىقتار دا ۇمتىلىپ تۇراتىن. ادامنىڭ بويىنداعى ەڭ نازىك، بارىنشا قاستەرلى دۇنيەسى دە ۇلتتىق سەزىم ەكەنى بەلگىلى. ءپاتريوتيزمنىڭ دە قاينار كوزى وسى ۇلتتىق سەزىم. وتاندى قورعاۋ جولىنداعى بارلىق جالىندى ولەڭدەر، ۇراندى سوزدەر ۇلتتىق سەزىممەن ۇشتاسسا عانا ءوتىمدى بولاتىنىن ومىردە كوردىك. ماسەلەن، ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا «تۋعان وتانىم سسسر-دى قاسىق قانىم قالعانشا قورعايمىن» دەگەننەن گورى «قازاق ەلى، تۋعان جەرىم، وتان انام سەندەرگە جەتپەسىن دەپ فاشيست اياعى كەۋدەمدى وققا توسەيمىن» دەگەن ماعىناداعى سوزدەردىڭ اسەرى الدەقايدا مىقتى بولاتىن. كسرو-نىڭ ۇگىتشىلەرى مەن ناسيحاتشىلارى وتان سوعىسى جىلدارىندا ءپاتريوتيزمدى لاۋلاتۋ جولىندا ۇلتتىق سەزىمدى ۇتقىرلىقپەن قوسىپ وتىرعان سەبەبى دە سول.
ال تاۋەلسىزدىك الدىمەن كەز كەلگەن حالىقتىڭ ۇلت رەتىندە ساقتالۋىنا جول اشاتىن ماڭىزدى قۇرال ەكەندىگى داۋسىز.
ەندى 1991 جىلدىڭ تامىزىنداعى بىزدەگى ۇلتتىق احۋالدىڭ قانداي ەكەنىنە توقتالىپ كورەلىك. 1970 جىلى قازاقستاندا 13 ملن. حالىق بولعان، سونىڭ 4,2 ملن. قازاق، 5,5 ملن. ورىس، 1979 جىلعى ساناقتا 14,7 ملن. حالىقتىڭ 5,3 ملن. قازاق، 5,9 ملن. ورىس بولدى. تەك 1989 جىلعى ساناقتا عانا قازاق ءوز جەرىندە 1926 جىلدان كەيىن العاش رەت كوپشىلىككە جەتىپ، 16,2 ملن. حالىقتىڭ 6,5 ملن. بولدى. ال ورىستار بۇل كەزدە 6,2 ملن. ەدى. ءسويتىپ، قازاق 63 جىل وتكەن سوڭ عانا رەسپۋبليكاداعى ەڭ كوپ ساندى ۇلتتىڭ ءدارەجەسىنە جەتە الدى. 1926 جىلعى ساناقتا قازاقستانداعى بارلىق 6,1 ملن. حالىقتىڭ 3,6 ملن. ياعني 60 پايىزىنا جۋىعى قازاق بولعانى ءمالىم.
بىراق سول 63 جىلدا ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا قازاقتىڭ ورنى ەكىنشى ورىنعا ابدەن سىرىلعان ەدى. بەلسەندى قوعامدىق ارەناداعى قازاقتىڭ كۇيى وتە قوراش كورىنەتىن. ەكونوميكانىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنان باسقا سالالارىنىڭ بارىندە، مادەنيەت، عىلىم، ءبىلىم، ونەردە دە قازاق ەكىنشى ورىننان اسا العان جوق. سولتۇستىك تۇگىل ورتالىق، شىعىس، باتىس وبلىستاردىڭ بارلىق قالالى جەرلەرىندە ورىس ءتىلى باسىمدى سيپاتتا بولدى. سولتۇستىك پەن شىعىستا حالىق سانىنىڭ باسىم كوپشىلىگى ورىستار-دى. الماتىنىڭ وزىندەگى جاعداي سول بولاتىن. تەك قازاقتىڭ ۇلتتىق ەليتاسى شوعىرلانعاندىقتان عانا زيالى قاۋىم ورتاسىندا قازاق تەپە-تەڭدىككە قول جەتكىزىپ جۇرەتىن. وندا دا بىردە جەتسە، بىردە جەتپەي جاتاتىن.
60 جىل بويى ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا باسىمدىققا جەتكەن حالىقتىڭ وكىلدەرى ءوزىنىڭ قولتىعىندا، ەكىنشى قاتاردا جۇرگەن حالىقتىڭ دەگەنىنە بىردەن جىعىلىپ، ءوزىنىڭ تاريحي وتانىنان تاۋەلسىز بولعىمىز كەلەدى دەگەنىن بىردەن مويىنداپ، ءتىلىن ۇيرەنىپ، ءدىلىن ۇعۋعا كونە الا ما؟ ەل دە، جەر دە بىزدىكى، رەسپۋبليكانىڭ نەگىزگى حالقى ءبىز بولامىز دەگەن ۇراندار وعان جاعا ما؟ ونىڭ ۇستىنە ول اتى اتالسا بولدى «ۇلى» دەگەن ماداق بىرگە ايتىلاتىن (اسىرەسە قازاقستاندا), ىرگەدە بۇكىل الەمدە الدىما جان سالمايمىن دەپ ازۋىن ايعا بىلەگەن يمپەرياسى جاتقان، جوعارىدا ايتىلعان سولشىل ساياسات ابدەن كەۋدەسىن ءوسىرىپ، ەڭبەكتەگەن جاسىنان ەڭكەيگەن كارىسىنە دەيىن وركوكىرەك قىلىپ جىبەرگەن ورىس حالقى بولسا - ونى نيزامعا جىعۋ، ۋ-شۋسىز، بۇلىكسىز قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداتۋ - وڭاي شارۋا ما ەدى؟ قالا بەردى ورتالىقتاعى يمپەرياشىل كۇشتەردىڭ باعىنباڭدار دەگەن اشىق ايعايلارى دا شىعىپ جاتقانى وتىرىك پە؟ 90-شى جىلداردىڭ باسىندا ا.سولجەنيتسين «كاك نام وبۋسترويت روسسيۋ» دەگەن ەڭبەگىندە قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىن رەسەيدىڭ «وڭتۇستىك ءسىبىرى»، گورباچەۆ 5 وبلىستى رەسەيدىڭ جەرى، ودان جيرينوۆسكي «جاقىن شەتەلدەگى ورىس حالقىنا ۇندەۋىن» جاريالاپ، مولدوۆا سەكىلدى شاعىن رەسپۋبليكالاردىڭ وزىندە ورىستار تىعىز قونىستانعان اۋماقتاردا «پريدنەستروۆە» سەكىلدى سەپاراتيستىك رەسپۋبليكالار قۇرىلىپ جاتسا، بىزدەگى ورىستاردى ساباسىنا ءتۇسىرۋ وڭاي ما ەدى؟ ارينە، ءبارى دەپ ايتپايمىز، بىراق قالىڭ كوپشىلىگىنىڭ اۋانى باسقادا بولعانىن كورمەۋ - «كورمەس تۇيەنى دە كورمەستىڭ» كەبى بولار ەدى.
وسىنداي جاعدايدا جۇرتتان بۇرىن بەلسەنىپ، تاۋەلسىزدىكتى، ياعني ورىس يمپەرياسىنىڭ قول استىنان شىعۋدى باسقالاردان بۇرىن جاريالاپ كور؟ «ءوزى دە ۇركەيىن دەپ تۇرعان جىلقىعا جاپىراق شاشساڭ نە جورىق» دەمەكشى، بۇل ونسىز دا ورەكپىپ تۇرعان كوڭىلدەرگە قۇرىق بەرىپ، احۋالدى ءتىپتى شيەلەنىستىرىپ جىبەرەتىن كورسوقىرلىق بولار ەدى.
اۋمالى-توكپەلى سول زاماندا ءوز باسىمىز، ماسەلەن، قىزىلجارداعى اۋىتقۋلاردى كوزبەن كورىپ، قۇلاقپەن ەستىدىك. جەرگىلىكتى ورىستاردىڭ قالىڭ وكىلدەرى اشىقتان-اشىق «قازاقتار بىزگە كۇن كورسەتپەي جاتىر، ءبىزدىڭ زور ءتىلىمىزدىڭ اۋقىمىن ەكشەپ، وزدەرىنىڭ قور ءتىلىن تىقپالاپ، زورلاپ ۇيرەتپەك، بارلىق جەردە قازاق كادرلارىن ءوسىرىپ جاتىر، ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىزدى جۇمىستان قۋدالاۋدا» دەگەن سەكىلدى جالالاردى لاۋلاتىپ، قالانىڭ قاق ورتاسىندا جيىندار وتكىزىپ تۇراتىن. قولىنان باسقا ەشتەڭە كەلمەگەن سوڭ وبلىس باسشىلارى ولاردىڭ جيىنىن كوشەدە وتكىزبەيتىن ەتىپ، بۇرىنعى وبلىستىق كومسومول كوميتەتىنىڭ كەڭ زالىن بوساتىپ بەردى. وسى جەردە ءار اپتانىڭ سارسەنبىسىندە ۆ.سۋپرۋنيۋك دەگەن جادىگوي باستاعان جيىن تۇراقتى تۇردە وتكىزىلىپ، وندا حالىقتى بارىنشا قايراپ، الدەقانداي ارەكەت دۇڭك ەتە قالسا دايىن بولۋ قاجەتتىگىن اشىق ۇگىتتەپ جاتتى. وبلىس اكىمدىگىنەن ول جيىندارعا اسحات ساعىندىقوۆ دەگەن جىگىت تۇراقتى قاتىناسىپ، ايتىلعان اڭگىمەلەردى جازىپ اكەلىپ، باسشىلارعا تاپسىراتىن. «انالاردىڭ ءسوزىن ەستىسەڭ، توبە شاشىڭ تىك تۇرادى، ءوز باسىم سول جينالىستاردان ۇنەمى جۇرەگىم اۋىرىپ شىعادى»، دەيتىن ەدى ومىردەن ەرتە كەتكەن مارقۇم.
جيىندارعا ومبىدان، ءتىپتى ودان ارعى جەرلەردەن ەميسسارلار كەلىپ، حالىقتى قوزداندىرا تۇسەتىن. سۋپرۋنيۋكتىڭ گازەتتەرى ومبىدا باسىلىپ، بىزگە تاسىمالداپ جەتكىزىلەتىن. ونىڭ شىعىندارىن دا سونداعى «جاناشىرلار» ءوز مويىندارىنا العان سىڭايلى. سوعان قاراعاندا رەسەيدەگى يمپەرياشىل كۇشتەر مۇنداعى حالىقتىڭ ورەكپۋىن «ءتيىمدى» پايدالانۋعا بارلىق كۇشتەرىن سالىپ باققانىن كورۋگە بولادى.
وزىمىزدەگى ورىستىلدەس باسىلىمدار دا اشىق ارانداتۋدىڭ ءيىسى اڭقىعان ماقالالاردى قارداي بوراتاتىن. وسى كۇنى نانۋ قيىن، ال سول كەزدە وكىمەتتىڭ ءوزى قارجىلاندىراتىن وبلىستىق «لەنينسكوە زناميا» گازەتىنىڭ ءوزى دە «پريدنەستروۆەنىڭ شوعى بىزدە دە بىقسي باستادى» جانە ت.ب. وسى تاقىلەتتەس ماقالالار شىعاردى. وسىنىڭ ءبارى ورىستىلدەس اعايىنىمىزدى اشىق ارەكەتكە كۇننەن-كۇنگە دايىنداي بەردى.
ەرىن موينىنا الىپ موڭكىگەن ولاردىڭ قوزدانۋىن كازاكتاردىڭ دا ومىراۋلاپ، كوشەلەردە ەمىن-ەركىن ويقاستاۋلارى ۇشتاي تۇسەتىن. ءۇستەرىنە الاباجاق كيىمدەرىن، باستارىنا پاپاحالارىن كيىپ العان ولار قولدارىنا دويىرلارىن ۇستاپ كەمىندە 5-6-دان شوعىرلانىپ، كەتىپ بارا جاتاتىن ەدى. كەيبىر اتامانداردىڭ جاۋاپسىز مالىمدەمەلەرى دە حالىقتى ۇركىتە تۇسەتىن. ماسەلەن، قورعان وبلىسىنىڭ ءبىر اتامانسىماعى «مەن ورىس مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن قازاقستانعا پولك كىرگىزۋگە ءازىرمىن» دەپ مالىمدەدى.
وسىنداي جاعدايدا قىزىلجارداعى ات ءتوبەلىندەي قازاقتىڭ (ول كەزدەگى ۇلەسى 8 پايىز!) زيالى قاۋىمى دا بىرىگىپ، قولدارىنان كەلگەنشە تىنىشتىقتى ساقتاۋعا ۇلەستەرىن قوسۋعا تىرىسىپ باقتى. «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ جانىنا توپتاسقان ولار گازەتتەرگە شىعىپ جاتقان جاۋاپسىز ماتەريالدارعا، ورىنسىز ۇندەۋلەرگە قارسى كەلىپ، تىنىشتىققا شاقىرعان ماقالالارىن قازاق، ورىس تىلدەرىندە جاريالاپ، جينالىس، كەزدەسۋ، باسقوسۋلاردا ۇنەمى ارانداتۋعا ۇمتىلعانداردى اشكەرەلەپ، سويلەپ تۇراتىن. بۇل ىستە اسىرەسە، قيلاج ماعازوۆ، قوسىل وماروۆ، مالىك مۇقانوۆ، جاراسباي سۇلەيمەنوۆ، زەينوللا اكىمجانوۆ، ءومىر ەسقالي جانە ت.ب. بەلسەندىلىك كورسەتەتىن. كەيدە اسىرەقىراعىلىقتار دا بولماي قالمايتىن. بىردە وسى جولداردىڭ اۆتورىنا ءبىر اقساقال مامليۋت اۋدانىنداعى بۇرىن كازاك ستانيتساسى بولعان سەلودا تانك تۇرعانىن ايتتى. قايتا-قايتا انىقتاسام، ول دا سوزىنەن جاڭىلمايدى، ءدال دۇكەننىڭ قاسىندا گۇرىلدەپ تۇر دەيدى. ارينە، بۇل قاۋىپتى، دەرەۋ ۇقك-داعى تانىس جىگىتتەرگە ءمالىم ەتتىك. ولار دا ساسقالاقتاپ، شۇعىل بارىپ تەكسەرگەن ەكەن... سويتسە، ول ەسكەرتكىش ءۇشىن تۇعىرعا ورناتىلعان تانكتىڭ قاڭقاسى بولىپ شىقتى. بۇل دا حالىقتىڭ الدە نە بولىپ كەتەدى دەپ جۇيكەسى جۇقارىپ ءجۇرگەنىنىڭ بەلگىسى ەدى. «قورىققانعا قوس كورىنەدى» دەپ وسىندايدا ايتىلسا كەرەك.
رەسەي فەدەراتسياسىنا قارايتىن «وڭتۇستىك - ورال تەمىرجولىنىڭ» بولىمشەسىندە جۇمىس ىستەيتىن قوسمان دەيتىن كورشىم ۇيگە كۇندە ءبىر ۇرەيلى جاڭالىق اكەلىپ تۇراتىن. «انالار بۇگىن مامليۋتكە دەيىنگى جەردى باسىپ الىپ، رەسەيگە قوسامىز دەپ جاتىر... بۋلاەۆتىڭ سولارعا بەرىلگەنى راس پا؟ ءبىز دە قارۋلانۋىمىز كەرەك قوي. اتا-بابامىزدان قالعان جەردى جايدان-جاي بەرىپ قويامىز با، ءبىزدى ولتىرگەن سوڭ السىن» دەگەن سەكىلدى سوزدەردى ول كۇندە ۇرەيلەنە جەتكىزۋشى ەدى. مەن وعان: «قورىقپا، ميليتسيا بار، اسكەر بار، قانتوگىسكە جىبەرمەيدى، ەشكىم دە ءبىزدى باسىپ المايدى» دەسەم، «ويباي-اۋ، ولاردىڭ ءبارى دە سول جاقتىڭ ادامدارى عوي، الدەنە بولسا سولاردىڭ جاعىنا شىعا كەلەدى عوي» دەيتىن. بۇل قاراپايىم ادامنىڭ كوزى كورىپ تۇرعان اششى شىندىق ەدى.
ءبىز تىم قۇرىسا 5 جىل تاۋەلسىز ەل بولىپ، تۇتاس تۇرا الساق جارار ەدى دەپ ارماندايتىن ەدىك. سوندا، تىم بولماسا ارتىنان، «ءبىز دە تاۋەلسىز ەل بولعانبىز» دەپ ايتار ەدىك دەيتىنبىز.
«قازاقستاندا ورىستارعا كۇن كورسەتپەي جاتىر» دەيتىن جالا رەسەي باق-تارىنان دا ۇنەمى ايتىلىپ، ونداعى جۇرتتى دا بىزدە دايىندالىپ جاتقان «ارەكەتتى» قولداۋعا ازىرلەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ جاتتى. ونداعى حالىق شۋ دەگەندە كسرو-نىڭ قۇلاۋىنا قارسى بولماسا دا قولاستىنان قازاقستان سەكىلدى شيكىزات بازالارىنىڭ سۋسىپ كەتىپ بارا جاتقانىن كورگەندە يمپەريالىق ساناسى ويانىپ، ايعاي مەن ويبايعا باسىپ بەرگەن. سول كەزدە قازاقستانداعى ورىستاردىڭ «قيىن احۋالى» ىزدەگەنگە سۇراعان بولدى.
وسىنداي جاعدايدا وبلىستىق تەلەراديوكومپانيانىڭ سول كەزدەگى باسشىسى ءمۇتاللاپ قانعوجين بىزدەگى شىن احۋالدى ماسكەۋدەن كورسەتۋ ءۇشىن «مير» ەلارالىق تەلەارناسىنان جۋرناليست الدىرىپ، وعان بارلىق مۇمكىنشىلىكتەردى جاساپ، شىنايى حابار دايىنداتقىزعان ەدى. ەفيردەن بىرنەشە رەت قايتالانعان سول حابار رەسەيلىكتەردىڭ الاقاندارىنا تۇكىرىپ ءجۇرگەن ارىنىن ءبىرشاما باسقان.
وسى جولداردىڭ اۆتورى سول كەزدە قىزىلجاردا بولعان احۋالدىڭ شىنايى بەينەسىن «وزگەلەندى بۇل عالام» كىتابىندا كوركەمدەپ جازدى. ونىڭ جۋرنالدىق نۇسقاسى «جۇلدىزعا» دا شىقتى (2010 ج.، №12).
جالعىز قىزىلجار ەمەس، وسىنداي احۋال باسقا حالىق وكىلدەرى كوپ قونىستانعان ءسولتۇستىك، شىعىس وبلىستاردىڭ بارىندە دە بولدى. الەمدەگى ەڭ سۇڭعىلا ساياساتكەرلەردىڭ ءبارى قازاقستاننىڭ تىپ-تىنىش، قانتوگىسسىز، تاۋەلسىز ەل بولىپ كەتەتىنىنە ءشۇبا كەلتىردى. ساياساتتىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەن ز.بجەزينسكي سياقتى قايراتكەرلەر ورتالىق ازياداعى ساياساتىندا اقش-تىڭ وزبەكستانعا عانا ستاۆكا جاساۋى قاجەتتىگىن ايتۋمەن بولدى.
كسرو تاراعاندا ۇلتتىق قۇرامى جانە سودان تۋىندايتىن سالدارى جونىنەن وسىنداي قيىن احۋال بىزدە عانا بولعان ەدى. بىزدەن باسقا رەسپۋبليكالاردا نەگىزگى حالىقتىڭ ۇلەسى 60 پايىزدان كەم بولماعان. ەڭ از دەگەن قىرعىزستاننىڭ ءوزىندە 1991 جىلى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ۇلەسى 54 پايىز بولعان. ال ءبىز 40 پايىزدان ەندى عانا اسقانبىز...
ەندى بۇگىن، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعىن تويلاعالى وتىرعان مەرەكەنىڭ قارساڭىنداعى بيىكتەن قارايتىن بولساق، قازاقستاننىڭ سول كەزدە ءبىر وق شىعارماي تۇتاستىعى مەن ازاتتىعىن ساقتاپ قالعانى - الەمدىك تاريحتا ايرىقشا ورىن الىپ، قۇرمەتپەن اتالاتىن وقيعا جانە ونى قامتاماسىز ەتكەن بىردەن-ءبىر ادام مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەدى دەپ باتىل ايتۋعا بولادى.
90-شى جىلداردىڭ باسىنداعى كسرو-داعى ساياسي احۋالدى ەسكە الاتىن بولساق، سول كەزدە نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەسىمى جۇلدىزداي جارقىراعان، ايرىقشا بەدەلگە يە بولعان ەدى. ونىڭ جۇلدىزىنىڭ جارىعىنا سول كەزدە تەك ب.ەلتسين عانا ىلەسە الاتىن. بىراق ونىڭ ءوزى زيالى قاۋىم بولماسا تىم قاراپايىم، جۇمىسشى حالىقتىڭ اراسىندا نازارباەۆتاي بەدەلگە يە بولعان ەمەس. قارا حالىق، قالىڭ بۇقارامەن كەزدەسىپ ءسويلەسكەندە، ۇزاق جىلدار ولاردىڭ اراسىندا بولىپ، جۇرتشىلىق پسيحولوگياسىن وتە جاقسى بىلەتىن نازارباەۆ ولاردى ءوزىنىڭ ءوتىمدى سوزدەرىمەن ماقۇلداتىپ، باس شۇلعىتىپ كەتەتىن ەدى. ونىڭ اۋراسىنا شىرمالعان حالىق ۇزاق ۋاقىت بويى، «دا، ون ۆووبششە-تو پراۆ» دەپ ونىڭ ءسوزىنىڭ قۇدىرەتىنەن ارىلا الماي، اسەرتۇتقىن بولىپ قالاتىن.
ول كەزدە بارلىق احۋالدى جاقسى بىلەتىن نۇرەكەڭ قىزىلجارعا ءجيى كەلەتىن جانە كەلگەن سايىن حالىقپەن كەزدەسىپ، ولارعا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز ەل رەتىندە دامىعانى پايدالى ەكەندىگىن، بىراق رەسەيمەن دوستىقتان ەشقاشان قول ۇزىلمەيتىنىن قاراپايىم ۇعىممەن، اسقان ەپتىلىكپەن جەتكىزەتىن ەدى. سونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ دامۋىنا تەجەۋ جاساعىسى كەلەتىن كەيبىر رەسەيلىك باسشىلاردىڭ قاراۋلىقتارىن دا ادال كوڭىلمەن ايتىپ كەتەتىنى ەستە. قاراپايىم تىلمەن جەتكىزىلگەن شىنايى سوزدەر جۇرەكتەرگە بىردەن جەتىپ، «ورىس دەپ ءبىزدى ويلاپ جاتقان ەشكىم جوق ەكەن عوي» دەگەن سەزىمدەر تۋعىزاتىنى دا راس-تى.
قاي كۇندە پرەزيدەنت كەلىپ كەتكەننەن كەيىنگى احۋال ۇزاق ۋاقىت بويى جايماشۋاقتانىپ، كوڭىل-كۇي كۇندەلىكتى پروبلەمالارعا اۋدارىلاتىن. سول كەزدە سولتۇستىكتىڭ اكىمى بولعان ۆ.گارتماننىڭ دا ەڭبەگىن ەشقاشان ۇمىتۋعا بولمايدى. ەگەر ونىڭ ورنىندا باسقا ءبىر ۇلتتىڭ وكىلى بولسا، ارانداتۋشىلاردىڭ ليدەرلەرىنە تىزەنى باتىرا الماس پا ەدى دەپ ويلايسىڭ. پرەزيدەنتتىڭ ونىڭ كانديداتۋراسىن ءدال تاپقاندىعى دا كورەگەندىكتىڭ بەلگىسى ەدى. ۇلتى نەمىس بولعان سوڭ ۆ.گارتمان وزىنىكىنە بۇرىلدى دەگەن ايىپتان قورىقپاي، باتىل ارەكەتتەر جاسايتىن. بىردە... سول كەزدەگى سولتۇستىكتەگى كوممۋنيستەردىڭ باسشىسى، ارانداتۋشىلاردىڭ جۋان ورتاسىندا جۇرەتىن ۆ.ءيلينننىڭ كابينەتىنە بارا قالعان ەدىك. ءدال سول كەزدە گارتمان تەلەفون سوقتى. بارلىق سوزدەر ەستىلىپ تۇر. ول كوممۋنيستەر باسشىسىنىڭ يت تەرىسىن باسىنا قاپتاپ، جەردەن الىپ، جەرگە سالدى. ءسوزدىڭ مازمۇنى: ارانداتۋشىلارعا سەنىڭ دەم بەرىپ جۇرگەنىڭدى جاقسى بىلەمىز، ەگەر ءبىر وت تۇتانىپ كەتەتىن بولسا الدىمەن سەن جاۋاپ بەرەسىڭ، ءبىز سەنى تابامىز دەگەنگە سايدى. داۋىسى زور گارتمان ابدەن گۇرىلدەپ، تەلەفونداعى ءسوزىنىڭ وزىمەن ءيليننىڭ الەك-شالەگىن شىعاردى. وسىدان كەيىن يلين ءۇش تال تەمەكى تارتقان سوڭ عانا زورعا دەپ ەسىن جيناعان ەدى...
1992 جىلى ەكونوميكالىق قاتىناستار ءۇزىلىپ، بارلىعى توقىراۋعا ۇشىراعالى تۇرعان كەزدە ەلباسىنىڭ ءوزى تۇرىك ميلليونەرى بەكەر وكاندى قىزىلجارعا اكەلىپ، «سۇلتان» ماكارون فابريكاسىن سالعىزدى. حالىق قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز ەكونوميكاسىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى بولعان «سۇلتان» فابريكاسىن كورىپ، ونىڭ تاماشا قۇرىلىسىن، جوعارى تەحنولوگيالارىن اۋزىنان تاستاماي ايتىپ جۇرەتىن بولدى. سىرتتان ينۆەستيتسيا تارتۋدىڭ نە ەكەنىن قىزىلجارلىقتار العاش رەت وسى جەردەن كوردى. وسىنىڭ ءوزى رەسەيدىڭ كومەگىنسىز-اق ءومىر سۇرۋگە بولاتىنى تۋرالى قوعامدىق پىكىر تۋعىزا باستادى.
ءبىزدى تاريح تابىستىرعان، تاعدىر توعىستىرعان ورىس حالقىنىڭ وكىلدەرىنە رازىلىعىمىز ەرەكشە. ولاردىڭ باسىم بولىگى قازاقتاردىڭ ءوز مەملەكەتتىلىگىن قۇرۋى تاريحي ادىلەتتىلىك ەكەنىن ءتۇسىندى، سول ورتاق مەملەكەتتى بىرگە قۇرىستى.
ن.نازارباەۆ سىرتقى ساياساتتا ەڭ نەگىزگى باسىمدىقتى رەسەي فەدەراتسياسىمەن اراداعى تاتۋلىققا بەردى. 1992 جىلدىڭ باسىندا-اق ول وسى ەلمەن دوستىق قارىم-قاتىناس تۋرالى ەكىجاقتى كەلىسىمگە قول قويۋعا قول جەتكىزدى. وسى ءىستىڭ باسى-قاسىندا بولعان قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، رەسەيلىك يمپەرياشىل كۇشتەر ونىڭ تولىق كۇيىندە قول قويىلۋىنا بارىنشا كەدەرگى جاساپ باعىپتى. «ناپريمەر، روسسيسكايا ستورونا ناستايۆالا نا يسكليۋچەني يز تەكستا دوگوۆورا پۋنكتا و پريزناني تەرريتوريالنوي تسەلوستنوستي گوسۋدارستۆ. سەيچاس... تاكوي پودحود كاجەتسيا نەۆەروياتنىم ي داجە ابسۋردنىم» دەپ جازادى ديپلومات. («سۆەت ي تەن».، استانا 2007.، 263-بەت).
ايتەۋىر ن.نازارباەۆتىڭ ديپلوماتيالىق شەبەر ارەكەتتەرىنىڭ ارقاسىندا عانا كەلىسىم-شارتقا قول قويىلعان. ق.توقاەۆتىڭ اتالمىش ەڭبەگىنەن دە، باسقا دا جۇزدەگەن دەرەك كوزدەرىنەن ن.نازارباەۆتىڭ رەسەيدىڭ ساياسي ەليتاسىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتقانى بەلگىلى. ال پرەزيدەنت ب.ەلتسينمەن ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى بايلانىس ادامي، شىنايى دوستىق جاعدايىندا بولعان. 1996 جىلعى ونىڭ جۇرەگىنە وتا جاسالعاننان كەيىن ەڭ الدىمەن ن.نازارباەۆپەن كەزدەسكەنىن دە بىلەمىز. ءوزىنىڭ دوسى تۋرالى: «پرەزيدەنت نۋرسۋلتان نازارباەۆ - ۆىدايۋششيسيا گوسۋدارستۆەننىي دەياتەل مەجدۋنارودنوگو ماسشتابا» دەگەن ءسوزدى تابيعاتىنان كەسەك پىشىلگەن ب.ەلتسين اق جۇرەگىنەن اقتارىلىپ ايتقانى دا تالاسسىز ەدى.
ن.نازارباەۆتىڭ بۇركەمەسىز، بوياماسىز ءوز ەلىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋى جانە ونىڭ دۇرىستىعىنا ارىپتەسىن مويىنداتا الۋى ەڭ ۇلكەن جەتىستىك بولدى. ماسكەۋدەگى كوزقاراسى ەڭ جەتىلگەن، پىكىرلەرى ابدەن ۇشتالعان بيىك ورتالاردىڭ وزىندە سويلەگەن سوزدەرىندە ن.نازارباەۆ ولارعا تاۋەلسىز ەلدەردىڭ جەكە ءومىرىن تانۋدى مويىنداتا ءبىلدى. سونىمەن بىرگە، ەۋرازيالىق وداق سياقتى ءوتىمدى يدەيالاردى دا ەپتىلىكپەن ۇسىنىپ وتىراتىن. سونىڭ ارقاسىندا الاقاندارىنا تۇكىرگەن ارانداتۋشى كۇشتەر مىنا جاققا قيقۋ بەرە الماي، ىشتەن تىنىپ قالدى.
ن.نازارباەۆتىڭ بايسالدى دا كورەگەن ارەكەتتەرى ورەكپىگەن كوڭىلدەردى ساباسىنا تۇسىرە باستاعاندا ەكونوميكالىق داعدارىس تا باستالدى. ەندى رەسەيدىڭ جوعارى بيلىگىندە قازاقستاننىڭ دەربەس ەل بولىپ كەتۋىن قالامايتىن كۇشتەر قولدارىنان كەلگەنشە ەكونوميكالىق قىساستىقتار جاساۋعا تىرىسىپ باقتى. 1993 جىلى ەڭ جاقىن ەكونوميكالىق ارىپتەسى بولا تۇرا بىزگە ايتپاستان وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن ەنگىزدى. تۇككە جاراماي قالعان كەڭەستىك سومدار قازاقستانعا اعىلىپ، تاۋار اتاۋلىنىڭ ءبارىن تۇك قالدىرماي، سىپىرىپ-سيىرىپ الىپ كەتتى. كومەك سۇراعان كەزدە رەسەيدىڭ قۇرامىنا قايتادان ەنىڭدەر دەگەن قايراتكەرلەرى دە بولدى.
سول كەزدەردە قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز ەل بولعانىن قالاماعان سەپاراتيستىك كۇشتەر جاعادان العان ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ قيىنشىلىعىنان ەلىمىزدى تاستاپ، كوشە باستادى. اسىرەسە، كەشە عانا قازاقستاندى ۋىستان شىعارمايمىز دەپ جۇرگەن بەلسەندىلەر الدىمەن تاباندارىن جالتىراتتى. ولاردىڭ كەيبىرى قازاقستاننان ساياسي كوزقاراسىمىز ءۇشىن قۋدالانىپ كەلدىك دەپ بوسقىن مارتەبەسىن الۋعا تىرىسقاندارى دا، سول ءۇشىن رەسەي وكىمەتىنەن كومەك العاندارى دا بولدى.
1994-96 جىلدارداعى چەشەن سوعىسى دا بىزدەگى جاعدايدىڭ ءبىرشاما سالقىنداۋىنا ءوز اسەرىن تيگىزدى. فەدەراتسياعا دەربەس رەسپۋبليكانى قاتارىنا قايتارۋ تۇگىل، ءوزىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ پروبلەماعا اينالدى. سوندىقتان بىزدەگى سەپاراتيستىك كۇشتەردى قولداۋ ءبىرشاما توقتاتىلعانى سەزىلدى.
«ورازا، ناماز توقتىقتا» دەمەكشى كۇندەلىكتى ناپاقاسىن تابۋدىڭ ءوزى مۇڭعا اينالعاندا حالىقتىڭ قالىڭ بۇقاراسىنداعى ورەكپىگەندەردىڭ يمپەرياشىل كوڭىلى ابدەن باسىلدى. 1992 جىلدان باستاپ 1998 جىلعى العاشقى دەفولتقا دەيىن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ەكونوميكاسى ءبىرشاما جاقسى دامىپ، وندا جۇمىس ورىندارى اشىلا باستاعان. مۇناي وندىرەتىن ءسىبىر قالالارىندا قۇرىلىس تا ينتەنسيۆتى تۇردە جۇرگىزىلەتىن بولدى. وسىنىڭ ءبارى قازاقستاننان بەلسەندى حالىقتىڭ ۇدەرە كوشۋىنە جول اشتى.
مىنە، وسىنداي فاكتورلاردىڭ ارقاسىندا قازاقستاندا سەپاراتيستىك كۇشتەردىڭ بەل الۋىنا ىرىق بەرىلمەگەن ەدى. سول كەزدەردە قازاقستان باسشىسى دا ەلگە ينۆەستيتسيا تارتۋدىڭ، ەكونوميكامىزعا شەتەلدىك كاپيتالدى بەلسەنە ارالاستىرۋدىڭ جولىندا ءتيىمدى ارەكەتتەر جاساپ باقتى. مۇنىڭ ءوزى، سايىپ كەلگەندە، قازاقستاندا تىنىشتىقتىڭ ورناۋىنا ءىرى شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ دا مۇددەلى بولۋىنا اكەلىپ سوقتى. ولاردىڭ ەلدەرى، ءىرى دە ىقپالدى مەملەكەتتەر قازاقستان قاۋىپسىزدىگىنىڭ ساقتالۋىنا مۇددەلى ەكەندىكتەرىن ايقىن تۇردە جاريالاپ جاتتى.
ەلدەگى احۋال وسىنداي بولعاندا ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىكتى ەلدەن قالماي جارىسا جاريالاپ، جۇرتتان بۇرىن جار سالۋعا، ءتىپتى جاريالاعان كۇننىڭ وزىندە اسپانعا سەكىرىپ، قۋانۋعا ءمۇمكىندىك بەرمەيتىن وسىنداي سەبەپتەرى بولعانىن ۇمىتپاعان دۇرىس.
جاقسىباي سامرات.
