ساكەن كوكەنوۆ. ەرەۋىل اتقا ەر سالعان يساتايداي ەر قايدا؟!
قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي اڭعال دا قايسار، حالىق قامىن كوزدەگەن قاھارمان، ازاتتىق ءۇشىن الىسقان باتىرلار از ەمەس. «ەرەۋلى اتقا ەر سالىپ، ەگەۋلى نايزا قولعا الىپ» قىلىش سەرمەگەن، ەلىنىڭ ازاتتىعى جولىندا قۇربان بولعان سول ەسىل ەرلەردىڭ ءبىرى يساتاي تايمانۇلى ەدى. بوكەي ورداسى مەن كىشى ءجۇزدىڭ باتىس بولىگىن قامتىعان ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسى، اعاتاي باتىردىڭ ۇرپاعى يساتاي تايمانۇلىنىڭ تۋعانىنا بيىل - 220 جىل!
جىل باسىنان بەرى باتىردىڭ مەرەيتويىنا ارنالعان شارالار ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىندە اتالىپ ءوتىپ جاتىر. جازدىڭ سوڭعى كۇندەرىندە يساتاي تايمانۇلىنىڭ كىندىك قانى تامعان تۋعان توپىراعىندا ارنايى اس بەرىلسە، وزگە ايماقتاردا وسى تاقىرىپتا ادەبي-مادەني شارالار، رۋحاني جيىندار ۇيىمداستىرىلۋدا. جۋىردا الماتىدا اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان «تاريح جانە تۇلعا. يساتاي تايمانۇلى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا بولىپ وتكەن ەدى. وعان تاريحشى عالىمدار مەن جاس زەرتتەۋشىلەر قاتىسىپ، الەۋمەتتىك تەڭدىك، ۇلت-ازاتتىق ءۇشىن بولعان كۇرەس تاقىرىبىن عىلىمي تۇرعىدان تالقىلادى. كونفەرەنتسيانىڭ ماقساتى ۇلت تاريحىندا قازاق بۇقاراسىن ءوزىنىڭ تابيعي-تاريحي جانە زاڭدى قۇقى ءۇشىن ماقساتتى ۇيىمداسقان كوتەرىلىسكە الىپ شىققان قاھارمان دا كەمەڭگەر تۇلعا يساتاي تايمانۇلىنىڭ تاريحي بەينەسى ارقىلى جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىندا تاريحي تالعام قالىپتاستىرۋ ەدى.
قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي اڭعال دا قايسار، حالىق قامىن كوزدەگەن قاھارمان، ازاتتىق ءۇشىن الىسقان باتىرلار از ەمەس. «ەرەۋلى اتقا ەر سالىپ، ەگەۋلى نايزا قولعا الىپ» قىلىش سەرمەگەن، ەلىنىڭ ازاتتىعى جولىندا قۇربان بولعان سول ەسىل ەرلەردىڭ ءبىرى يساتاي تايمانۇلى ەدى. بوكەي ورداسى مەن كىشى ءجۇزدىڭ باتىس بولىگىن قامتىعان ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسى، اعاتاي باتىردىڭ ۇرپاعى يساتاي تايمانۇلىنىڭ تۋعانىنا بيىل - 220 جىل!
جىل باسىنان بەرى باتىردىڭ مەرەيتويىنا ارنالعان شارالار ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىندە اتالىپ ءوتىپ جاتىر. جازدىڭ سوڭعى كۇندەرىندە يساتاي تايمانۇلىنىڭ كىندىك قانى تامعان تۋعان توپىراعىندا ارنايى اس بەرىلسە، وزگە ايماقتاردا وسى تاقىرىپتا ادەبي-مادەني شارالار، رۋحاني جيىندار ۇيىمداستىرىلۋدا. جۋىردا الماتىدا اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىنا ارنالعان «تاريح جانە تۇلعا. يساتاي تايمانۇلى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا بولىپ وتكەن ەدى. وعان تاريحشى عالىمدار مەن جاس زەرتتەۋشىلەر قاتىسىپ، الەۋمەتتىك تەڭدىك، ۇلت-ازاتتىق ءۇشىن بولعان كۇرەس تاقىرىبىن عىلىمي تۇرعىدان تالقىلادى. كونفەرەنتسيانىڭ ماقساتى ۇلت تاريحىندا قازاق بۇقاراسىن ءوزىنىڭ تابيعي-تاريحي جانە زاڭدى قۇقى ءۇشىن ماقساتتى ۇيىمداسقان كوتەرىلىسكە الىپ شىققان قاھارمان دا كەمەڭگەر تۇلعا يساتاي تايمانۇلىنىڭ تاريحي بەينەسى ارقىلى جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىندا تاريحي تالعام قالىپتاستىرۋ ەدى.
ءبىلىم قۋىپ، ەل ىسىنە ەرتە ارالاسقان يساتاي
يساتاي باتىر 1791 جىلى قازىرگى اتىراۋ وبلىسى قىزىلقوعا اۋدانى تايسويعان قۇمىنداعى تايمان جالى دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. ي.تايمانۇلىنىڭ ءتورتىنشى اتاسى اعاتايدىڭ ەسىمى قالماقتارعا قارسى سوعىستا كورسەتكەن ەرلىگى ءۇشىن بەرىش رۋىنىڭ ۇرانىنا اينالعان. يساتايدىڭ ەل ىسىنە ەرتە ارالاسىپ، كەمەلدەنۋىنە تايماننىڭ ءىنىسى جابال بەگاليننىڭ كوپ كومەگى تيەدى. ول كىسى ورىسشا وقىعان، اجەپتەۋىر ساۋاتى بار ادام بولعان. 1808 جىلى جابال باستاعان بەگالى اۋىلى جايىقتان ءوتىپ، بوكەي حاننىڭ قاراۋىنا كىرەدى. حان ورىسشا ساۋاتتى، ساياساتتان حابارى بار، حالىق الدىندا بەدەلدى جابالدى بەرىش اۋىلىنا ستارشينا ەتىپ قويادى. جابال قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ ورنىنا ستارشينا رەتىندە يساتاي تايمانۇلى بەكىتىلەدى.
حان بوكەي يساتايدىڭ باسقارۋىنا كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنداعى قاراقامىس، كۇيگىن، كولدەنەڭ، بايسارى، كەمەلى ارالدارىن بەرەدى. وسىلايشا، جاسىنان الىمدى، سوزگە شەشەن، بىربەتكەي، وجەت، قارا قىلدى قاق جاراتىن ءادىل يساتاي 21 جاسىندا بەرىش رۋىنىڭ ستارشيناسى بولىپ ەل باسقارادى، ورداداعى بەدەلدى ادامداردىڭ بىرىنە اينالادى.
يساتايدىڭ كۇن ساناپ ەل اراسىندا بەدەلى اسىپ بارا جاتقانىن كورە الماعان حان توڭىرەگىندەگىلەر ونىڭ بەدەلىن ءتۇسىرۋ ءۇشىن ءتۇرلى قاستاندىقتار ويلاستىرىپ، قارا كۇيە جاعۋمەن اينالىسىپ كەتەدى. سونىڭ سالدارىنان باس- اياعى ءتورت-بەس جىلدىڭ ىشىندە بىرىندە «ستارشىن وتەمىس قۇلمانيازوۆتى تونادى» دەگەن، ەكىنشىسىندە «كىسى ءولتىردى» دەگەن جالامەن تۇرمەگە قامالادى. ونىڭ العاشقىسىنان اقشا بەرىپ قۇتىلسا، ەكىنشىسىنەن ورىنبورعا كونۆويمەن ايدالىپ بارا جاتقان جەرىندە ەسەبىن تاۋىپ، قاشىپ كەتەدى.
يساتاي كوتەرىلىسىنىڭ پايدا بولۋى
بۇل كەزدە قازاق حاندىعىنىڭ ىشكى ىسىنە تىكەلەي ارالاسا باستاعان رەسەي وتارشىلارى قازاقتاردىڭ قۇنارلى جەرلەرىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن سىرتقا قۋادى. ورال كازاك-ورىستارى جايىق بويىن يەمدەنىپ الادى. مۇنداي قىسىمشىلىقتى يساتاي ستارشينا بولىپ جۇرگەن بەرىش رۋى دا كورەدى.
1833 جىلى ماۋسىم ايىندا جاڭگىر حان وسىعان دەيىن ي.تايمانۇلى باسقارىپ كەلگەن كاسپي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنداعى ءشوبى شۇيگىن، سۋى مول بەس ارالدى زورلىق-زومبىلىعىمەن اتى شىققان ساۋداگەر قاراۋىلقوجا باباجانوۆتىڭ بيلىگىنە بەرىپ، بۇرىن يساتايدىڭ قاراۋىندا بولعان ەلدى شارۋاشىلىققا قولايسىز، سۋى دا، ءشوبى دە از، قۇم باسقان مىڭتوبەگە اۋدارادى. جاڭگىر حان جايىق بويىنداعى رۋلاردى ەكىگە ءبولىپ، ءبىرىن قايىن اتاسىنا، ەكىنشىسىن وزبىر قاراۋىلقوجاعا باسقارتىپ قويادى. بۇل جاعداي جوقشىلىقتان اشىنعان شارۋالاردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى. يساتاي حاننان قاراۋىلقوجانىڭ وزبىر بيلىگىنە تىيىم سالۋىن تالاپ ەتەدى. بۇعان اشۋلانعان حان يساتايدىڭ ءۇنىن ءوشىرۋ ءۇشىن بەس جۇزدەي (كەي دەرەكتەردە 800) جاساقپەن قاراۋىلقوجانى اتتاندىرادى. ولاردى يساتاي باتىر 200 جىگىتپەن كۇتىپ الماق بولادى. بەتپە-بەت شايقاسقا كەلگەندە يساتايدىڭ باتىر جىگىتتەرىنە شاماسى كەلمەيتىنىن ءبىلىپ، قاراۋىلقوجا كەرى قايتادى. بۇرىن ەشكىمنەن تاۋى شاعىلماعان، قاراماعىنداعى ەلگە دەگەنىن ىستەپ ادەتتەنگەن قاراۋىلقوجانىڭ يساتايلارعا ەشتەڭە ىستەي الماۋى بۇكىل بوكەي حاندىعىنا تارايدى. وسىدان كەيىن-اق وزبىر مىنەز قاراۋىلقوجا مەن بالقى بيگە باعىنۋدان قاشقان، ۇستەم تاپقا ىزاسى كەرنەگەن شارۋالار توبى ءار جاقتان يساتاي باتىردىڭ قول استىنا جينالا باستايدى. ىشكى وردادا پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلىق مۇددەسىن ىسكە اسىرۋشى حاننىڭ حالىققا جاساعان وزبىرلىعىنا ي.تايمانۇلى ءاۋ باستان قارسى بولادى. ونىڭ قول استىنداعىلارعا حاننىڭ ءامىرى جۇرمەيدى، ال يساتاي باتىرعا ءجاڭگىردىڭ ءالى كەلمەيدى. حاننىڭ توڭىرەگىندە نەگىزىنەن تورەلەر، بيلەر، قوجالار، مولدالار جانە سولارعا ەرگەن از عانا حالىق قالادى.
مۇنىڭ اياعى تاريحتان بەلگىلى 1836-37 جىلدارداعى بوكەي ورداسىنداعى شارۋالاردىڭ فەودالدىق قاناۋ مەن پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنا قارسى كوتەرىلىسىنە ۇلاسادى. كوتەرىلىس بۇكىل حالىقتى قامتيدى. ءارتۇرلى الىم-سالىقتان كۇيزەلگەن، جايىلىم جەردەن ايىرىلعان، كازاك اسكەرلەرى مەن جەرگىلىكتى فەودالداردىڭ ەكى جاقتى ەزگىسىنەن ابدەن شىدامى تاۋسىلعان بۇقارا حالىقتىڭ نارازىلىعى ارتا بەرەدى، قولدارىنا قارۋ الىپ، كوتەرىلىسكە شىعادى.
جاڭگىر حاننىڭ جانە باسقا دا فەودالداردىڭ حالىققا جاساپ وتىرعان قىسىمشىلىعى تۋرالى ي.تايمانۇلى باستاعان ءبىر توپ ستارشينا ورىنبورداعى شەكارا كوميسسياسىنا، ءتىپتى گۋبەرناتوردىڭ وزىنە تالاي رەت ارىزدار دا جازادى. بىراق ودان ەشقانداي دا قورىتىندى شىقپايدى.
1836 جىلعى ماۋسىمنىڭ سوڭى مەن شىلدە ايىنىڭ باسىندا ي.تايمانۇلى باستاعان شاعىن توپ حانعا حالىق تالابىن جەتكىزۋ ءۇشىن تاسوبادان جاسقۇسقا اتتانادى. يساتايلاردىڭ كەلە جاتقان حابارىن ەستىگەن جاڭگىر حان استراحان اسكەري گۋبەرناتورىنان وردانى قورعاۋ ءۇشىن اسكەر جىبەرۋدى سۇرايدى، سونىمەن بىرگە ۋاقىت ۇتۋ ماقساتىندا يساتايلاردىڭ تالاپتارىن ءبىلۋ ءۇشىن ولارعا ءوزىنىڭ سەنىمدى ادامىن جىبەرەدى. يساتايلار وعان ق.باباجانوۆتى، ب.قۇدايبەرگەنوۆتى قىزمەت ورىندارىنان بوساتۋ تۋرالى جانە يساتايدىڭ ۇلكەن ۇلى جاقيانىڭ قولىمەن جازىلعان باسقا دا تالاپتاردى تاپسىرىپ، كەيىن قايتادى.
1837 جىلدىڭ جازىندا يساتاي باتىر باستاعان كوتەرىلىس بۇكىل بوكەي حاندىعىنا تارايدى. جاڭگىر حان مەن ونىڭ اينالاسىنداعىلارعا نارازىلاردىڭ ءبارى يساتايدىڭ اينالاسىنا جينالادى. كەلگەن جىگىتتەر اتپەن، ازىق-تۇلىكپەن، قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتىلەدى. وسىلايشا، ي.تايمانۇلى بەلگىلى ءبىر تارتىپكە نەگىزدەلگەن ازاماتتىق جانە اسكەري ۇيىمنىڭ باسشىسىنا اينالادى.
1837 جىلدىڭ 16 قىركۇيەگى كۇنى يساتاي باتىر باستاعان 200-دەن استام سارباز حالىققا ابدەن جەك كورىنىشتى قاراۋىلقوجا باباجانوۆتىڭ اۋىلىن شابادى. ودان الىنعان مال مەن دۇنيە-مۇلىك شارۋالارعا تاراتىلىپ بەرىلەدى. 1837 جىلعى 17 قازاندا كوتەرىلىسشىلەر بالقى قۇدايبەرگەنوۆتىڭ، سۇلتان م.شوكيننىڭ اۋىلدارىن شاۋىپ، حان ورداسى جاسقۇسقا بىرتە-بىرتە جاقىنداي تۇسەدى. ي.تايمانۇلىنىڭ ۇلكەن قولدى باسقارىپ، جاسقۇسقا كەلە جاتقاندىعىنان حاباردار جاڭگىر حان ورىنبور جانە استراحان اسكەري گۋبەرناتورلارىنا دەرەۋ حات جازىپ، ءوزىن قورعاۋىن سۇرايدى. بوكەي حاندىعىنداعى شارۋالار قوزعالىسىنىڭ جاڭعىرىعى رەسەي استاناسى - سانكت-پەتەربۋرگكە دە جەتەدى. يمپەراتور ي.تايمانۇلى باستاعان «بۇلىكشىلەردى» قاتاڭ جازالاۋدى تالاپ ەتەدى. حان ورداسىن قورعاۋعا استراحاننان پودپولكوۆنيك اليەۆ، ال ورىنبوردان پودپولكوۆنيك گەكە باسقارعان زەڭبىرەكتەرمەن قارۋلانعان اسكەرلەر اتتانادى.
تارازى باسىن توڭكەرگەن شەشۋشى شايقاستار
كوپ ۇزاماي يساتاي باتىر باستاعان 2000-نان استام قول حان ورداسىن قورشايدى. ءىستى قانتوگىسپەن ەمەس، كەلىسسوزبەن شەشپەك بولعان ولار الدىمەن حان ەلشىلەرىمەن، كەيىن گەكەنىڭ ەلشىلەرىمەن ناتيجەسىز كەلىسسوز جۇرگىزەدى.
ماحامبەت، ءۇبى، سەگىزسەرى جانە باسقا دا باتىرلاردىڭ «حان ورداسىن شابايىق» دەگەن ۇسىنىسىن يساتاي قابىلدامايدى. سەبەبى داستۇردە ورداعا شابۋ جامان ىرىمعا باعالاناتىن، ونىڭ ۇستىنە وردانى شاپقان كۇننىڭ وزىندە دە پاتشا وكىمەتى ولاردى تىنىشتىقپەن جۇرگىزبەيتىندىگىن، ءويتكەنى جاڭگىر حاننىڭ ارتىندا پاتشا وكىمەتى مەن ونىڭ جازالاۋشى اسكەرلەرى تۇرعاندىعىن جانە سول اسكەرلەرگە قارسى تۇرارلىقتاي وزىندە كۇشتىڭ جوقتىعىن ەسكەرگەن يساتاي باتىر حالىق تالابىن حانعا، ءبىر جاعىنان، ايبارمەن، ەكىنشى جاعىنان، كەلىسسوز ارقىلى ورىنداتۋعا كۇش سالادى.
حان جاڭگىر شاقىرتقان پاتشا اسكەرى مەن يساتاي باتىردىڭ ىرىكتەلگەن 500 ساربازىنىڭ اراسىنداعى شەشۋشى ۇرىس 1837 جىلى 15 قاراشادا تاستوبە دەگەن جەردە بولادى. كوتەرىلىسشىلەر قانشاما ەرلىكپەن شايقاسسا دا، ۇرىستىڭ تاعدىرىن زەڭبىرەكتەر شەشەدى. وسى ۇرىستا يساتايدىڭ مىلقىم دەگەن ايەلى، اقاي اتتى بالاسى قازا تابادى. تاستوبەدەگى شايقاستا كوتەرىلىسشىلەر جاعىنان 60-قا جۋىق ادام ولەدى. يساتاي باتىردىڭ وڭ قولىنا وق ءتيىپ، استىنداعى اتى جارالانادى. وسى ۇرىستاعى كوتەرىلىسشىلەردىڭ ەرلىگىنە پودپولكوۆنيك گەكەنىڭ ءوزى دە قايران قالادى. ول ورىنبورداعى اسكەري گۋبەرناتورعا «يساتايلاردىڭ وزدەرى مەن وتباسىن قورعايمىن دەپ شامادان تىس ەرلىككە، زەڭبىرەككە قارسى شابۋىلعا بارۋى ولاردىڭ سونشاما اشىنعاندىقتارىن كورسەتەدى» دەپ جازعان.
يساتايدىڭ ءولىمى
تاستوبەدە قولعا تۇسپەگەن يساتايدىڭ باسىنا، ونى تىرىدەي ۇستاعانعا 500 كۇمىس اقشا تىگىلەدى. الايدا ۋادە ەتىلگەن اقشانىڭ قوماقتىلىعىنا قاراماستان، ونى ەشكىم ۇستاپ بەرمەيدى. كەرىسىنشە، حالىق ونى جانە ونىڭ ساربازدارىن قاجەتتى ازىق-تۇلىكپەن، كولىكپەن قامتاماسىز ەتىپ وتىردى.
ىشكى وردادا بىتىراپ جۇرگەن كوتەرىلىسشىلەردىڭ باسىن بىرىكتىرۋدىڭ مۇمكىندىگى جوق ەكەندىگىن تۇسىنگەن ي.تايمانۇلى ءبىر توپ جولداسىمەن بىرگە كىشى جۇزگە ءوتىپ كەتۋ ءۇشىن جايىقتىڭ قاتۋىن كۇتەدى. 1837 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانىنان 13-ىنە قاراعان تاڭدا ءوزىنىڭ ەسكى دوسى قۇراق ماياباسوۆتىڭ كومەگىمەن ي.تايمانۇلى باستاعان 38 ادام ۇيىتقىپ سوققان بوراندى پايدالانىپ، قازىرگى ماحامبەت اۋدانىنداعى سارىتوعاي ەلدى مەكەنىنەن ءسال تومەن ماڭدا جايىقتىڭ شىعىس بەتىنە - كىشى جۇزگە وتەدى. ولار قاراڭعىلىق پەن بوراننىڭ كومەگىمەن ارتتارىنان ىلەسە قۋعان كازاكتار مەن بايماعانبەت سۇلتاننىڭ ادامدارىن اداستىرىپ، ءۇش توپقا ءبولىنىپ، تايسويعان جاققا بەت الادى.
كىشى جۇزگە وتكەن ي.تايمانۇلى باستاعان شاعىن توپ وسى جەردە پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلىق ساياساتى مەن سۇلتان بايماعانبەت ايشۋاقوۆ باستاعان جەرگىلىكتى فەودالداردىڭ قاراپايىم حالىقتى ەزىپ-جانشۋىنا قارسى ازاتتىق كۇرەستى ۇيىمداستىرۋعا كىرىسەدى.
يساتاي باتىر مەن اقىن ماحامبەت بۇكىل كىشى ءجۇزدى ارالاپ، پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلىق ساياساتىن جانە سولاردىڭ قولشوقپارى - حاندار مەن سۇلتانداردىڭ حالىققا جاساپ وتىرعان وزبىرلىعىن شارۋالارعا ءتۇسىندىرىپ، ولاردى قولدارىنا قارۋ الىپ، وزدەرىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكە شىعۋعا شاقىردى. سول ماقساتپەن يساتاي ماحامبەتپەن بىرگە ماڭعىستاۋعا بارىپ، ونىڭ بيلەۋشىسى ق.ەسىموۆپەن كۇش بىرىكتىرۋگە ۋاعدالاسادى سونىمەن بىرگە حيۋا حانى قايىپقالي ەسىموۆكە پاتشا اسكەرلەرىن تويتارۋ ءۇشىن 20 مىڭ اسكەر بەرۋگە ۋادە ەتەدى.
ي.تايمانۇلى باستاعان كوتەرىلىسشىلەرگە باتىر جولامان تىلەنشيەۆ، بي ءجۇسىپ قۇلانوۆ باستاعان ساربازدار قوسىلادى. اداي، شەركەش، تاز، شومەكەي، تابىن، كەتە رۋلارىنان يساتاي مەن ق.ەسىموۆتىڭ قول استىنا 3000-داي ادام جينالادى.
پاتشا وكىمەتى ي.تايمانۇلىنىڭ باسقارۋىمەن كىشى ءجۇزدىڭ باتىس بولىگىندە بولىپ جاتقان حالىق نارازىلىعىنىڭ ودان ءارى ورشۋىنەن قاۋىپتەنىپ، ونى باسۋدىڭ قامىنا كىرىسەدى. ويتپەگەن جاعدايدا بۇل كوتەرىلىس كىشى جۇزگە قاراي جاقىنداپ كەلە جاتقان كەنەسارى قاسىموۆ باسقارعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە ۇلاسىپ، پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق ەزگىسىنە قارسى حالىق-ازاتتىق سوعىسقا اينالۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. وسىنى ەسكەرگەن ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى 1838 جىلعى شىلدە ايىنىڭ باسىندا پودپولكوۆنيك گەكە باسقارعان زەڭبىرەكتەرمەن قارۋلانعان اسكەرلەردى يساتايلارعا قارسى اتتاندىرادى. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە گورسك قامالىنان ءبىر توپ اسكەردى باستاپ بايماعامبەت ايشۋاقوۆ تا شىعادى. جازالاۋشىلاردىڭ ەكى توبى 10 شىلدەدە ۇلكەن قوبدا وزەنىنە جاقىن جەردە كەزدەسەدى.
بايماعامبەت سۇلتان ادەيىلەپ جىبەرگەن بالتا دەگەن الداۋشىنىڭ سوزىنە سەنىپ قالعان اڭعال يساتاي باتىر قاسىنا 500 سارباز الىپ، سۇلتان ب.ايشۋاقوۆتىڭ اۋىلىن شاپپاقشى بولىپ، نەگىزگى قولدان ءبولىنىپ شىعادى. جازالاۋشى اسكەرلەردىڭ كەلىپ جەتكەندىگىنەن بەيحابار يساتايلار توبى 1838 جىلعى 12 شىلدە كۇنى اقبۇلاق وزەنىنىڭ جاعاسىندا گەكە مەن بايماعامبەت سۇلتاننىڭ بىرىككەن اسكەرىنىڭ ۇستىنەن شىعادى. اسكەر كۇشى جاعىنان تەڭ ەمەس شايقاستا يساتاي باتىر باستاعان كوتەرىلىسشىلەر اسقان ەرلىك كورسەتەدى. الايدا مۇندا دا تاستوبەدەگى سياقتى ۇرىس تاعدىرىن زەڭبىرەكتەر شەشەدى. اقبۇلاق وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى كەسكىلەسكەن شايقاستا يساتاي باتىر دا، ونىڭ 16 جاستاعى ۇلى وسپان دا قازا تابادى. وسى شايقاستىڭ باسى-قاسىندا بولعان يساتايدىڭ 14 جاستاعى ۇلى دوسماعانبەت استىنداعى اتىنىڭ جۇيرىكتىگى ارقاسىندا ماحامبەتپەن بىرگە جاۋ قولىنا تۇسپەي، قۇتىلىپ كەتەدى.
يساتاي باتىر 12 شىلدە كۇنى قاپىلىستا قازا تاپقاننان كەيىن، كوتەرىلىس ودان ءارى دامىماي، ساربازدار جان-جاققا بىتىراپ كەتەدى. وسىلايشا، باس-اياعى التى ايعا جەتپەيتىن قىسقا ۋاقىتتى قامتىعان، اۋماعى مەن ساربازداردىڭ سانى جاعىنان بوكەي حاندىعىنداعى كوتەرىلىستەن اسىپ تۇسەتىن، بۇكىل كىشى ءجۇز دالاسىن ءدۇر سىلكىنتكەن باتىر يساتاي تايمانۇلى باستاعان حالىق-ازاتتىق كوتەرىلىس جەڭىلىسكە ۇشىرايدى.
يساتاي باتىر باستاعان كوتەرىلىستىڭ جەڭىلىسكە ۇشىراعانى انىق. الايدا ءدال وسى دۇمپۋدەن كەيىن حالىققا قويىلاتىن الىم-سالىقتىڭ مولشەرىن جىلدان-جىلعا كوتەرە بەرۋگە شەك قويىلدى; پاتشا ۇكىمەتىنىڭ كوتەرىلىستى قولداعان قازاق اۋىلدارىنىڭ ستارشىندارىمەن ساناسۋىنا تۋرا كەلدى.
بۇگىندە يساتاي كوتەرىلىسى تاقىرىبىنا قالام تارتقان كەيبىر تاريحشىلار، جۋرناليستەردىڭ جاڭگىر مەن يساتاي، بايماعامبەت سۇلتان مەن ماحامبەت اراسىن «تابىستىرۋ»، «جاراستىرۋ» ارەكەتى بايقالادى. جالپى، قازىرگى كۇنى يستاي مەن ماحامبەت كوتەرىلىسىنىڭ تاريحي باعاسى ءارتۇرلى بەرىلىپ ءجۇر. ماسەلەن، كونفەرەنتسيادا پروفەسسور ءازىمباي عالي تاراپىنان يساتاي مەن ماحامبەت جاڭگىر حان جۇرگىزگەن رەفورماعا قارسىلىق كورسەتتى، ياعني ولار كونسەرۆاتيۆتىك ۇستانىمدا بولدى، ال ەگەر قازاق قوعامى جاڭگىر حان ۇسىنعان جولمەن كەتكەندە بۇگىن ءبىز شامامەن چەحيا سياقتى ەۋروپالىق مەملەكەتتىڭ دەڭگەيىندە بولاتىن ەدىك دەگەن تۇجىرىم دا ايتىلدى. جالپى، مۇنداي پىكىر بۇدان بۇرىن دا جازىلىپ ءجۇر. ءماسەلەن، م.قۇلكەنوۆ پەن ر.وتارباەۆتىڭ ءجاڭگىر حاننىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە ارنالعان كىتاپتا جازىلعان.
بۇعان تاريحشى عالىم مامبەت قويگەلدىنىڭ ايتار قارسى ۋاجدەرى مىناداي: «بىرىنشىدەن، يساتاي تايمانۇلى مەن جاڭگىر حاننىڭ ءوزارا ارپالىسىندا حاننىڭ جەڭگەنى كۇمان تۋدىرماسا كەرەك. قازاق جەرىنە ەنتەلەپ ەنىپ كەلە جاتقان «ەۋروپالىق» بيلىك ءبىرجولا ورنادى. بۇل جاڭگىر حان پارتياسىنىڭ جەڭىسى ەمەي نە؟! ولاي بولسا، قازاقستان وسى بيلىك جاعدايىندا چەحيا جەتكەن دارەجەگە نەگە جەتپەدى؟ ەكىنشىدەن، جاڭگىر حاننىڭ اعارتۋشىلىق قىزمەتى تاريح عىلىمىندا جوققا شىعارىلمايدى. ال بىراق ونىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق قىزمەتىن اسىرا باعالاپ، بۇقارا حالىق ءمۇددەسىنە جاساعان قياناتىنا كوز جۇمۋ قانشالىقتى نەگىزدى بولا قويار ەكەن؟ ۇشىنشىدەن، يساتاي مەن ماحامبەتتى ەۋروپالىق ۇستانىمداعى جاڭگىر حاننىڭ رەفورماتورلىق قىزمەتىن تۇسىنە الماۋشىلار رەتىندە كورسەتۋ بۇل كەزىندە بولشەۆيكتەردىڭ الاش قايراتكەرلەرىن تابيعي ۇلت مۇددەسىن قورعاۋشىلار رەتىندە ەمەس، رەتروگرادتار رەتىندە ايىپتاۋىن ەسكە سالادى. وسىعان وراي مىنانى ايتۋعا ءتيىسپىن: يساتاي مەن جاڭگىر حان اراسىنداعى ەگەس - قازاق قوعامىندا، ونىڭ ىشىندە كىشى ءجۇز اۋقىمىندا بۇرىننان كەلە جاتقان، ياعني ەسىم حان مەن سىرىم باتىر، جانتورە حان مەن قاراتاي سۇلتان اراسىنداعى ءوزارا تەكەتىرەستىڭ تابيعي جالعاسى».
قازاق قوعامىنان ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا-اق الەۋمەتتىك ءادىلەتسىزدىككە قارسىلىق كورسەتىپ، حان مەن ونىڭ سيۋزەرەن-قامقورشىسى - يمپەريالىق بيلىكتەن اقىرىپ تەڭدىك سۇراعان يساتاي سياقتى ۇلى تۇلعانىڭ شىققانىن ماقتانىش تۇتقانىمىز ابدەن ورىندى دا، نەگىزدى. ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ تۋعانىنا 200 جىل تولۋىنا ارنالعان جيىندا بۇل تاريحي وقيعاعا: «قازاق حالقىنىڭ ءوزىنىڭ جەر بەتىنەن جوعالىپ كەتپەي، ىرگەلى ەل رەتىندە ساقتالىپ قالعانى - ونىڭ ەركىندىك ءسۇيگىش ەرىك-جىگەرىنىڭ، اسقاق رۋحىنىڭ ارقاسى. وسى جولدا ارعى-بەرگى زامانداردا ورىن العان باس كوتەرۋلەردىڭ، قوزعالىس - كوتەرىلىستەردىڭ ارقاسى. ەلى مەن جەرى ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن بوزداقتاردىڭ ارقاسى. يساتاي مەن ماحامبەت باسقارعان حالىق قوزعالىسى سولاردىڭ ءبىرى ەمەس، بىرەگەيى»، - دەپ باعا بەرگەن بولاتىن. ەندەشە ءبىز بۇگىن يساتاي تايمانۇلىنىڭ بيىك رۋحى الدىندا باسىمىزدى يە وتىرىپ، وتكەنگە سالاۋات ايتىپ، يساتاي ارمانداعان زاماننىڭ ەندى كەلگەنىن، قانشالىقتى اۋىر كەزەڭدەردى باسىنان كەشىرگەنىمەن، قازاق ەلى ءوزىنىڭ نەگىزگى، باستى قۇندىلىقتارىن ساقتاي بىلگەندىگىن سەنىممەن ايتا الامىز.
مامبەت قويگەلدى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:
- يساتاي تايمانۇلى مەن ماحامبەت وتەمىسۇلى - قازاق تاريحى كوشىندەگى كەزدەيسوق، تەك ءبىر كەزەڭگە عانا ءتان وتكىنشى تۇلعالار ەمەس، كوتەرگەن قوعامدىق جۇگى مەن جەكە ازاماتتىق ۇلگىسى تۇرعىسىنان ۇلت جادىندا ماڭگى ساقتالاتىن قايتالانباس قۇبىلىستار. ويتكەنى ولار ءوز عۇمىرلارىن ارناپ، ورنىقتىرۋعا كۇش سالعان قۇندىلىقتار، ياعني حالىقتىڭ ءوز ىشىندەگى الەۋمەتتىك تەڭدىگى، سونداي-اق وزگە جۇرتتان تاۋەلسىزدىگى ەش ۋاقىتتا ماڭىزىن جوعالتقان ەمەس.
ارينە، يساتاي تايمانۇلى تۇلعاسىن ونىڭ ارتىندا تۇرعان قالىڭ جۇرتىنان، سول ەلدىڭ سان عاسىرلىق مادەنيەتىنەن ءبولىپ الىپ قاراۋ ماسەلەنىڭ تابيعاتىنا قيانات جاساۋمەن تەڭ بولار ەدى. مىنە، وسى تۇرعىدان العاندا، يساتاي تايمانۇلى مەن ماحامبەت وتەمىسۇلى - ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىنداعى قازاق ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوش باستاۋشىلارى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ۇلتتىق مادەنيەت پەن ەليتانىڭ وسى مەزگىلدەگى دارەجە، دەڭگەيىن انىقتاۋشى تاريحي قۇبىلىستار.
كوتەرىلىستىڭ باسىنا يساتايمەن بىرگە، ماحامبەت سياقتى ءىرى تۇلعانىڭ كەلۋى كەزدەيسوق قۇبىلىس ەمەس. ول سول تاريحي مەزگىلدەگى قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني الەمىنىڭ تەرەڭىندە ءجۇرىپ جاتقان عالامات سىلكىنىستەردىڭ كورىنىسى ەدى.
بىرىنشىدەن، يساتاي قوزعالىسىن ءحىح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا بۇكىل قازاق ەلى كولەمىن قامتىعان ونداعان رەسەيلىك ەكسپانسياعا قارسى قوزعالىستار كونتەكسىندە عانا تۋرا ءتۇسىنىپ، باعالاۋ مۇمكىن. ول - ءسوزسىز، ءوزىنىڭ شىعۋ نەگىزى تۇرعىسىنان رەسەيلىك ەكسپانسيانىڭ ناتيجەسى.
سونىمەن بىرگە يساتاي مەن ماحامبەت كوتەرىلىسىنىڭ سول تاريحي مەزگىلدەگى وزگە قارسىلىقتاردان ءبولىپ تۇرعان باستى ءبىر ەرەكشەلىگى بار. ول كوتەرىلىستىڭ اشىق تا ايقىن «قارا قازان، سارى بالانىڭ» قامىن جەگەن بۇقارالىق سيپات الۋىندا ەدى. بۇدان بۇرىن قازاق جەرىندە بىردە-ءبىر قۋاتتى قوعامدىق قوزعالىس مۇنداي ايقىن الەۋمەتتىك، انىعىراق ايتقاندا، تاپتىق سيپات العان ەمەس.
اۆتور: ساكەن كوكەنوۆ
اباي وماروۆ (كوللاج)
