ارعى عاسىردا ف.ەنگەلس «ەۋروپانى ەلەس كەزىپ ءجۇر، ول - رەۆوليۋتسيا ەلەسى»، - دەپ جازعان ەدى... ءبىر دانىشپاننىڭ ءسوزى بار: «تاريح قايتالانىپ وتىرادى: العاشىندا - تراگەديا، كەيىن - فارس تۇرىندە»، - دەگەن. سول ايتقانداي، بىرنەشە رەۆوليۋتسيالارعا كۋا بولىپ، بار زاردابىن باستان وتكەرگەن ءبىزدىڭ ەلگە «ونداي تاريحتى» قايتالاۋ، ارينە، فارس. الايدا ۋاقىت وتكەن سايىن ەلدەگى جاعداي تراگيكومەديالىق جانرعا قاراي اۋىپ بارادى. جۇرتشىلىق الاڭداي باستادى....

قوعامدا رەۆوليۋتسيالىق جاعدايدىڭ تۋىنداۋىنىڭ العاشقى بەلگىلەرى قالىپتاسقان ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايلارمەن بايلانىستى. ونداعى ەڭ باستى سۇراق - ەل اراسىنداعى تۋاتىن نارازىلىق. كوپتەگەن ادامداردىڭ تۇرمىس جاعدايىنىڭ قيىنداۋى، شيەلەنىسۋى - ولاردى ەلدەگى ءتۇرلى ساياسي-الەۋمەتتىك قوزعالىستارعا بەلسەنە ارالاسۋعا يتەرمەلەي باستايدى. ولار وسىعان كوپتەگەن ۇمىتتەر ارتىپ، قانداي دا ءبىر جاقسى وزگەرىستەر بولۋىن قالايدى. مۇنداي راديكالدى ويدىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى، شىنىندا دا، قوعامنىڭ فۋندامەنتالدى ماسەلەلەردە قيىنشىلىققا تاپ بولعانىن بىلدىرەدى. دامۋ ستراتەگياسى قوعامنىڭ ماقسات-مۇددەسىنە ساي بولماي جاتۋى دا وسىدان كورىنەدى.

ارعى عاسىردا ف.ەنگەلس «ەۋروپانى ەلەس كەزىپ ءجۇر، ول - رەۆوليۋتسيا ەلەسى»، - دەپ جازعان ەدى... ءبىر دانىشپاننىڭ ءسوزى بار: «تاريح قايتالانىپ وتىرادى: العاشىندا - تراگەديا، كەيىن - فارس تۇرىندە»، - دەگەن. سول ايتقانداي، بىرنەشە رەۆوليۋتسيالارعا كۋا بولىپ، بار زاردابىن باستان وتكەرگەن ءبىزدىڭ ەلگە «ونداي تاريحتى» قايتالاۋ، ارينە، فارس. الايدا ۋاقىت وتكەن سايىن ەلدەگى جاعداي تراگيكومەديالىق جانرعا قاراي اۋىپ بارادى. جۇرتشىلىق الاڭداي باستادى....

قوعامدا رەۆوليۋتسيالىق جاعدايدىڭ تۋىنداۋىنىڭ العاشقى بەلگىلەرى قالىپتاسقان ساياسي-الەۋمەتتىك جاعدايلارمەن بايلانىستى. ونداعى ەڭ باستى سۇراق - ەل اراسىنداعى تۋاتىن نارازىلىق. كوپتەگەن ادامداردىڭ تۇرمىس جاعدايىنىڭ قيىنداۋى، شيەلەنىسۋى - ولاردى ەلدەگى ءتۇرلى ساياسي-الەۋمەتتىك قوزعالىستارعا بەلسەنە ارالاسۋعا يتەرمەلەي باستايدى. ولار وسىعان كوپتەگەن ۇمىتتەر ارتىپ، قانداي دا ءبىر جاقسى وزگەرىستەر بولۋىن قالايدى. مۇنداي راديكالدى ويدىڭ پايدا بولۋ سەبەپتەرى، شىنىندا دا، قوعامنىڭ فۋندامەنتالدى ماسەلەلەردە قيىنشىلىققا تاپ بولعانىن بىلدىرەدى. دامۋ ستراتەگياسى قوعامنىڭ ماقسات-مۇددەسىنە ساي بولماي جاتۋى دا وسىدان كورىنەدى.
كەيبىر فيلوسوفتار «قوعام دامۋىندا قوزعالىس بولماسا، ويلاۋدا دا قوزعالىس بولمايدى. قوعامداعى توقىراۋ - ويدىڭ دا توقىراۋى» دەگەندى ايتادى. جالپى، قوعام مادەنيەتى تۇرعىسىنان العاندا بۇل - سولاي. الايدا «رەۆوليۋتسيالىق ساناعا» قاتىستى بۇل - قاتە پىكىر. ويتكەنى ەگەر ءبىز قوعامنىڭ ىشكى جانە سىرتقى دامۋىن «جەكە كونسترۋكتسيالار» دەپ الىپ قارايتىن بولساق، وندا قازىرگى ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا ادامداردى الاڭداۋشىلىققا ۇشىراتىپ وتىرعان ماسەلەلەردىڭ كوبى دەرلىك «ىشكى دامۋعا» قاتىستى ەكەنى بايقالادى. سوندىقتان دامۋ تۋرالى ايتقاندا ءبىزدىڭ سانامىزدا الەمدىك ماسەلەلەر ەمەس، ەل ىشىندەگى الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جانە ساياسي، مادەني ماسەلەلەر ەلەس بەرەدى. وعان كوڭىل تولماعاندا، قوعامدا سىني كوزقاراس قالىپتاسادى.
ءومىر دەڭگەيى قۇلدىراعان سايىن، ءارى بيلىك تاراپى قاراپايىم ادامعا ەش قايىرىمى جوق، شىن مانىسىندە ازعانا توپتىڭ مۇددەسىن كوزدەيتىن بۇل جاعدايدى جانە ونى ورناتقان بيلىك ءتۇرىن ساقتاۋ ءۇشىن قىسىمدى ارتتىرعان سايىن - ءار ادامنىڭ ىشكى جان-دۇنيەسى، نارازىلىق كوڭىل-كۇيى، «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن» ادىلەتتى زاماندى اڭساۋ قيالى ارتا بەرەدى. ونداي «رەۆوليۋتسيالىق» دارا سانا كۇشەيگەن سايىن، بۇرىندارى بىتىراپ جۇرگەن ادامدار توپ-توپتارعا بىرىگىپ، كۇرەسكە شىعۋعا ءازىر بولا باستايدى.
ياعني، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ولاردىڭ باسىن وزگەرۋ مەن جاڭارۋعا قابىلەتسىز بيلىك بىرىكتىرەدى. بولماسا «ءبىر سەركە شىعىپ، حالىقتى كەنەتتەن سوڭىنان ىلەستىرىپ اكەتىپتى» دەگەننىڭ ءبارى بوس ءسوز. سەبەبى ونداي نارازىلىقتىڭ پايدا بولۋىنىڭ باستى ءموتيۆى قايداعى ءبىر ابستراكتسيالىق «جەرۇيىق» تۋرالى جالاڭ قيال ەمەس. ونى اركىمنىڭ دە - ءوزىنىڭ جانە ۇرپاعىنىڭ جاقىن بولاشاعى ءۇشىن الاڭداۋشىلىعى (قورقىنىشى) تۋىنداتادى. ياعني، «بولاشاقتا تونەر قاۋىپ-قاتەردى» اركىم ءوز ساناسىنىڭ ەلەگىنەن وتكىزە باستاعاندا عانا وسىنداي قوعامدىق احۋال ورناي باستايدى.
ءبىر ەسەپتەن قوعامنىڭ مادەني دامۋىنىڭ بۇعان ەش قاتىسى جوق دەسە دە بولادى. مۇندا رەۆوليۋتسيالىق كوڭىل-كۇيدىڭ ارتۋى - ونداي «كوڭىل-كۇيدى» بىرەۋلەردىڭ ارنايى ويلاپ تاۋىپ، ادامداردى ەلىكتىرۋىندە ەمەس، جوعارىدا اتالعان وبەكتيۆتى جاعدايدىڭ ءبىزدىڭ سانامىزدا ءبىزدىڭ ەركىمىزدەن تىس قالىپتاسۋىنان ورىن الادى. كەيدە - ينستينكتى تۇردە! ارينە، قوعامنىڭ مادەنيەتى نەعۇرلىم جوعارى بولعان سايىن، كۇرەس تە سوعۇرلىم قارقىندى، ۇيىمشىل بولا الاتىنىن جوققا شىعارمايمىز. كەرىسىنشە، مادەنيەتى تومەن قوعام عانا قارۋلى كوتەرىلىسكە الدەقايدا بەيىم كەلەدى.
...الايدا بىزگە رەۆوليۋتسيا قاجەت پە؟ سول تۋرالى ويلانىپ كورەيىك. ول ءۇشىن ءدال قازىرگى تاڭدا بۇقارانى «رەۆوليۋتسيالىق» جاعدايعا يتەرمەلەپ وتىرعان جاعدايلاردى تالداپ ءوتۋ قاجەت.

1. ەليتانىڭ نەگاتيۆتى فاكتورعا اينالا باستاۋى
ءبىزدىڭ ءسوز قورىمىزعا بيلىك جۇيەسىندەگىلەردى «ەليتا» دەپ اتايتىن حالىقارالىق تەرمين ابدەن ءسىڭدى. بۇرىنعى «ەل قورعانى» قالپىنداعى «ەليتا» قازىر كەلمەسكە كەتتى. ءسويتىپ، قازاق ۇلتى دا الەمدىك كوشپەن ىلەسە كەلە، ءوزىنىڭ «رىتسارلىق» (باتىرلىق) داۋىرىمەن قوشتاستى. الايدا بۇل - «قازىرگى ەليتا ۇلت مۇددەسىن قورعاۋعا مىندەتتى ەمەس» دەگەن ءسوز ەمەس. قازىر «ۇلت مۇددەسى» ۇعىمى «مەملەكەت»، «ازامات»، «الەۋمەت» ۇعىمدارىمەن الماستى. وسىنداي باعىتتا ترانسفورماتسيالانعان ەليتالىق قىزمەتكەرلەر، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، «بيلىك» دەپ اتالاتىن بولدى.
ەگەر ەل قۋاتى «كۇشتى مەملەكەت قۇرۋ» ءپرينتسيپى بويىنشا جۇزەگە اسار بولسا، بيلىك ساتىسىنداعى جۇمىلۋ «كۇشتى مەملەكەت قۇرۋعا ايانباي قىزمەت ەتۋ» ءپرينتسيپى نەگىزىندە جۇزەگە اسادى. بۇل پرينتسيپ بۇقارا مەن ونىڭ مەملەكەتتىك بيلىگىنىڭ ماقساتتارىن ءبىر ارناعا توعىستىرىپ قانا قويماي، بيلىكتىڭ ءوزىن دە ورتاق ماقساتقا جۇمىلدىرا الۋعا قابىلەتتى. سوندا عانا قوعامدا «ۇلتتىق ورلەۋگە» جول اشىلادى. ال حالىق «ءوز كۇنىن ءوزى كورۋمەن» شەكتەلىپ، بيلىك ءوز كۇيىن كۇيتتەۋمەن كەتسە - قيىنشىلىقتار كوپ ۇزاماي-اق كورىنە باستايدى. جاسىراتىنى جوق، قازىر بىزدە ءدال وسىنداي احۋال بەلەڭ الىپ تۇر. ول از بولعانداي، بۇل الشاقتىق حالىق پەن بيلىك اراسىندا عانا ەمەس، بيلىكتىڭ ءوز ىشىندە دە ورىن الىپ، وندا بولە تارتۋشى كلاندىق جانە وليگارحتىق توپتار ءوسىپ-ءونىپ شىقتى.
قازىرگى بيلىك قوعامدا ماڭىزدى رەفورمالار قاجەت ەكەندىكتەرىن ءتۇسىنىپ وتىرسا دا، ونى ءوز ۇستەمدىگىن ساقتاي وتىرىپ جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلادى. بۇنداي جاعداي باسقارۋ جۇيەسىن توقىراۋعا ۇشىراتاتىن، مەملەكەتتىلىگىمىزگە قاۋىپ توندىرەتىن فاكتورلاردىڭ بىرىنە اينالۋى مۇمكىن. سەبەبى، رەفورمالار جاساۋعا بارا وتىرىپ، وعان كەرەعار جاعدايدى ساقتاۋعا ۇمتىلۋ، شىن مانىسىندە وزگەرىستەردى ەمەس، ونىڭ الدامشى كورىنىسىن عانا جاساۋعا يتەرمەلەيدى. سوندىقتان بىزدەگى ءارتاراپتى بيلىك تەك جوعارىعا «ەسەپ بەرۋمەن» تىنادى. اراسىنا جالعان دەرەكتەردى جالعاپ جىبەرىپ، وتىرعان ورنىن ساقتاۋعا جانتالاسادى. (جاڭاوزەننىڭ بۇرىنعى اكىمدەرىنىڭ قازىرگى جاعدايلارى وسىعان كۋا). ال ەشبىر جاۋاپكەرشىلىك جوق جەردە بۇل كوزبوياۋشىلىق ءتۇرى «قۇرعاق شوپكە تيگەن وتتاي» قاۋلايدى. سەبەبى قازىر بيلىككە ارالاسۋ (ەليتاعا ەنۋ) اركىم ءۇشىن ناعىز ديۆيدەنت: «بيلىك بولسا، بايلىق بولادى»...
بىزدەگى باسقارۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ - وعان بارعان ادامداردىڭ بىلىكتىلىگى مەن وتانشىلدىعىنا قاراپ باعالانبايدى. كوپ جاعدايدا كادرلار تۋىستىق، سىبايلاستىققا نەگىزدەلگەن كوماندالىق تاسىلدەرمەن جاساقتالادى. ال كەيدە مەملەكەتتىك قىزمەتتى ساتىپ الۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى.
وندايدا كادر ءوز اقشاسىن وتەۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى دە، مەملەكەتشىلدىك رۋحى تۇرماق، باسىبايلى ەمەستىگىنىڭ ءوزى كۇماندى بولىپ شىعادى. ونداي كادر ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداۋعا، نەمەسە مەملەكەت پەن ۇلتتىق مۇددەگە كەرەعار قادامدارعا، مەملەكەتتىلىكتى ىشتەن ءىرىتىپ جاتقان جەمقورلىققا قارسى تۇرۋعا ەش قاۋقارسىز. ول ءجاي عانا روبوت، دەگەنمەن كۇندىز-ءتۇنى قۋاتىن قالپىندا ۇستايتىن قالتانى تولتىرىپ وتىرۋعا ماماندانعان ەرەكشە روبوت!
مىنە، وسى جاعدايدى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ ءۇشىن بىزگە مىندەتتى تۇردە رەۆوليۋتسيا جاساۋ قاجەت پە؟ جوق. سەبەبى بۇل جاعدايدى ەشبىر توڭكەرىسسىز-اق، قازىرگى بيلىكتىڭ الەۋەتىمەن جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. ياعني، بۇل ماسەلەنى ءبىز قارۋدىڭ ەمەس، ادامي فاكتورلاردىڭ كۇشىمەن شەشە الامىز. بۇل - ءبىر.

2. كوررۋپتسيالىق جۇيەدەگى قوعامنىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمسىزدىگى
قوعام دامۋىنىڭ ماڭىزدى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى - تۇراقتىلىق. ونىڭ ۇستەمدىلىك ەتۋىنىڭ جالعىز عانا شارتى بار، ول - قوعام قابىلداعان زاڭداردىڭ (قوعامدىق كەلىسىمنىڭ) سالتانات قۇرۋى. ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن تۇراقتىلىقتىڭ ەكونوميكالىق نەگىزدەرىنە عانا نازار اۋدارۋمەن كەلەمىز. بيلىك ءوز جوسپارىندا نەعۇرلىم كوپ جۇمىس ورنىن اشساق - جاعداي تۇراقتالادى دەپ ويلايدى. الايدا «جۇمىس ورنى» وزدىگىنەن تۇراقتىلىققا قول جەتكىزە المايدى.
ماسەلەن، باسقا وڭىرلەرگە قاراعاندا، جالاقىسى جوعارى مۇنايلى وڭىردەگى تۇراقسىزدىق نە سەبەپتەن پايدا بولدى؟ ول سونداعى كاسىپورىنداردا جۇمىسشىلار قۇقىعى بۇزىلۋىنىڭ، ەلىمىزدىڭ زاڭدارى اياقاستى ەتىلۋى سالدارىنان تۋىندادى. سوندىقتان زاڭداردى ءوز ىڭعايىنا قاراي جاساپ، تىپتەن سول زاڭدى ورىنداۋعا قۇلىقسىزدىق تانىتقان جەردە ءوزارا سەنىمسىزدىك پايدا بولادى. ەگەر قوعام ساناسىن وسىنداي سەنىمسىزدىك جاۋلاپ السا، وندا ول جەردە «رەۆوليۋتسيا ەلەسى» كەزىپ ءجۇر دەپ سەنىممەن ايتۋعا بولادى. سەبەبى كوررۋپتسيالىق جۇيە كەز كەلگەن جوسپاردى الدىن-الا بىت-شىت ەتە الادى. ماسەلەن، كوررۋپتسيا مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن بولىنگەن، نەمەسە، مەملەكەت مەنشىگىندەگى قازبا بايلىقتان تۇسەتىن قارجىنى ۇلتتىق ماقساتقا قىزمەت ەتۋدەن الا قاشىپ، الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تىعۋعا جول اشادى. وسىلايشا الدىن الا جاريا ەتىلگەن، قوعام بولىپ ۇمىتتەنگەن جوبالار اياقسىز قالا بەرەدى...
سونداي جوبالاردىڭ بىرقاتارى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق سەرپىندى دامۋ، «جول كارتاسى» اتتى باعدارلامالارعا دا ەنىپ العان. ولاردى «ماقساتسىز جوبالار» دەپ اتاسا بولار ەدى.
ويتكەنى ەلىمىزدە اتالعان جوبالاردىڭ كوبى دەرلىك «ۇلتتىق مۇددە» پرينتسيپىنە كىرىگە الماۋدا. جۇرت «جاڭا ءوندىرىس» دەگەندى مەملەكەتشىلدىك يدەياسىمەن بايلانىستىرا المايدى. ولار ونى ءارى كەتسە جەكە ءبىر وليگارحتىڭ جوباسى رەتىندە قابىلدايدى. پايداسىن سول عانا كورەدى دەپ سانايدى. كوررۋپتسيا ورشىگەن ورتادا باسقاشا ويلاۋ مۇمكىن دە ەمەس. الايدا ول جوبالاردىڭ 50 پايىزى مەملەكەتتىكى ەكەنى، پايدانىڭ سوعان ساي ۇلەسى دە حالىق يگىلىگىنە جۇمسالاتىنى تۋرالى ناسيحات جۇرگىزىلمەيدى. ونىڭ دا سەبەبى بار. ويتكەنى بىزدە مەملەكەت مۇددەسى، شىنىندا دا، بايلىقتان كەيىنگى ەكىنشى ورىندا تۇر. ياعني، بۇل - ءوندىرىس ىسكە قوسىلعان جاعدايدىڭ وزىندە، ول الدىمەن جەكە كاپيتال ءۇشىن جۇمىس جاسايدى دەگەن ءسوز.
وسى فاكتورلاردىڭ اسەرىنەن قوعامدىق سانادا ستراتەگيالىق بايلىق كوزدەرىن «ۇلتتىق مەنشىككە قايتارۋ» ماسەلەسى كوتەرىلە باستايدى. بۇل تالاپتاردىڭ دۇرىس ەكەندىگىنە قازىرگى بيلىكتىڭ دە كوزى جەتە باستادى. الايدا جوعارىدا ايتىلعان كلانارالىق تارتىس پەن «جەكە مۇددە» تۇرعاندا، ونىڭ ىسكە اسۋى ەكىتالاي. مۇنداي ەكونوميكالىق احۋال دا «رەۆوليۋتسيا تامىزىعى» سانالادى. تامىزىق بولعاندا - قانداي تامىزىق دەرسىڭ!..
دەگەنمەن، وسى ماسەلەنى دە شەشۋ ءۇشىن بىزگە رەۆوليۋتسيا مىندەتتى تۇردە قاجەت پە؟ جوق. ويتكەنى ەگەر بيلىك ءوز حالقىنا سۇيەنىپ، اشىق تۇردە جۇمىس جاسايتىن بولسا، بايلىق يەلەرىنىڭ يەمدەنۋ قۇقىن مەملەكەت زاڭدارىنا «سايكەستەندىرۋدى» قولعا السا، كادرلارىن وسى - ۇلت مۇددەسى ماقساتىنا جۇمىلدىرا السا، بايلىقتى جاساۋشى ەڭبەككەرلەردى دارىپتەي السا، وندا بۇل ماسەلەنى دە وركەنيەتتى جولدارمەن شەشۋگە ابدەن بولادى. قانشاما كوررۋپتسيالانىپ كەتتى دەسەك تە، قازىرگى بيلىك ءۇشىن دە بۇل «ەسىك» تارس جابىلعان جوق. ءالى دە ونى رەتتەيتىن تەتىكتەر بار.
مىسالى، كەزىندە مەملەكەتتىك بيلىكتى ورتالىقتاندىرۋ ءۇشىن ايانباي تەر توككەن، قاتالدىق تانىتار جەردە تانىتقان پۋتين قازىر قالاي وزگەردى؟ نەگە؟ مەن ونى اسىرا ماقتاماي-اق قويايىن، ايتسە دە ونىڭ العاشقى پرەزيدەنتتىك كەزىندە جۇرگىزگەن «ورتالىقتاندىرۋ» ساياساتى رەسەي مەملەكەتىنىڭ «ۇلىدەرجاۆالىق» مۇددەسىمەن ۇندەس بولدى. ول سول مۇددەگە قىزمەت ەتتى، سونداي ساياساتتى ۇستاندى. ال قازىر جاعداي مۇلدەم وزگەرىپ، قوعام تاراپىنان بيلىكتەن «جۇمساقتىق» تالاپ ەتۋ كۇشەيدى.
وسىنى كورە بىلگەن پۋتين ەش قينالماستان 180 گرادۋسقا وزگەرە سالدى. ونى ءوز پرينتسيپىنەن اۋىتقۋ دەپ باعالاۋعا بولا ما؟ ولاي دەي المايتىن شىعارمىز. سەبەبى قازىرگى جاعدايداعى «جۇمسارۋ» دا سول باياعى - «ۇلىدەرجاۆالىق» ماقساتقا ساي كەلىپ تۇرسا - نەگە وزگەرمەسكە؟! ونىڭ جەكە پرينتسيپتەرىنەن مەملەكەتتى ۇلى دەرجاۆاعا قالايدا اينالدىرۋ ءپرينتسيپى جوعارى تۇرسا، ۇلتجاندى «بولاشاق پرەزيدەنت» پۋتين مۇنداي «جاڭارۋدان» ەشقايدا قاشا قويماس...
سول سياقتى، قازىرگى ءبىزدىڭ بيلىكتە دە «حالىق تالابىنا» قاراي تۇبەگەيلى بەت بۇرۋعا مۇمكىندىك بار. وعان كەدەرگى بولاتىنداي ونى ەشكىم قولىنان ۇستاپ تۇرعان جوق. ول ءۇشىن تەك بيلىكتىڭ ءوزىنىڭ جىگەرى قاجەت. الايدا كۇن وتكەن سايىن ول سەنىم سۇيىلىپ بارادى. تۋراسىن ايتساق: قازىرگى كەز كوررۋپتسيا مەن ۇلتتىق مۇددەنىڭ ناعىز ۇستاسار تۇسى. قايسىسى جەڭەتىنى، حالىقتىڭ وزىنە دەگەن سەنىمىن قالاي قايتاراتىنى، ءىس جۇزىندەگى تۇراقتىلىقتى قالاي ورناتاتىنى - ەندى بيلىكتىڭ وزىنە عانا بايلانىستى...

3. «ءوز كۇنىن ءوزى كورۋدەن» شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىككە قاراي بۇرىلۋ
قازىرگى تاڭدا قوعام دامۋىنىڭ بار ماعىناسى ادامزاتتىڭ اقىل-ويى مەن ونىڭ مىڭداعان جىلدار بويى جيناعان «قاۋىمداسىپ ءومىر ءسۇرۋ» تاجىريبەسىن ىزگىلىكتى جولعا قاراي قالاي بۇرا الۋىنا كەلىپ تىرەلىپ تۇر: ءبىز ءار باسقان قادامىمىزدى ويلانىپ جاساۋىمىز كەرەك. سول سەبەپتەن قانداي ماسەلە بولماسىن، ول سانالى تۇرگە قاراي كوشۋگە بەيىم بولۋى ءتيىس. بولماسا، باسقا كۇشتىك نەمەسە استىرتىن ارەكەتتەردىڭ بارلىعى باسسىزدىققا جەتەلەپ، ۋشىققان جاعدايدا قانتوگىسكە اپارادى.
ەگەر تەرەڭىنەن ويلار بولساق، وندا ءاربىر كەزەڭنىڭ دامۋىن ادامنىڭ ىشكى جان-دۇنيەسىن، رۋحىن بولاشاققا دايىنداۋ دەپ ۇعۋ قاجەت. ارينە، ساپىرىلىسقان تىرشىلىك جاعدايىندا قاراپايىم حالىق بۇل پروتسەسسكە قانداي قاتىسى بار ەكەنىن انىقتاي الماۋى دا مۇمكىن. سوندىقتان ونداي سۇراق تۋعاندا، وعان اركىم ارقيلى باعا بەرەدى. سونىمەن قاتار پروتسەستى دە ارقالاي قابىلدايدى. الايدا قازىر ءبىزدى بۇل ماسەلە قىزىقتىرمايدى. ءبىزدى قىزىقتىراتىنى - «رەۆوليۋتسيانى اڭساۋ» احۋالىن قالاي تۋدىرماۋدىڭ امالى.
سونىڭ ءبىرى - قوعامداعى «ءوز كۇنىن ءوزى كورۋشىلەردى» «جويۋ»! الدىن الا كەشىرىم وتىنەمىن، ويتكەنى بۇل ماعىناداعى «جويۋ» ءسوزى «ولاردى قۇرتۋ» دەگەندى بىلدىرمەيدى. سەبەبى الىس-جاقىن ماڭايداعى وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ەشقايسىسىندا ءوز ازاماتتارىنىڭ باسىم بولىگىنە قاراتا ەشقاشان «ءوز كۇنىن ءوزى كورىپ جاتىر» دەپ ايتپايدى. ولاي دەپ ايتۋ مەملەكەتكە، ونى باسقارىپ وتىرعان تۇلعاعا، جەتەكشى پارتياعا اۋىر سىن. كەرىسىنشە، وركەنيەتتى مەملەكەتتەر مۇنى «مەملەكەت پەن حالىقتىڭ ەكى تاراپقا ءبولىنىپ كەتۋىنىڭ كورىنىسى» دەپ ساناپ، «ءوز كۇنىن ءوزى كورۋشىنى» تەز ارادا «مەملەكەت قۋاتىن ەسەلەۋشى كۇشكە» اينالدىرۋعا ارەكەت ەتەدى. ال ول ارەكەت الدىمەن شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ وركەندەۋىنە مەيلىنشە ىقپال ەتۋدەن باستالادى.
جۋىردا باسپاسوزدە عىلىم ماسەلەسى تالقىلاندى. سونداعى دەرەكتەر بويىنشا، ەلىمىزدە ونەرتاپقىشتار ويلاپ تاپقان جاڭالىقتاردىڭ تەك 1 پايىزعا جۋىعى عانا وندىرىسكە جولداما الادى ەكەن. وسى دەرەك مەنى ويعا قالدىردى، ياعني شيكىزات وندىرىسىنە سۇيەنگەن قوعامدا عىلىمعا سۇرانىس قۇلدىرايتىنى راستالدى. ءيا، قازىر قازبا بايلىقتى يگەرۋشىلەر - شەتەلدىكتەر. ولار ءبىزدىڭ جەرىمىزدە وزدەرىنىڭ نەبىر «عىلىمي جەتىستىكتەرىن» سىناقتان وتكىزىپ، جەتىلدىرىپ جاتىر. تابيعاتىمىز قازبا بايلىقتى ءوندىرۋ ەكولوگياسى ولار ءۇشىن اسا ماڭىزدى دا ەمەس. ال قازاقستاندىقتار بولسا ءوز جاڭالىقتارىن قايدا وتكىزەرىن دە بىلمەيدى. وعان تىپتەن سۇرانىس تا جوق. ءبىزدىڭ جاڭالىقتاردى شەت ەلدىك كورپوراتسيالار نەعىلسىن؟ ويتكەنى ول ولاردىڭ مۇددەسىنە ساي ەمەس.
ماسەلەن، اسا ءىرى الەمدىك كومپانيالار ەلىمىزدىڭ شيكىزات سالاسىنا ەنە وتىرىپ، بىزگە وزگە سالانى دامىتۋشى بىردە-ءبىر تەحنولوگيا ۇسىنعان ەمەس. ال ولاردىڭ شارت تالابى مەن بەلگىلەنگەن كۆوتانى بۇزا-مۇزا، ءوز جۇمىسشىلارىن وزدەرىمەن بىرگە الا كەلۋى - ولاردىڭ ءدال وسى «تەحنولوگيالىق قورعانىس شاراسى» بولسا كەرەك. ەندەشە ءبىز قانشاما تالاپ قويعانىمىزبەن، ونداعى جاعداي وزگەرمەيدى. سوندىقتان قازىر ءبىز حالقىمىزدىڭ ىسكەرلىك قابىلەتى قالاي ءوشىپ بارا جاتقانىن ءۇنسىز عانا باقىلاپ وتىرمىز. ەگەر وسىلاي جالعاسا بەرسە، وندا بولاشاقتا ناعىز مەشەلدەر ەلىنە اينالارىمىز انىق...
سوندىقتان مەملەكەتكە، ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ ۇلتتىق بيزنەسىنە ارقا سۇيەپ، شەتەل كاپيتالىنا تاۋەلدىلىكتەن ارىلماسا بولمايدى. ول ءۇشىن شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋعا مەيلىنشە جاعداي جاساۋ قاجەت: ونى 4-5 جىل سالىقتان بوساتۋ، بانكى قىزمەتىن وعان بۇرۋ، شەنەۋنىك اتاۋلىنى كاسىپكەر ماڭىنا جولاتپاۋ، كاسىپكەردىڭ ەركىمەن ەسەپ بەرۋ ءداستۇرىن قالىپتاستىرۋ جانە ت.س.س. شارالاردى شۇعىل باستاۋ قاجەت. ونداي ەركىندىك العان كاسىپكەرلىك ينستيتۋتى ينتەللەكتۋالدى تۇرعىدان شىڭدالادى، مەملەكەت اكەلە الماعان نەبىر تەحنولوگيانى ارقاسىنا سالىپ، سۇيرەپ اكەلەدى. جانە كاسىپكەرلىكتى ءوز جاعدايىنا بەيىمدەپ، جەتىلدىرەدى دە! شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتىڭ بەرىك ىرگەتاسى قالانسا عانا، عىلىمعا، جاڭالىققا دەگەن سۇرانىس ارتادى، ينتەللەكتۋالدى ەڭبەك لايىقتى باعاسىن الادى. ەڭ باستىسى - ەلىمىزدە ورتا تاپ قالىپتاسار ەدى. ونداي جاعدايدا «باسى التىن» نە «قولى التىن» ادامعا باعا بولمايدى، ويتكەنى ونىڭ ءوزى التىنعا اينالادى! ءبىز وسىلاي بۇرىننان كەلە جاتقان «ۇرپاقتار اراسىنداعى كاسىبي ساباقتاستىقتى» دا قالپىنا كەلتىرە الار ەدىك. ول ءوز كەزەگىندە ادام كاپيتالى ساپاسىنىڭ ارتۋىنا، ءسويتىپ ۇزدىكسىز ءوسۋ ۇستىندەگى الىس-جاقىن نارىقتىڭ تولىققاندى سۋبەكتىسىنە اينالار ەدىك. مۇندا باستى ماقسات - ادام ەكەندىگى ماڭىزدى.
سوندا قازىرگى «ءوز كۇنىن كورۋشىلەر»، ال شىن مانىسىندە - كوگەرىپ-كوكتەي الماي جاتقان «رەۆوليۋتسيونەرلەر»، كوپ ۇزاماي-اق «انتيرەۆوليۋتسيونەرلەرگە» اينالىپ شىعا كەلەر ەدى... سەبەبى تىركەلگەن تۇراقتى كاسىپ پەن تابىس كوزىن جانىن سالا قورعاۋ ادام تابيعاتىنا جاتادى، ويتكەنى ونىڭ ءبارى ول ءۇشىن تۇراقتىلىقتىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى سانالادى... ال قازىرگى «ءوز بەتىمەن» جۇرگەندەر «ءوز بەتىمەن» دەپ تاڭىلعان اتى بولماسا - كىم كورىنگەننىڭ قولجاۋلىعى. تاۋار وندىرسە - جۇتقىنشاعى جىبىرلاعان «كەلۋشىلەر» كوپ: بەرمەسە - جاۋىپ تاستايدى، بەرسە - باسەكەگە شىداماي ءوزى-اق جابىلادى... امالسىز ساۋداعا بارادى، الايدا ول جاقتا دا وڭىپ تۇرعان ەشتەڭە جوق... ەندەشە وسىنداي جاعدايدان ارىلۋ ءۇشىن دە بىزگە «رەۆوليۋتسيا» قاجەت پە؟ تاعى دا جوق. ويتكەنى مۇنى دا قازىرگى بيلىك جۇزەگە اسىرا الادى، مۇنى دا جاساۋعا قولدارىن ەشكىم بايلاپ وتىرعان جوق...

4. ونەر تورەسى - مەملەكەت باسقارۋ، نەمەسە بيلىك مادەنيەتى تۋرالى
رەۆوليۋتسيالىق يدەياعا قاتىسى بار ماسەلەنىڭ ءبىرى - مەملەكەت باسقارۋ ونەرى، ياعني مەملەكەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ مادەنيەتى. مىسالى، سپورتشىنىڭ بار شەبەرلىگى ءتورت جىلدا ءبىر رەت وتەتىن وليمپيادا ويىندارىندا جارقىرايتىنى سياقتى، مەملەكەت باسقارۋ ىسىندە دە بيلىك مادەنيەتى بەس جىلدا ءبىر وتەتىن سايلاۋدا «جارقىرايدى». جۋىردا عانا وتكەن سايلاۋدا 500-دەن اسا زاڭ بۇزۋشىلىق ورىن العانىن قايتالاپ باس قاتىرمايىق، دەگەنمەن بۇل سايلاۋ بيلىكتىڭ بارلىق «قاسيەتىن» تاعى دا ءبىر رەت جارقىراتا كورسەتكەنى انىق.
ماسەلە حالىقتىڭ وزىنە عانا بەرىلەتىن تاڭداۋ قۇقىن بيلىكتىڭ اياقاستى ەتۋىندە ەمەس، ماسەلە ونىڭ سايلاۋ پروتسەسىنە ارالاسۋعا ەش قۇقى بولماسا دا، سايلاۋدى وزدەرىنىڭ «ىسكەتاتىرلىق» قابىلەتىن ءبىر كورسەتىپ قالۋ قۇرالىنا اينالدىرىپ جىبەرگەندەرىندە بولىپ وتىر. سايلاۋالدى شارالارعا زەر سالساڭىزدار، بيلىكتىڭ مادەنيەتى تۋرالى وتە كوپ ماعلۇمات الاۋعا بولادى. ال شىندىعىندا، «مادەنيەتتى» بيلىككە حالىقتى «بەتىمەن جىبەرۋ» قالاي قاجەت بولماسا، حالىقتىڭ تالابى مەن زاڭدى قۇقىن اياقاستى ەتۋ دە سونشالىقتى قاجەت ەمەس ەدى دەگىڭ كەلەدى... الايدا ولاي ايتۋ بيلىككە ەش جاعىپ وتىرعان جوق.
بىزدە قازىرگى «بيلىك مادەنيەتىنىڭ» جارقىراپ كورىنەر تاعى ءبىر تۇسى - وپپوزيتسيا دەيتىن «مازاسىز شىبىنداردىڭ» ىزىڭداعان ميتىنگىلەرى بولىپ تۇر. مىنە، بۇل ميتينگىلەر بيلىكتىڭ ءوزىن كورسەتەتىن، حالقى ۇمىتىڭقىراپ قالسا، دەرەۋ ەسكە تۇسىرەتىن ناعىز كولوندايك، تىڭ جەر! اسىرەسە ول «رۇقسات ەتىلمەگەن» بولسا، شىركىن... ويتكەنى ءوز ويلارىن ايتۋعا شىققاندارعا سەس كورسەتە تۇرۋ - بيلىك «مادەنيەتىنىڭ» جالعاسى ىسپەتىنە اينالدى... بۇل دۇرىس پا؟ ءجون دەيىن دەسەك، «جاراتۋشىنىڭ ءبىر اتى حالىق» دەگەن اسىل ءسوزدى اقىلدى، مادەنيەتتى بيلىك تە جادىندا ۇستار ەدى، ميتينگىلەردە تالاي شىندىقتىڭ بەتى اشىلىپ، وزدەرىن ناعىز اياقتان شالۋشىلاردى تابار ەدى. ياعني، ونداي ميتينگىلەر بيلىكتىڭ «تاپتىرمايتىن ولجاسىنا» اينالار ەدى...
ەگەر ءبارىمىزدىڭ ماقساتىمىز «مەملەكەتتى نىعايتۋ، ونداعى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ازاماتتاردىڭ بارلىعىنىڭ لاۋازىم-شەنىنە قاراماي، تۇگەلىنە «مارتەبەلى ءومىردى قامتاماسىز ەتۋ» بولسا، وندا ءدال سول ميتينگىدە ايتىلىپ جاتقانداردى جىپكە ءتىزىپ، قاعازعا قاتتاپ، سونداي باقىتتى ءومىردى قۇرۋعا مەيلىنشە كەسىرىن تيگىزۋشى تالاي قۇبىلىستار مەن قورقاۋلاردى تىزگىندەۋگە قينالماي قول جەتكىزۋگە بولار ەدى عوي! ەندەشە ونداي «رۇقساتسىز» ميتينگىلەر نەبىر جوبالاردى جونگە سالىپ، ەلدىڭ قۋاتى ارتۋىنا، تالاي قارجىنىڭ بوسقا ىسىراپ بولۋىنا، نەمەسە بىرەۋلەردىڭ قۇلقىنىنا قۇيىلىپ كەتپەۋىنە توسقاۋىل بولىپ، قىزمەت ەتەر ەدى. قازىرگى قىمباتشىلىقتىڭ بەتىمەن كەتۋىن دە الدىن الا نوقتالاۋ مۇمكىن ەدى... ال الەۋمەتتىك جاعدايدى تۇزەۋ قازىرگىدەي سونشالىقتى اۋىر «مايدانعا» اينالىپ كەتپەس ەدى...
ونداي ميتينگىلەرگە جينالاتىن «وپپوزيتسيا» دەپ اتالاتىن حالايىق، نەمەسە زاڭدى قۇقىقتارىن تالاپ ەتىپ بيلىك عيماراتتارىنىڭ الدىندا زاڭسىزدىقتىڭ قاي تەسىكتەن شىعىپ جاتقانىنا «بەلگى بەرۋشى» نارازىشىل توپتار جاۋ ەمەس، ناعىز كومەكشى ەمەس پە؟ بىلە-بىلسەك، تىپتەن كەڭەستىك زاماننىڭ وزىندە تالاي مارقاسقا «ارا-شمەل» دەگەن جۋرنالدىڭ نازارىنا ىلىگىپ قالىپ، سوڭىنان «اياز ءبيىم، ءالىڭدى بىلگەنىڭ ءجون ەكەن» دەپ، ەل-جۇرتىنىڭ ورتاسىنا ورالىپ جاتۋشى ەدى عوي، سول عۇرلى بولا الماي قالعانىمىز قالاي بۇگىندە؟
قۇدايعا شۇكىر، وتانعا قىزمەت ەتەم دەگەنگە كاسىپكەر بولۋعا، ەل بايلىعىن ەسەلەۋگە، بايۋعا جول اشىق! ونداي مۇمكىنشىلىك بار، قۇدايعا شۇكىر (3-ءشى تاراۋدى قاراڭىز)! حالىق بيلىكتىڭ جازالاۋشى اسكەرىن قالايشا «مەنىڭ پوليتسيام» دەپ قۇرمەت تۇتسا، بيلىكتىڭ دە ءوز تاراپىنان «مەنىڭ وپپوزيتسيام» دەپ قۇشاق جايار كەزى الدەقاشان كەلدى ەمەس پە؟ مۇنداي ءوزارا تۇسىنىستىك ەشبىر اقشاعا ساتىلماۋى ءتيىس، ول مۇمكىن ەمەس! ويتكەنى بيلىك پەن حالىق اراقاتىناسى - حالىقپەن بىرگە ماڭگى جاسايتىن ماڭگىلىك قۇندىلىقتار. حالىق جويىلسا - ول دا جويىلادى. ونى قاستەرلەي ءبىلۋ - ءاربىر بيلىكتىڭ سىي-قۇرمەتكە يە بولۋىنىڭ، تاريحتا لايىقتى باعاسىن الۋىنىڭ، بولاشاققا ۇلگى بولاتىنداي ماڭگىلىك ءىز قالدىرۋىنىڭ بىردەن-ءبىر شارتى! مىنە، بۇل ەندى مادەنيەتتى بيلىكتىڭ تاۋسىلماس كاپيتالى!
ءسوز سوڭىندا: «وسىنى تۇسىنگەن بيلىكتەن مادەنيەتتى بيلىك جوق الەمدە!» - دەر ەدىم. سونىمەن «رەۆوليۋتسيا بىزگە قاجەت پە، الدە قاجەت ەمەس پە؟» دەگەن سۇراققا حالىقتان بۇرىن بيلىك جاۋاپ بەرەتىنى انىق بولدى. وعان كوپشىلىكتىڭ كوزى جەتتى دەپ ويلايمىن.
جاۋاپ - بيلىكتەن بولسىن!

ءابدىراشيت باكىرۇلى،
فيلوسوف
(وسى ماقالانىڭ يدەياسىن ۇسىنعان ارىپتەسىم، فيلوسوف جاراسبەك قورعامباەۆقا العىسىمدى بىلدىرەمىن. اۆتور)
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» (پروەكت «DAT» № 08 (136) 15 اقپان 2012 جىل