اباي - ارقاشان ارداعىمىز!

بۇل پىكىرىممەن استە جاڭا وي ايتىپ وتىرماعانىم بارشاعا بەلگىلى بولار. كوپشىلىكتىڭ ايتقانىن، ايتاتىنىن دا قايتالادىم عانا. «كوپتىڭ اۋىزى ءۋالى» دەگەن قازاقتىڭ  ۇلى تويى  -  اباي تويى بولا بەرمەك. اقىن اعامىز مۇزافار الىمباەۆ ءبىر اڭگىمەمىزدە ابايعا قاتىستى ءسوز رەتىنە وراي: «اباي – اۋليە تالانت!» دەپ ەدى. قىسقا دا نۇسقا پىكىر. اقتانوۆ تاحاۋ اعامىزدىڭ  دا ءبىر سوزىنە تاڭدانعانىم دا، ءتانتى بولعانىم دا ەسىمدە. 1990-جىلى ناۋرىز مەرەكەسىندە اباي ەسكەرتكىشى جانىندا كەزدەسىپ، سالەمدەسىپ، قۇتتىقتاسىپ تۇرعانىمىزدا تاحاڭ اقىننىڭ مۇسىنىنە ءبىر ءمينوت شاماسى ءۇنسىز قاراپ، ماعان بۇرىلىپ: «عابباس-جان، مەن ابايدى ەندى-ەندى تۇسىنە باستادىم» دەدى. مەن ىشتەي: «تاحا-اۋ، ءسىز ەندى-ەندى  تۇسىنە باستاساڭىز،  ءتۇسىنۋ ءۇشىن بىزگە ءالى نەشە جىل كەرەك بولار ەكەن؟» دەپ شىن تاڭداندىم. ودان كەيىندە ابەكەڭنىڭ ولەڭدەرىن، قارا سوزدەرىن قايتالاپ وقىعان سايىن ءبىر جاڭا وي-تۇجىرىمىن اڭعارىپ،مۇز-اعاعا دا، تاحاڭا دا يلانىپ، ءتانتى بولىپ ءجۇردىم.

ورىس پوەزياسى الىپتارىنىڭ شىعارمالارىن تۇپنۇسقاسىنان، شەتەلدىك كلاسسيك اقىنداردىڭ نەگىزگى تۋىندىلارىن ورىس تىلىندەگى اۋدارمالارىنان وقىپ وستىك. بەرتىندە سولاردى قايتالاپ وقىپ، وزىمشە سارالاپ، وي بەزبەنىمە سالىپ، تۇيىندەپ بايقاسام، اباي قۇنانبايۇلىنىڭ اقىندىق، فيلوسوفتىق دەڭگەيى ەشقايسىسىنىڭ دەڭگەيىنەن تومەن ەمەس. كەزىندە ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي، اباي – ۇلى اقىن،  قازاقتىڭ باس اقىنى،!

سوڭعى جىلدارى «ۇلى اقىن»، «ۇلى جازۋشى» دەگەن ارزان قالجالى سوزتىركەس مارقۇم زامانداستارىمىزدىڭ عانا ەمەس، كوزى تىرىلەرىمىزدىڭ مۇشەل تويلارىندا دا بەتالدى ايتىلىپ ءجۇر. ول دۇرىس ەمەس! مەنىڭشە، بىزدە  ماڭگىلىك ۇلى اقىن بىرەۋ. ول – قۇداي اقىل-ويدىڭ قۇدىرەتى ەتىپ جاراتقان اباي!  جاكەڭ – جامبىل اتامىز جىر تىلىمەن: «مىناۋ تۇرعان ابايدىڭ سۋرەتى مە، ۇقساعان ولەڭ-ءسوزدىڭ قۇدىرەتىنە؟!.» دەمەپ پە ەدى؟!. ابايدىڭ ءىزباسارلارىن باعالاۋعا: ءىرى، كورنەكتى، تانىمال، كلاسسيك... دەگەن بالاما سوزدەرىمىز جەتكىلىكتى.

...اباي الەمىنە ارقاشان  كوز جىبەرىپ، قۇلاق ءتۇرىپ جۇرگەنىمدە مەنى «تاڭداندىرعان» باسقا جايتتەر دە  ۇشىراستى. بىرەر مىسال:

1995-جىلدىڭ كۇزىندە قاراعاندى قالاسىنا جولىم ءتۇسىپ، سوندا تۇراتىن رامازان ساعىمبەكوۆكە باردىم. س.م.كيروا اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە (قازىردە عۇلاما بابامىز ءال-فارابي اتىندا) وقىعان، ۇستازدىق ەتكەن، جۋرنالشىلار قاۋىمىنا بەلگىلى دوسىم وبلىستىق «ورتالىق قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورلىعىنان دەنساۋلىعى سىر بەرە باستاۋى سەبەپتى بوساپ، ءبىراز ۋاقىت ەمدەلىپ، سودان كەيىن تاريحي-ادەبي تانىمدىق «قارقارالى» جۋرنالىن اشقان-دى. ارقا-جارقا بولدىق. بولمەسىندە ەكى جىگىت وتىر ەكەن. تانىستىق. ءسىرا، ايگىلى «قۇنانباي مەشىتى» جايىندا اڭگىمە باستالعان بولسا كەرەك، جىگىتتەردىڭ ءبىرى: «اباي اكەسىنىڭ مەشىتىنە ءبىر دە رەت كەلمەپتى، دىندارلىعى ونشا بولماعان-اۋ؟» دەدى. نەگە شىرت ەتە قالعانىمدى بىلمەيمىن: «جىگىتىم، «اللانىڭ ءسوزى دە راس، ءوزى دە راس» دەپ رامازان جازدى ما، مەن جازدىم با، سونى بىلەسىڭ بە؟» دەدىم. جىگىت ەكەۋىمىزگە اڭتارىلا قاراپ الىپ: «بىلمەيمىن» دەدى. رامازان وعان قاباق شىتىپ: «ساعان «بىلمەيتىنىڭدى بىلتەلەمەي ءجۇر» دەگەندى قاشانعى ايتا بەرۋ كەرەك؟» دەدى...

2012-جىلدىڭ جازى بولار، جازۋشىلار وداعى عيماراتىنىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى الاڭشادا (فەستيبيۋلدە) بىرنەشەۋىمىز ونى-مۇنىنى اڭگىمەلەپ وتىردىق. جازۋشى، اۋدارماشى گەرولد بەلگەر كەلىپ قوسىلىپ: «ءيا، جىگىتتەر، نە اڭگىمە؟» دەپ جايعاستى. جىگىتتەردىڭ ءبىرى سەلقوس ۇنمەن: «بىزدە كىتابىمىزدى شىعارتۋدى ويلاۋدان وزگە  نە اڭگىمە بولسىن» دەي سالدى. گەرا مىرس ەتىپ: «اباي ءدال بۇگىن بىزبەن بىرگە بولسا، ول دا كىتابىن ۋاقىتىندا شىعارا الماي جۇرەر ەدى» دەدى. وراشولاق وقىس سوزگە وقىس رەنجىپ: «ءاي، گەرا! بۇل قاي ءسوزىڭ؟ ابايدىڭ ارۋاعىندا نە شارۋاڭ بار؟ باسقانى بىلمەيمىن، ال تاپ سەنىڭ كىتابىن شىعارا الماي جۇرگەن جىگىتتەرگە قوسىلا شاعىنار ءجونىڭ جوق، جىلدا ەكى كىتابىڭ شىعادى، الدە بەكەر مە؟» دەدىم. باسقالار تىنا قالدى. گەرا كىبىرتىكتەپ تۇرەگەلىپ: «ءبىر جۇمىسپەن كەلىپ ەدىم، بارايىن» دەپ  كۇبىرلەپ كەتە باردى...

بيىلعى جاڭا جىل الدىندا مۇراعاتىمداعى قوبىراعان كوپ قاعازدارىمدى اقتارىپ، كەرەگىن عانا قالدىرۋعا كىرىستىم. اراسىنان گازەت قيىندىسىنداعى مىنا ءبىر ولەڭ شىقتى:

ماحامبەتتى  بيىك  قويام

...اقىندار از سىن ساعاتتا سوزدەن ءىسى زورايعان»،
دەسەكتاعى «اباي قاشان جول ىزدەپتى وڭايدان؟»
ەل، ۇلت جايلى سىرلارىمەن،
جىرى بيىك تۇرعانىمەن،
ءىسى ءۇشىن مەن ماحامبەتتى بيىك قويام ابايدان!
بۇل - ادامدىق ۇستانىمىم قالىپتاسقان تالايدان.

 مۇحتار  شاحانوۆ.

2012 ج.

ءۋايدا-ءا-ءا؟!. مۇحتار ءىنىم قازاقتىڭ باسقا ماسەلەلەرىن رەتتەپ بولىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحي تۇلعالارىن سالىستىرۋعا، كىمنىڭ كىمنەن بيىك، كىمنەن الاسا بولعانىن بەلگىلەپ بەرۋگە كىرىسكەن ەكەن عوي؟!. ابايدى قاي ءىسى ءۇشىن ماحامبەتتەن الاسارتتى؟

اقىن بولماسام دا، ابەكەڭنىڭ ارۋاعى ءۇشىن قالام الىپ، مۇحتاردىڭ «ءىشىڭ ءبىلسىنىن» سۋىرتپاقتاپ،  ۇزاقتاۋ ەتىپ، بىلايشا قاعىتپا (پاروديا) جازدىم:

مۇحتاردى  بيىك  قويام

ا، قۇداي-اي، سەمەي جاققا ىرىمعا حان بەرمەدىڭ،
حاندىق تاققا وتىرا الار مىقتىلار بارىن بىلمەدىڭ.
ولار جايىقتاعى جاڭگىر حاننان دا،
بايماعامبەت سۇلتاننان دا زور بولار ەدى،
سوندا اباي قولىنا قىلىش الار ەدى،
ەربول دوسىن يساتاي ەتىپ،
بوجەيلەرگە قيعىلىق سالار ەدى،
ماحامبەتشە ايرىلسا دا باسىنان…
ال ماحامبەت جارىقتىق،
جاۋىنگەر جىرشى بولسا دا،
قاھارمان اقىن بولسا  دا،
كوپ جاعدايدى مۇحتار شاحانوۆشا ويلاي المادى،
ساياساتقا اۋىق-اۋىق بويلاي المادى.
دەپۋتات بولىپ سايراي المادى.
اشىق حاتتار جازىپ قول جينامادى،
جۇيكەسىن قينامادى.
سول ءۇشىن مەن ماحامبەتتى تومەن قويام مۇحتاردان!
ادام ەمەس - ادامدار،
مەنىڭ تالايعى بۇل ۇستانىمىمدى ۇقپاعان!..

سوڭعى جىلدارى ءبىزدىڭ ادەبيەت اۋىلىمىزدا «بارىنبىلگىش» قازەكەمدەر كوبەيىپ بارادى. گازەت-جۋرنالداردان وقيتىنىم، ينتەرنەت جەلىلەرىنىڭ «پەرىلەرىنەن» ەستيتىنىم بار، قىسقاسى، -  سولار: «اباي ورىسشىل بولدى»، «اباي وزىنەن بۇرىن وتكەن ويشىلداردىڭ ايتقاندارىنان ارتىق ەشتەڭە دەي المادى»، «ساكەن سەيفۋللين بيلىكشىل بولدى»، «جامبىل ءستاليننىڭ جىرشىسى بولدى»، «مۇحتار اۋەزوۆ ماعجان جۇماباەۆتىڭ تۇبىنە جەتتى»، «ءسابيت مۇقانوۆ ارىزقوي، جاعىمپاز بولدى»، «ءىلياس ەسەنبەرلين  تولىققاندى جازۋشى بولعان جوق» ... دەگەندەي كادىمگى ساندىراق سوزدەن ورمەك توقىپ ءجۇر.

وتىرىقشى ەل  رەسەيدىڭ وزىندىك تە، باتىس-شىعىستىق ەلدەردەن ءنار الۋمەن دە جەتىلدىرىلگەن  جۇيە-سالالارى بولعانى ءسوزسىز. ابايدىڭ ورىس ءتىلى ارقىلى سول حالىقتىڭ، الىس جۇرتتاردىڭ مادەنيەتىنە، ونىڭ ىشىندە ادەبيەتىنە حال-قاداري قانىققانى دا راس. ءبىز ونى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ  «اباي جولىنان» وقىپ بىلدىك. ەگەر ابەكەڭنىڭ زامانىندا لەۆ گۋميلەۆ ايتقان «ۇلى دالا كونە رەسەيدىڭ» ورنىنا انگليامەن، نەمەسە فرانتسيامەن  عاسىرلار بويى مىڭ شاقىرىمداعان شەكارالاس كورشى بولساق، ويشىل اقىن اتامىز  سولاردىڭ ءتىلىن ءبىلۋدى، جەتىستىكتەرىنەن ۇيرەنۋدى وسيەت ەتەر ەدى. ءومىردىڭ زاڭدىلىعى عوي؟

اتالعان تاريحي تۇلعالاردىڭ ءومىرىن، شىعارماشىلىق جولدارىن زەرتتەگەن، زەرتتەپ جۇرگەن بايىپتى عالىمدارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىن وقىساڭ، ولاردىڭ ەشقايسىسى اناۋ «بارىنبىلگىشتەر» كويىتىپ جۇرگەندەي  كوبىك ءسوزدى مالدانباعان.

«مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ماعجاننىڭ تۇبىنە جەتكەنىنە» كەلسەك، مۇحاڭنىڭ مىنا  وي ءتۇيىنى  ول وسەكتى  مۇلدەم جوققا شىعارادى:

«قازاق جازۋشىلارىنان، ارينە، ابايدى سۇيەمىن. مەنىڭ بالا كۇنىمنەن ىشكەن اسىم، العان ءنارىمنىڭ بارلىعى دا ابايدان... بۇدان سوڭ ماعجاندى سۇيەمىن. ەۋروپالىعىن، جارقىراعىن، اشەكەيىن سۇيەمىن. بۇگىنگى كۇننىڭ بار جازۋشىلارىنىڭ ىشىنەن كەلەشەككە بوي ۇرىپ، ارتقى كۇنگە انىق قالۋعا جارايتىن ءسوز – ماعجاننىڭ ءسوزى. ودان باسقامىزدىكى كۇماندى، وتە سەنىمسىز  دەپ بىلەمىن».

وكىنىشكە قاراي، ونى ماسكەۋدەن ەستىپ كەلىپ تاراتقان – مۇحتار شاحانوۆ.

ەگەر جاڭىلىسپاسام، «Abai.kz» سايتىندا سول ساپارىن اڭگىمەلەپ وتىرىپ بىلاي دەدى: جاقىندا ماسكەۋگە شىعارماشىلىق ساپارمەن بارعانىمدا ماعان ءبىر ورىس جازۋشى كەلىپ تانىسىپ، كىتابىن ۇسىندى. ول: « ماعجان جۇماباەۆ كوز جۇمار الدىندا مەنىڭ قۇلاعىما سىبىرلاي سويلەپ: «مەنىڭ تۇبىمە مۇحتار اۋەزوۆ جەتتى» دەگەن، مىنا كىتابىمدا جازدىم، دەدى»، دەپ اقىن ءىنىم جانە ءبىر «جاڭالىق اشتى».

ماعجان ەكىنشى رەت تۇتقىندالعاندا ونىڭ كىممەن بولسىن، ءتىپتى ايەلىمەن دە جۇزدەسۋىنە رۇحسات بەرىلمەگەن. ۇكىم شىققان كۇنى الماتىدا اتىلعان. الاش ارىستارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ماعاڭنىڭ دا قاشان، قاي جەردە اتىلعاندارى قۇپيالانعان. سوندا اناۋ «ورىس جازۋشى» ماعاڭنىڭ «سىبىرىنا» قۇلاعىن قاشان، قاي جەردە توستى ەكەن؟!

اۋەزوۆتانۋشىلار مۇحاڭنىڭ ەشقاشان ەشكىمنىڭ ۇستىنەن ارىز جازباعان تازالىعىن سۇيىنە ايتقالى قاشان! «ماعجاننىڭ تۇبىنە جەتتى» دەگەن ەسۋاستىق ءسوز – كەزىندە مۇحاڭا ەسەسى كەتكەن زىميان بىرەۋ  ادەيى تاراتقان وڭەزە وسەك! ەگەر الگى ماسكەۋلىك «تەڭدەسسىز تىڭشى» ماعان سول ونەرىن كورسەتسە، كىتابىمەن باسىنا ءبىر سالىپ، سىباعاسىن بەرگەن بولار ەدىم. قازاقتىڭ نامىسى كەرەگىنڭدە پىشاعىڭدى جانىپ-جانىپ الىپ، تاستاي سالاتىن قارا قايراق ەمەس قوي؟!

ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «جاعىمپازدىعى» دەسەك، ول – ءسىپسىڭسوز اتاۋلىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جيىركەنىشتىسى. سوعان قارسى ءبىر مىسال:

قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1959-جىلعى قازاننىڭ  23–24-ءى كۇندەرى بولعان ءXVى-پلەنۋمىندا «تەمىرتاۋداعى تارتىپسىزدىكتىڭ» (1958 ج.) سەبەپ-سالدارى قارالعان. سابەڭ پلەنۋمعا ادەيىلەپ قاتىسىپ، «بارىنە، ءتىپتى، ماسكەۋگە دە تولىق جەتسىن» دەسە كەرەك، ادەيىلەپ ورىس تىلىندە سويلەپ،  قازاقستان كپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1-حاتشىسى ن.بەلياەۆتى، رەسپۋبليكا مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ  توراعاسى  د.قوناەۆتى سىن تەزىنە سالىپتى.

ن.بەلياەۆكە ايتقانىنان: “…يا ۋدوۆلەتۆورەن يسكرەننيم ي چەستنىم پريزنانيەم توۆاريششا بەلياەۆا ۆ توم، چتو گلاۆنىم ۆينوۆنيكوم ۆ ەتوم دەلە ياۆلياەتسيا ون. دا، توۆاريششي، يمەننو – ون! تاك  يا گوۆوريۋ  پوتومۋ، چتو  ۆسە  مى  پومنيم ەگو پومپەزنىە  رەچي  نا   رازنىح سوبرانياح و كازاحسكوي ماگنيتكە. تەپەر، وكازالوس، ۆ رۋكوۆودستۆە كازاحسكوي ماگنيتكوي توۆاريشش بەلياەۆ بىل بوگات رەچامي، ا  دەلوم كراينە بەدەن. ستىدنو ەمۋ زا ەتو! كازاحسكايا پوگوۆوركا گلاسيت: “ستىد سيلنەە سمەرتي”. توۆاريششۋ بەلياەۆۋ تەپەر نادو ۆ ساموم سكوروم ۆرەمەني سمىت سو سۆوەگو ليتسا ەتۋ پوليتيچەسكۋيۋ گرياز. يناچە ەمۋ كريتيكا بۋدەت كۋدا جەستچە، چەم تەپەر!..”

د.قوناەۆقا ايتقانىنان: “…ون ليۋبيل مەتاللۋرگيۋ توگدا، كوگدا بىل ەە ريادوۆىم ينجەنەروم، نا بالحاشە، ناپريمەر. ون توگدا دەلال منوگو  حوروشەگو، نو كاك تولكو بىل ۆزيات وتتۋدا، ون يزمەنيل سۆوەي ليۋبيموي ي ستال پو وتنوشەنيۋ ك نەي راۆنودۋشنىم  ليۋبوۆنيكوم. يناچە نەلزيا وبياسنيت توگو، چتو سيديا ۆ سوۆەتە مينيستروۆ زامەستيتەلەم پرەدسەداتەليا ي رۋكوۆوديا     وتدەلوم پرومىشلەننوستي نا پروتياجەني دەسياتي لەت، ون نيچەگو    پولوجيتەلنوگو نە سوۆەرشيل ۆ ەتوي وبلاستي. زاتەم ەگو ۆىدۆينۋلي نا پوست پرەزيدەنتا اكادەمي ناۋك كازاحسكوي سسر ي ناپراسنو: ۆسە زنايۋت ينجەنەرا كۋناەۆا، نو پوكا نيكتو نە زناەت ۋچەنوگو كۋناەۆا. ۆستۋپيۆ ۆ دولجنوست پرەدسەداتەليا سوۆەتا مينيستروۆ، توۆاريشش كۋناەۆ نە پوپراۆيل سۆوەي    پرەجنەي يزمەنى مەتاللۋرگي، يناچە ون نە دوۆەل بى دو ابسۋردنوگو سوستويانيا كازاحسكۋيۋ ماگنيتكۋ… پو ۆسەوبششەمۋ پريزنانيۋ ون ياۆلياەتسيا “مەشكوم  وبەششاني”.  يا  وتچاستي رازدەليايۋ ەتۋ وتسەنكۋ. رازدەليايۋ پوتومۋ، چتو  ۋ  توۆاريششا كۋناەۆا چاستو سلوۆا راسحودياتسيا س دەلوم”.

ەگەر ساناسىندا جاعىمپازدىقتىڭ ينە ىزىندەي بەلگىسى بار بولسا، الداعى 1960-جىلى جاسى 60-قا تولاتىن سابەڭ بۇلايشا شامىرقانباس ەدى. سابەڭە جوعارى ات-اتاق، وردەن، سيلىق ەمەس، اقيقات قىمبات بولعان.

ونداي سىندى كەشىرەر باسشى مىڭنان بىرەۋ شىعار.  د. قوناەۆ كەشىرە الماعان. ال سابەڭ – ونداعى ايتقاندارىنا دالەل-سەبەپتى ءوزى كورگەن ادام. شارشى توپ الدىندا جالعان سويلەگەن جوق. سول تۋراشىلدىعى كەيىن الدىنا  توسقاۋىل  بولارىن  بىلە  تۇرا  يمەنبەدى.

...اباي، شاكارىم، مۇحتار اۋەزوۆ تۋىپ-وسكەن سەمەي توپىراعى – كيەلى توپىراق. سەمەي ءوڭىرى – ءيسى قازاقتىڭ رۋحاني بەسىگى. ءتاتتىسوزدى تاۋەلسىزدىك بۇيىرىسىمەن سەمەي وبلىسىنىڭ اتىن مانسۇقتاۋ قازاقى رۋحقا شوقپار  سىلتەۋ بولدى. ول قاتەلىك تۇزەتىلۋگە ءتيىس! سەمەي وبلىسى قالپىنا كەلتىرىلسىن! بۇل ورىندى تالاپتى قازىرگى بيلىكتىكتىڭ الدىنا بۇكىل قازاق بولىپ قويۋىمىز قاجەت!

عابباس قابىشۇلى 

12. 08. 2020 ج.

Abai.kz