ەڭ سيرەك كەزدەسەتIن باتىلدىق -
وي باتىلدىعى
اناتول فرانس

ەڭ سيرەك كەزدەسەتIن باتىلدىق -
وي باتىلدىعى
اناتول فرانس

ولجاس اعا: «اقىن جانە عالىم ۇعىمدارىنىڭ ارا جIگI كەشە عانا اجىراتىلعانىن نەگە ۇمىتا بەرەمIز» دەگەن ەدI-اۋ. بالكIم، «ازيا» كIتابىمەن قازاق رۋحىن بۇكIلالەمدIك تەكتIلIك دەڭگەيIنە كوتەرۋگە قايمىقپاي العاش رەت بارعان اعا IشكI قۋاتىنىڭ، وي ارناسىنىڭ قاينارى كەشە عانا ءوزارا ەنشI بولIسكەن وسى تەل ەكI ۇعىمدا جاتقان بولار. اقىن عالىم بولۋعا تيIس. استرونوميالىق زەرتتەۋلەر مەن ماتەماتيكالىق فورمۋلالاردان قولى قالت ەتكەندە شىپ-شىمىر رۋبايلاردى قولجازباسىنىڭ جيەگIنە قينالماي جازا سالاتىن ورتا عاسىرلىق عالىمدارمەن ۇزەڭگI قاعىستىرۋعا جيىرماسىنشى عاسىر اقىنىنىڭ ورەسI جەتە قويار ما ەكەن؟!
لاتىن پيتI دە، سانسكريت كاۆيI دە تولىققاندى اقىن ۇعىمىنىڭ تىلسىمدىق كۇش-قۋاتقا يە ەكەندIگIنە ايعاقتاما بەرەدI. بالالىق شاعىڭدا ءوزIڭ دە قوي باعىپ ءجۇرIپ، قۇدىق باسىندا قالعىپ كەتكەندە تۇسIندە قىزىر بابا ايان بەرIپ، تاڭدايىنا اللانىڭ ءوزI تۇكIرگەن اقىندار جايلى اڭگIمەلەردI ساقالىنا دەيIن سانالىلىق نۇرى تۇنعان قاريالاردان از ەستIمەگەنسIڭ-دI. سەنI ولەڭگە، ونەرگە قۇمار قىلعان دا وسى اقيقاتقا بەرگIسIز اقىن جاندى اڭىزدار بولاتىن.
سەن ادەبيەتتە كولۋمبيالىق گابريەل گارسيا ماركەستIڭ ماكونداسى، امەريكاندىق فولكنەردIڭ يوكناپاتفاسى بار ەكەندIگIن بIلەسIڭ. ادەبيەت تاريحىنىڭ باسى دەگەندە ءۇندIنIڭ «ماحابحاراتاسى»، گرەكتIڭ «يلياداسى» بIرIنشI اۋىزعا الىناتىندىعىن بايقايسىڭ. رۋحاني وي الەمIنIڭ باستاۋىنا ۇڭIلسەڭ، ياحۋدي پايعامبارلارىنىڭ وي مارجاندارى جالتىراپ، كوز قارىقتىرادى. سەن الەمدەگI رۋحاني قوزعالىستاردى باقىلاي وتىرىپ، ادەبيەتتەگI, وي الەمIندەگI باقتىڭ تەك ادام عانا ەمەس، ەلدەردI دە تاڭداپ كوشIپ وتىراتىندىعىن اڭلايسىڭ.
ءتورتIنشI ولشەم، التىنشى سەزIم، باسقا بIر كەڭIستIك قيىرلارىندا قيالىڭمەن قاڭعىپ ءجۇرIپ، سەنIڭ قازاق ويىنىڭ باسىنا دا باق قونعان ۋاقىت ارالىعىن تاپقىڭ كەلەدI.
سەن الدەبIر عىلىمي كIتاپتان وتىراردا جۇرگIزIلگەن قازبا جۇمىستارى كەزIندە ەكI تاندىردىڭ تابىلعاندىعى تۋرالى دەرەك وقيسىڭ. ونىڭ بIرI, گەرالديكالىق ويۋ-ورنەكتەرمەن بەزەندIرIلگەن بولىپ شىعادى. ورتا عاسىرلىق اتا-بابالارىمىز تاندىرعا نەلIكتەن وسىنشالىقتى تابىنا قارادى ەكەن دەگەن وي كوڭIلIڭدە ۇيالاعان سەنIڭ ەندI بIردە «مىڭ بIر ءتۇندI» اقتارىستىرىپ وتىرىپ، الدەبIر ەرتەگIدەن تاندىرعا بايلانىستى تاعى بIر قىزىقتى دەرەككە كوزIڭ ءتۇسIپ كەتەدI. شاماسى، وزدەرIنەن وزگە حالىقتاردى تاعى دەپ كەمسIتIپ، كوكIرەگIن كەرگەن ەجەلگI ريمدIكتەردIڭ دەرتI كەزIندە كەربەز ارابتاردى دا بIر شارپىپ وتكەن بولسا كەرەك. تۇركI تايپالارىمەن جۇرگIزIلگەن جاۋگەرشIلIك جورىقتارى باياندالاتىن «سوعىس تاققا تالاسۋدان شىعىپ ەدI» اتتى ەرتەگIدە تاندىرعا، ۇنعا تابىناتىن حالىق تۋرالى ايتىلادى. («مىڭ بIر ءتۇن»، 4-توم، 354-بەت). وي: بالكIم وسى تاندىرعا تابىنعان حالىقپەن تەگIمIز، ءتۇبIمIز بIر شىعار.
ەسIڭە اۋىل، اۋىل شەتIندەگI قىزىل شاتىرلى ءۇي، ءۇي اۋلاسىنىڭ بIر بۇرىشىندا موماقان عانا ورىن تەپكەن تاندىر جيI-جيI ورالادى. سەن كەلەسI ءسات ءوزIڭ ءۇشIن تاڭقالارلىق اشىلىمنىڭ كۋاسI بولاسىڭ. بۇل اشىلىمعا سەبەپشI ءار جۇمادا جەتI نان پIسIرIپ، كورشIلەرگە تاراتىپ جۇرەتIن اناڭ بولادى. «بۇگIن تۇسIمە اتام كIردI. ول كIسI تورگە شىعىپ، ءۇنسIز ۇزاق وتىردى. سونسوڭ ۇندەمەگەن قالپى يىعىنا شاپانىن IلدI دە شىعىپ كەتتI. شاماسى، الدەنەگە كوڭIلI تولماي جۇرگەن سىندى. بۇل بەكەر بولماسا كەرەك. جەتI نان قۇدايى تاراتقانىم ءجون بولار». اناڭ بۇل سەكIلدI اڭگIمەلەردI جيI-جيI ايتاتىن-دى. سودان سوڭ، قامىر اشىتىلىپ، تاندىر باسىندا قوزعالىس باستالاتىن. كەلەسI بIر ساتتە شي بورباي، قارا سيراق سەن بويىنان جىلۋى ءالI تارقاماعان تاندىر ناندى باۋىرىڭا قىسىپ، كورشI ۇيگە جۇگIرIپ بارا جاتاتىنسىڭ.
مۇسىلمان دIنI ارۋاققا تابىنۋعا، ىرىم-جورالعىلارعا تىيىم سالادى. سوندا مىناۋ ارۋاقتاردىڭ كوڭIلIن اۋلاپ، مەدەتIن سۇرايتىن دIنبۇزار ارەكەت قاي ىقىلىم زاماننان قالدى ەكەن؟ سەن ارۋاق سىيلاپ، تاڭIرگە تابىنعان بابالارىڭنىڭ وسى بIر جانقيارلىق ارەكەتIن تالاي تۇندەر تۇسIنە الماي باس قاتىراسىڭ.
بالكIم، بار قۇپيا تاندىردىڭ قۇرىلىمىندا جاتقان بولار؟ ويتكەنI, كوشپەلIلەر ۋاقىت ولشەمIندە ەمەس، كەڭIستIك كوك جايلاۋىندا ءومIر سۇرگەن حالىق. مۇنداي حالىق ءوز تۇيسIنگەنIن، كوڭIلIنە توقىعانىن، دۇنيەتانىمىن كوركەمدەپ، سۋرەتتەپ بەرۋگە بەيIم.
ەندIگI جەردە سەنIڭ ساناڭدا تاندىر ءسوزI قالىقتايدى. سەن وسى ءسوزدI ەجIكتەپ، بۋىن-بۋىنعا ءبولIپ تالاي مارتە قايتالايسىڭ. تان... تان... تان... تان-شان. بۇل ءوزIڭ اۋىلدان كەلIپ، ەتەگIندە ارمان قۋىپ جۇرگەن الىپ الاتاۋدىڭ قىتايشا اتاۋى. زەڭگIر تاۋلارى، اسپان تاۋلارى، ءتاڭIر تاۋلارى. سەنIڭ پاڭ الاتاۋىڭنىڭ قىتايشا اتاۋى وسىنداي ۇلى ماعىنالاردى بIلدIرەدI. تان-زەڭگIر، تان-اسپان، تان-ءتاڭIر. سەنIڭ ەسIڭە جولبارىستىڭ جوتاسىنداي ماڭعاز جايىلىپ جاتقان تاۋىڭنىڭ ەڭ ۇشار شىڭى قازاقشا حان ءتاڭIرI دەپ اتالاتىنى تۇسەدI. حان ءتاڭIرI ءھام تاندىر. الدەبIر IشكI بايلانىس جاتقاندىعى انىق.
سەن تاندىر ءسوزIنIڭ بIرIنشI بۋىنى كوك، زەڭگIر، اسپان ماعىنالارىن بIلدIرەتIندIگIنە سەنIمدIسIڭ. ال ەكIنشI - دىر بۋىنى شە؟ سەنIڭ قيالىڭ بIر مەزگIلدە دامىل تاپپاي دىر بۋىنىنىڭ سۇرلەۋIمەن جۇگIرە جونەلەدI. سول جۇگIرگەن قالپى ءوزIڭ وتان الدىنداعى اسكەري بورىشىڭدى وتەگەن ماجارستانداعى دەر شاھارىنا بارىپ قايتادى. قيالىڭ وسىلاي دىرىلداپ جۇرگەندە، ەسIڭە ورىس حالقى جەردIڭ جوعارعى شىمدى قاباتىن دەرن دەپ اتايتىنى ورالعان. بۇل ەندI اسپان ەمەس، جەر. سەن دىر بۋىنىنىڭ قۇپيا كIلتIن ەندIگI جەردە قولىڭا بەرIك ۇستاعانىڭدى اڭلايسىڭ. اشىق مۇحيتتا سال ۇستIندە التى كۇن اداسىپ، جەتIنشI كۇنI كوز ۇشىنداعى ارالدى كورگەندە «جەر، جەر!» دەپ ايقايلاعان تەڭIزشIنIڭ قۋانىشتان اقىلىنان اداسا جازداعان تىلسىم حالI سەنIڭ باسىڭدى دا شارپىپ وتەدI. ولجاس اعانىڭ شۋمەر-تۇركI سوزدIگIندە وسى دىر ءسوزIنIڭ تۇپكI ماعىناسى جەردI بIلدIرەتIندIگIن ايعاقتايتىن جەتI-سەگIز بالاماسى بار ەكەندIگI ەندIگI جەردە سەنIڭ اشىق مۇحيت ارانىنان تIرشIلIك ارالىنا قايتا قادام باسقانىڭدى ايعاقتاي تۇسەدI. سەن قۇتقارىلدىڭ. جەر! جەر!
تان-دىر - كوك-جەر. اقىندىق قيالىڭ تاندىر ءسوزIنIڭ ءتۇپ توركIنI جەردەن نە توپىراقتان، بالكIم بالشىقتان جاسالعان ءتاڭIرI, جەر ءتاڭIرIسI دەگەن ماعىنانى بIلدIرەدI دەپ ايقايلايدى. سەن قۋانىشتىسىڭ. ايتسە دە قۋانىشىڭ ۇزاققا سوزىلمايدى. سەن تاندىر تانۋدا ءالI دە وسال تۇستىڭ بار ەكەندIگIن بايقايسىڭ. بۇل وسال تۇس تاندىر نەگە جەر ءتاڭIرIسI بولۋى كەرەك دەگەن سۇراققا بارىپ تIرەلەدI.
بالكIم، بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى تاندىردىڭ قۇرىلىسىندا جاتقان بولار. بۇنداي ويدى ءسوز اراسىندا سەنIڭ ءوزIڭ دە ايتقان سياقتى ەدIڭ عوي. كەلەسI ءسات كوز الدىڭا تاندىر بەينەسI ورالادى. تۇعىر ۇستIنە ورناتىلعان تاندىردىڭ كومەيIنەن الدەبIر ءۇن «مەن مۇندامىن، مۇندا ءۇڭIل» دەيدI. بالكIم، بۇل تىلسىم سىردى تۇيسIكپەن ءتۇيسIنۋ عالاماتى بولار. سەن تاندىر كومەيIنە ۇڭIلەسIڭ. ورتادا قىپ-قىزىل شوق. اينالا كۇن كەسكIندI نان دوڭگەلەكتەرI. قىپ-قىزىل شوق سانا قۇلاعىڭا «مەن باستاپقى تIرشIلIك يەسIمIن، مەن كۇنمIن، مەن ابسوليۋتپIن، ال مىنا دوڭگەلەك كەسكIندI قامىرلار مەنI اينالا قوزعالىپ بارا جاتقان جۇلدىزدار، جەتI نان دەگەنIڭ كۇن جۇيەسIندەگI جەتI پلانەتا، ەندI ءتۇسIندIڭ بە قۇپيامدى؟» دەپ سىبىرلايدى.
مارقۇمدى سوڭعى ساپارىنا دايىنداۋ، جەرلەۋ ءراسIمIنIڭ كوشپەلIلەر ومIرIندە قانشالىقتى دۇنيەتانىمدىق تاعىلىمى، قۇندىلىعى بولعاندىعى ولجاس اعانىڭ «ازيا» كIتابىندا كەرەمەت دەرەكتەرمەن ورنەكتەلIپ باياندالعان. وندا دا تIرشIلIك يەسI ادام كەۋدەسIنە جۇلدىز سيپاتىنداعى اشەكەيلەر، اسىل تاستار شاشىلاتىندىعى ايتىلاتىن-دى. كوشپەلIلەر كوسموگونيالىق دۇنيەتانىمنىڭ كIشكەنتاي كورIنIسI, افوريزمدIك ناقتىلىققا يە تاندىردىڭ دا وسىنداي قۇندىلىقتاردىڭ بIرI ەكەندIگIنە سەن سەنIمدIسIڭ. دەمەك، جەتI نان مەن جەتI پلانەتانىڭ، جەتI پلانەتا مەن ءتاڭIرIنIڭ، ءتاڭIرI مەن اناۋ بIر زاماندا ءومIر سۇرگەن اتا-بابالارىمىزدىڭ رۋحاني جان دۇنيەسIندە، دۇنيەتانىمىندا قانداي بولماسىن بايلانىس بولعاندىعىن تەرەڭIنە تۇيگەن تاندىر دا الەمنIڭ جەتI كەرەمەتIنIڭ قاتارىنان، قاتارىنان ەمەس، قاق تورIنەن بارىپ ورىن الاتىن ماڭگIلIك ونەر تۋىندىسى. بۇكIل عالامنىڭ كەسكIنIن جەر ءتاڭIرIسI تاندىردىڭ شاعىن وبرازىنا سىيعىزىپ، ءوزIنIڭ بارشا دۇنيەتانىمىن بولاشاق ۇرپاقتارىنا قۇپيالاپ مۇرا قىلعان بابالار تاعىلىمىنا ءۇنسIز باس يەسIڭ. ەندIگI جەردە سەنIڭ قاعباڭ تاندىر بولادى. ويتكەنI سەن كوكتە تاڭIرگە، جەردە تاندىرعا تابىنعان حالىقتىڭ ۇرپاعىسىڭ. ونەردIڭ وسىنداي ۇزدIك ۇلگIسIن جاساعان سوناۋ بIر بەلگIسIز ۋاقىت قازاقتىڭ نەمەسە ونىڭ نەگIزIن قالاعان باعزى حالىقتىڭ تالايىنا ادامزات دامۋىندا رۋحاني كوشباستاۋشىنىڭ مارتەبەسI بۇيىرعان كەزەڭ رەتIندە ماڭگIلIك يIرIمدە قالا بەرمەك.
1996 جىل.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»