ەلباسى پىكىر بىلدىرگەن كەز كەلگەن تاقىرىپ ءبىزدىڭ قوعامدا كەڭىرەك تالقىعا ءتۇسىپ، وزەكتى بولاتىنى داۋسىز. قازىرگى كەزدە مەملەكەت باسشىسىنىڭ شەنەۋنىكتەردى وتاندىق كولىكتەرگە مىنگىزۋ جونىندەگى پىكىرى وتە ورىندى.  مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوز سوزىندە «قورعانىس مينيسترلىگىنە نەمەسە باسقا مەكەمەلەرگە نازار اۋدارىڭدارشى، ءبىز قانداي كولىك الىپ جاتىرمىز؟ ءوزىمىزدىڭ جۇمىستى دوڭگەلەتۋ ءۇشىن وتاندىق كولىكتەردى نەگە المايدى، بارلىعى «تويوتا» الۋعا قۇمار. وسىنىڭ ءبارىن كىم قاداعالاپ وتىر؟»، - دەگەن بولاتىن. اسىرەسە بيۋدجەت ەسەبىنەن الىناتىن اۆتوكولىكتەر ماسەلەسىن رەتكە كەلتىرۋ - ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن ماسەلە.

قازىر مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ تاقىمىنان تەمىر تۇلپارلاردىڭ ءتۇر-ءتۇرىن كورۋگە بولادى. قازاقستاندا قانداي كولىك جوق دەيسىڭ؟ كەشە عانا فرانكفۋرتتىڭ، توكيونىڭ، نيۋ-يوركتىڭ اۆتوسورەلەرىندەگى تەلەديدار ارقىلى تاماشالاعان كولىكتەرىڭىزدى كوپ ۇزاماي الماتى مەن استانانىڭ كوشەلەرىنەن كورەسىز. سول كولىكتەر شەنەۋنىكتىڭ جەكەمەنشىگى بولسا، ول بولەك اڭگىمە ەكەن. دەگەنمەن قازىر مەملەكەتتىك تاپسىرىس ارقىلى، سالىق تولەۋشىلەردىڭ اقشاسىنا ساتىپ الىناتىن اۆتوكولىكتەردى ءسوز ەتسەك. سەبەبى ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن ازاماتى مەملەكەتتىڭ ورتاق قارجىسىنىڭ ورىنسىز شاشاۋ بولعانىن قالامايدى.

ەلباسى پىكىر بىلدىرگەن كەز كەلگەن تاقىرىپ ءبىزدىڭ قوعامدا كەڭىرەك تالقىعا ءتۇسىپ، وزەكتى بولاتىنى داۋسىز. قازىرگى كەزدە مەملەكەت باسشىسىنىڭ شەنەۋنىكتەردى وتاندىق كولىكتەرگە مىنگىزۋ جونىندەگى پىكىرى وتە ورىندى.  مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوز سوزىندە «قورعانىس مينيسترلىگىنە نەمەسە باسقا مەكەمەلەرگە نازار اۋدارىڭدارشى، ءبىز قانداي كولىك الىپ جاتىرمىز؟ ءوزىمىزدىڭ جۇمىستى دوڭگەلەتۋ ءۇشىن وتاندىق كولىكتەردى نەگە المايدى، بارلىعى «تويوتا» الۋعا قۇمار. وسىنىڭ ءبارىن كىم قاداعالاپ وتىر؟»، - دەگەن بولاتىن. اسىرەسە بيۋدجەت ەسەبىنەن الىناتىن اۆتوكولىكتەر ماسەلەسىن رەتكە كەلتىرۋ - ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن ماسەلە.

قازىر مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ تاقىمىنان تەمىر تۇلپارلاردىڭ ءتۇر-ءتۇرىن كورۋگە بولادى. قازاقستاندا قانداي كولىك جوق دەيسىڭ؟ كەشە عانا فرانكفۋرتتىڭ، توكيونىڭ، نيۋ-يوركتىڭ اۆتوسورەلەرىندەگى تەلەديدار ارقىلى تاماشالاعان كولىكتەرىڭىزدى كوپ ۇزاماي الماتى مەن استانانىڭ كوشەلەرىنەن كورەسىز. سول كولىكتەر شەنەۋنىكتىڭ جەكەمەنشىگى بولسا، ول بولەك اڭگىمە ەكەن. دەگەنمەن قازىر مەملەكەتتىك تاپسىرىس ارقىلى، سالىق تولەۋشىلەردىڭ اقشاسىنا ساتىپ الىناتىن اۆتوكولىكتەردى ءسوز ەتسەك. سەبەبى ەلىمىزدىڭ كەز كەلگەن ازاماتى مەملەكەتتىڭ ورتاق قارجىسىنىڭ ورىنسىز شاشاۋ بولعانىن قالامايدى.

پارلامەنت دەپۋتاتتارى مەن مينيسترلەر، ءىرى شەنەۋنىكتەر، قالا اكىمدەرىنىڭ قاي-قايسىسى قۇنى 80 مىڭ دوللاردان باستالاتىن «ليۋكس» ساناتىنداعى تەمىر تۇلپارلاردىڭ ءبىرىن مىنبەسە، «قورلانىپ قالاتىنى» ەكىباستان بەلگىلى. بيلىك باسىندا جۇرگەندەردى بىلاي قويعاندا، قازىر قاراپايىم اۋداندىق اكىمدەر، كەيدە اۋىل اكىمدەرى، مەملەكەتتىك كاسىپورىندار مەن كومپانيالاردىڭ باسشىلارى سۋ جاڭا «Land Cruiser» مىنبەسە بولمايتىن جاعدايعا جەتتىك.

داعدارىسقا دايىندىق ۇنەمدىلىك ساياساتىنان باستالۋى كەرەك

داعدارىس كەزىندە الەمنىڭ بارلىق ەلدەرى ەكونوميكانى ساقتاپ قالۋدىڭ نەگىزگى جولى رەتىندە شىعىندى ازايتۋ، ياعني ۇنەمدەۋ ساياساتىن قولعا الدى. ەۋروپا ەلدەرىنىڭ اراسىنان داعدارىستىڭ سوققىسىن ەرەكشە سەزىنگەن گرەتسيا ەلى ارتىق شىعىنداردىڭ بارلىعىن قىسقارتۋ ارقىلى عانا ەل رەتىندە جويىلىپ كەتپەي، امان قالدى. كورشىلەس وزبەكستان دا ۇنەمدەۋ ساياساتى ارقىلى «ەكى قوياندى ءبىر وقپەن اتىپ» جاتىر. وزبەكستاننىڭ مەملەكەتتىك مەكەمەلەرى تەك وتاندىق كولىكتەر مەن وتاندىق جيھازداردى عانا پايدالانا الادى. راسىندا، كورشىلەس وزبەكستان ەلى سەكىلدى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە بەرىلەتىن كولىكتى تەك وتاندىق كولىكتەرمەن جاراقتاۋعا ارنايى ەرەجە قاجەت شىعار. سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا الەمدىك تانىمال برەندتەردىڭ وكىلدەرى اۆتوموبيل قۇراستىرا باستادى.

جۋىردا قىرعىزستان ۇكىمەتى مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەگى ارتىق شىعىنداردى ازايتۋدى ەرەكشە قولعا الىپ، ۇكىمەتتەگى ارتىق كولىكتەردى ارزان-قىمباتىنا قاراماستان قىسقارتىپ تاستادى، ال دەپۋتاتتارعا قوعامدىق كولىكپەن جۇرۋگە كەڭەس بەرىلدى. ال بىزدە داعدارىستىڭ ەكىنشى تولقىنى تۋرالى ءجيى ءسوز بولعانىمەن، سوعان لايىق شارالار ءالى ۇيىمداستىرىلعان جوق.

جۋىردا باق قۇرالدارى قارجى ءمينيسترى بولات جامىشەۆتىڭ جۇمىسقا كەيدە جاياۋ كەلەتىنىن ايتىپ ءماز-ءمايرام بولىستى. راسىندا، بۇل - ءبىز ءۇشىن تاڭسىق قۇبىلىس. ال كوپ-تەگەن ەلدەردە مۇنداي قاراپايىمدىلىقتى ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى. ماسەلەن، لوندوننىڭ مەرى بوريس دجونسون جۇمىسقا ۆەلوسيپەدپەن بارادى. ايتا بەرسە، مەملەكەتتىڭ اقشاسىن ۇنەمدەۋ ماقساتىندا وزىنە بەرىلگەن مۇمكىندىكتەردى شەكتەپ جاتقان شەنەۋنىكتەر الەمدە جە-ءتىپ-ارتىلادى.

قازاقستاندىق شەنەۋنىكتەردىڭ دە ءدال سولاي ۆەلوسيپەدكە كوشپەسە دە «ليۋكس» ساناتىنداعى اۆتوكولىكتەردەن باس تارتۋىنا تولىق مۇمكىندىك بار. ءجيى ايتىلاتىن «ارزان كولىك تەز بۇزىلادى نەمەسە وتاندىق كولىكتەر ساپاسىز، سايكەسىنشە، ونى جوندەۋگە مەملەكەتتەن كوپ اقشا كەتىپ وتىرادى» دەگەن پىكىر ورىنسىز ەكەنى كىمگە دە بولسا ايان. شىندىعىنا كەلگەندە، شەنەۋنىكتەر ءمىنىپ جۇرگەن 10 ميلليون تەڭگەلىك كولىكتەر - اۋەسقويلارعا ارنالعان كولىكتەر. ياعني ولارعا قاجەتتى تەتىكتەر دە، جوندەۋ جۇمىستارى دا ەرەكشە قىمبات.

كولىك شىعىنى قانشا بولۋى كەرەك؟

ءبىر عانا شەنەۋنىكتىڭ ءجۇرىپ-تۇرۋىنا كەتەتىن اقشانى ەسەپتەڭىز. مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ ارقىلى قۇنى 10 ملن تەڭگەدەن باستالاتىن ءبىر كولىككە تاپسىرىس بەرىلەدى. ونداي كولىككە كەمىندە باعاسى ءبىر ءليترى 145 تەڭگە بولاتىن اي-96 جانارماي قۇيىلادى. ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن كولىكتەردىڭ قوزعالتقىشتارىنىڭ كولەمى 3,5, 4,0-دەن باستالاتىنى بەلگىلى. مۇنداي كولىكتەردىڭ تەحنيكالىق جوندەۋ جۇمىستارىنا اي سايىن كەمىندە 100-300 مىڭ قۇيىلىپ وتىراتىنى زاڭدىلىق. سەبەبى ونداي كولىكتەر قا-راپايىم كولىك جوندەۋ ورتالىقتارىندا جوڭدەلمەيدى. ال تەتىكتەرى شەتەلگە تاپسىرىس بەرۋ ارقىلى الدىرىلادى. ەندى سوعان الگى شەنەۋنىكتىڭ شوپىرىنىڭ جالاقىسىن قوسىڭىز. قىسقاسى، ءبىر شەنەۋنىككە عانا بەرىلەتىن كولىكتىڭ ماشاقاتى باستان اسادى. ال ەندى ەلىمىزدە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ، ونىڭ ىشىندە تالعامى بيىك شەنەۋنىكتەردىڭ كولىكتەرىنىڭ شىعىنىن قوسىپ ەسەپتەسە، قىرعىزستاننىڭ بىرنەشە جىلدىق (بالكىم، ودان كوپ) بيۋدجەتى شىعىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. پارلامەنت پەن مينيسترلەر كابينەتىن بىلاي قويعاندا، قا-راپايىم كاسىپورىندار مەن اۋىل، اۋدان اكىمدەرىن قاراپايىمدىلىققا كىم ۇيرەتەدى؟ اكىمدەردىڭ ءوز مەكەمەسىنە وسىنداي قىمبات كولىكتەر ساتىپ الۋ جونىندەگى شەشىمىنە ءماسليحات دەپۋتاتتارى قالاي جول بەرىپ قويادى؟

ەرەكشە تالعاممەن كەلگەن قىمبات كولىكتەر توزىعى جەتكەنشە مەملەكەتكە قىزمەت جاساسا ءبىر ءسارى. باس-اياعى ەكى-ءۇش جىل. ودان ارى ول كولىككە «كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارى قاجەت» دەگەن دياگنوز قويىلىپ، مەملەكەت مۇلكىنەن سىزىلىپ تاستالادى. ناتيجەسىندە، سول كولىك شەنەۋنىك تۋىستارىنىڭ مۇلكىنە اينالىپ كەتۋى دە مۇمكىن.

سەرگەي زلوتنيكوۆ, Transparency كazakhstan ۇيىمىنىڭ باس ديرەكتورى:

- شەنەۋنىكتىڭ ەركىنە سالسا، ول 100 مىڭ دوللاردىڭ كولىگىن ءمىنىپ جۇرە بەرەدى. دەمەك مەملەكەتتىڭ قوماقتى قارجىسىنا نەشە ءتۇرلى ويىنشىقتار ساتىپ الۋعا جەرگىلىكتى ءماسليحات وكىلدەرى دە رۇقسات بەرىپ وتىر عوي. باقىلاۋ جۇرگىزەتىن بولساق، سول كولىكتەردىڭ باسىم بولىگى ەكى جىلدان سوڭ مەملەكەت مۇلكىنىڭ قاتارىنان سىزىلىپ كەتەدى. شەنەۋنىكتەرگە قىمبات كولىك الۋعا زاڭنامامىز جول بەرىپ قويدى دەپ زاڭدى كىنالاۋعا بولمايدى. زاڭ دۇرىس، ماسەلە ادامداردىڭ قوماعايلىعىندا بولىپ وتىر. شاعىن اۋىلداردىڭ دا اكىمدەرى اسا قىمبات دجيپتەرگە ءمىنىپ جۇرەتىنى تۇرعىندار ءۇشىن جاعىمدى قۇبىلىس ەمەس.
«الاش ايناسى» گازەتى