اتا-بابامىز اڭساعان ازاتتىققا قول جەتكىزىپ، ءوز الدىمىزعا دەربەس مەملەكەت بولدىق. عاسىرعا جۋىق سانامىزدى ۋلاعان اتەيستىك يدەولوگيادان ارىلىپ، ءوزىمىزدى جاراتقان ءبىر اللانى تانىپ، يماندىلىققا دا بوي ۇردىق. ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى دا تۇگەندەي باستادىق. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءولىپ-ءتىرىلىپ تويلاپ جۇرگەن جاڭا جىلىمىز-جاتتان قالعان مەرەكە، ال، نەگىزگى ءداستۇرلى مەرەكەمىز-اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان ناۋرىز مەرەكەسى ەكەنىن دە (بۇل جايىندا ايتىلۋداي  ايتىلىپ، جازىلۋداي جازىلىپ تا كەلەدى) بىلدىك.

الايدا، جاتتىڭ جايداق مەرەكەسى-جاڭا جىلعا دەگەن قۇمارلىعىمىز، ىنتىعىمىز ءالى كۇنگە باسىلماي-اق كەلەدى. جاڭا جىلدى بارىنەن بۇرىن پاك جاندى سابيلەردىڭ اسىعا كۇتەتىنى تاعى شىندىق. ويتكەنى، ولاردى تىكەن جاپىراقتى تال-شىرشاعا، جاساندى ساقال جاپسىرعان شال-اياز اتاعا «تابىندىرىپ» قويعان دا ءوزىمىز. 

سوناۋ كەڭەس وداعى كەزىندە دە جاڭا جىل كۇنى  ءۇيدىڭ تورىنە شىرشا قۇرىپ، «تۇندە اياز اتا اكەلىپتى» دەپ ءوزىمىز الدىن-الا شىرشاعا ءىلىپ قويعان ءتۇرلى سىيلىقتاردى بالالارىمىزعا ۇستاتاتىنبىز. ولار كادىمگىدەي-اق سەنىپ، ءماز بولۋشى ەدى. ەستەرى كىرىپ، «قۋلىعىمىزدى» سەزە باستاعان كەزدە دە بالالارىمىزدى سول «ۇزىن ساقالدى» كەيىپكەردىڭ سيقىرىنا سەندىرەمىز دەپ  شىر-پىرىمىز شىعاتىن.  

بابامدى بىلمەيمىن، اتام مەن اكەمنەن ماعان جەتكەن جاتتىڭ جاڭا جىلىن  مەن دە ەش ويلانىپ-تولعانىپ جاتپاستان تۇڭعىش ۇلىما «قۇشاقتاتا سالدىم». تۇڭعىش ۇلىم دا مەن سياقتى «باسىن اۋىرتا» قويماعان سەكىلدى. ويتكەنى، وتكەن جىلى سول تۇڭعىش ۇلىمنىڭ تۇڭعىش ۇلى-نەمەرەم جاڭا جىل شىرشاسىنا قاتىسىپ، ءماز بولىپ كەلدى. تاقپاق ايتىپ اياز اتادان سىيلىق الىپتى. نە دەيىن؟ ءدال وسى جاستا ءوزىمنىڭ دە تاقپاق ايتىپ، اياز اتادان  سىيلىق العانىمدى ايتا الماي، بارەكەلدە! - دەپ ارقاسىنان قاقتىم. ءسويتىپ، ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن تۋعان نەمەرەم دە جاڭا جىلدىڭ سىيقىرىنا اربالىپ، اياز اتا سىيلىعىنىڭ «ءدامىن تاتىپ» ۇلگەردى. ال، ودان كەيىنگى بۋىن شە؟ ولار قايتەر ەكەن؟ 

قىس ءوتىپ، قار كەتىپ،
شىرايلى جاز جەتىپ،
شارۋانىڭ كەنەلگەن،
مەيرامى ەجەلدەن
قۇتتى بولسىن، بۇل ناۋرىز! («ەڭبەكشى قازاق» گازەتى، 22 مارت 1925 جىل), دەپ اتا-بابامىزدان  كەلە جاتقان ەجەلگى مەرەكەمىز-ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن تويلاي ما الدە ولار دا الدىڭعى بۋىن-ءبىز سەكىلدى جاتتىڭ جاڭا جىلىنا تاڭىلىپ، جانسىز شىرشاعا تابىنىپ، ۇلتتىق قاسيەتىنەن ايرىلىپ دەلەبەسى قوزعان قالپى قالا بەرە مە؟  

 شىنىندا، كارى-جاس، ۇلكەن-كىشى دەمەي بارشا ادام اسىعا كۇتەتىن، ءولىپ-ءوشىپ تويلايتىن بۇل جاڭا جىل مەرەكەسى قانداي مەيرام؟ قايدان شىقتى؟ ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە قالاي ەندى؟ 

عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، جاڭا جىلدى تويلاۋ ءداستۇرى شامامەن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن 3-ءشى مىڭ جىلدىقتا العاش رەت مەسوپوتاميادا باستالعان كورىنەدى (كەي دەرەكتەردە كونە زامانداعى ادامدار كوكتەمنىڭ كەلۋىن تويلاعان دەسە، كەي دەرەكتەردە  مادرۋك قۇدايدىڭ زۇلىمدىق پەن ءولىمدى جەڭگەنىنىن تويلاعان دەلىنەدى). سونداي-اق  جاڭا جىل مەيرامى ءتىپتى ەجەلگى وركەنيەتتىك داستۇرگە جاتاتىنى، حريستياندىققا دەيىن كوپقۇدايشىل حالىقتار كەزىندە دە تويلانىپ، ەجەلگى درۋيدتاردىڭ شىرشانى بەزەندىرىپ، ونى قورشاي اينالىپ، تاۋاپ ەتكەنى جونىندە ايتىلادى. كەزىندە كوپتەگەن ريمدىك قۇدايلاردىڭ ىشىندەگى ەكىجۇزدى يانۋس قۇدايىنىڭ (يانۋاري-يانۆار ايىنىڭ اتاۋى وسىدان شىققان) قۇرمەتىنە 1 قاڭتار (يانۆار) كۇنى تويلانعانى دا، جاڭا جىلدىڭ باستى كەيىپكەرى-اياز اتا-سانتا-كلاۋس قاراپايىم ءدىن قىزمەتكەرى «قاسيەتتى نيكولايدىڭ» ءتۇپ بەينەسىنەن الىنعانىن دا ءبىرىمىز بىلسەك، ءبىرىمىز بىلە بەرمەيتىنىمىز شىندىق. 

ال، الەم حالىقتارى ورتاق كۇنتىزبە بويىنشا جىل باسى دەپ تويلايتىن جاڭا جىل مەرەكەسى-1 قاڭتاردى رەسەي پاتشالىعىنا 1700 جىلى ءى پەتر ەنگىزگەنى بەلگىلى. پاتشالىق رەسەي قۇلاپ، كەڭەس وداعى ورناعان 1927-1936 جىلدارى جاڭا جىلدى تويلاپ، شىرشا تىگۋگە تىيىم سالىنادى. تەك 1937 جىلى ءستاليننىڭ بۇيرىعىمەن 1 قاڭتار كۇنى جاڭا جىلدى تويلاۋعا قايتادان رۇقسات ەتىلىپ، 1947 جىلى 23 جەلتوقساندا بۇكىل كسرو اۋماعىندا تويلانادى. الايدا، جاڭا جىل مەرەكەسى بۇرىنعى ءدىني سيپاتتاردان تازارتىلىپ، تەك كەڭەس وداعى يدەولوگياسىنىڭ شەگىندە عانا وتكىزىلە باستايدى. سودان باستاپ، كەڭەس داۋىرىندەگى ون بەس وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ ءبىرى سانالاتىن قازاقستان، ونىڭ ىشىندە قازاق ۇلتى دا تىكەنەكتى تالى بار، ساقال جاپسىرعان شالى بار جاتتىڭ جاڭا جىل مەرەكەسىن تويلاي باستايدى. بۇل ينتەرناتسيوناليزم جانە اتەيزم يدەولوگياسى ساناسىن ابدەن ۋلاعان قازاق حالقىنىڭ ءوز سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپتارىن، ءتىلىن، ءدىنىن ۇمىتىپ، ۇلتسىزدانا، ورىستانا باستاعان كەزەڭى بولاتىن. ءسويتىپ، تاريحقا كوز سالساق، جاڭا جىل ءبىز تۇگىل، حريستياندىقتاردىڭ دا ءداستۇرلى مەرەكەسىنە جاتپايتىن كونە مەيرام ەكەنىن انىق بايقاۋعا بولادى. ايتسە دە، جاڭا جىلدىڭ جارقىلىنا الدانىپ، سيقىرىنا اربالىپ، كور سوقىر بولعان كوڭىلىمىز ناۋرىز مەرەكەسىن ۇلتتىق كيىم كيىپ شىعىپ، ۇلتتىق فولكلورلىق قويىلىمداردى عانا تاماشالاپ، ناۋرىز كوجە ءىشىپ قايتاتىن مەرەكەگە ساناپ، جاقسى جاقتارىن كورمەي-اق كەلەدى. بۇل تۇسىنىكتى دە. جاڭا جىلدى تەك اپپاق قار، جاسىل شىرشا، اق ساقالدى اياز اتاسىمەن، ويىن-ساۋىق، دۋمانىمەن عانا كوزىمىزگە ەلەستەتەتىن بىزگە باسقا جاڭا جىلدى مويىنداي قويۋ ارينە، قيىنداۋ. 

وسى جەردە ماعان مىناداي ءبىر قىزىق وي كەلەدى. ەگەر، ستالين وسىدان 83 جىل بۇرىن (1937 جىلى ) جاڭا جىل مەرەكەسى دەپ 1 قاڭتاردى ەمەس، 1 ءساۋىردى بەكىتكەندە جانە جاسىل شىرشاسىز، اياز اتاسىز تويلاۋدى بۇيىرعاندا نە بولار ەدى؟ ارينە، وعان دا كونەر ەدىك، كوندىگەر ەدىك. ول جاڭا جىلعا دا ەتىمىز ۇيرەنگەنى سونداي، اياق استىنان بىرەۋ شىعىپ «جاڭا جىلدى 1 قاڭتارعا اۋىستىرىپ، جاسىل شىرشامەن، اياز اتامەن قارسى الايىق» دەسە، «بۇل نە سۇمدىق! جاڭا جىلدى قاقاعان قىستا قالاي تويلاماقپىز؟ جاسىل شىرشا، اياز اتا دەگەن نە پالە؟» دەپ بۇكىل حالىق بولىپ ورە تۇرەگەلەر ەدىك. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ءبىر كەزدەرى قىزىل يمپەريا كۇشتەپ تاڭعان جاڭا جىل مەرەكەسىن ۇمىتىپ (عاسىرعا جۋىق سانامىزدا جاڭعىرىپ، جالىنداتا تويلاپ كەلگەن 23 اقپان، 7 قاراشا، 29 قازان، 19 مامىر سەكىلدى قىزىل مەرەكەلەردى دە بۇگىندە ۇمىتتىق ەمەس پە؟) ورنىنا اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن ۇلىقتاپ، تويلايمىز دەسەك، ءدال بۇگىن بىزگە ەشبىر قيىندىق تا، كەدەرگى دە جوق.  

يا، بۇل ماقالانى وقىعاندار «مىنا بايعۇس باياعىدان تويلانىپ كەلە جاتقان جاھاندىق مەيرامدى جامانداپ، اياق استىنان تاس-تالقان بولعانى نەسى؟ جاڭا جىل اكەسىن ولتىرگەن بە، شەشەسىن ولتىرگەن بە؟» دەرىن دە بىلەمىن. الايدا، جۇرتقا جاعا بەرمەيتىن جامانداۋ نارسەنى دە «اۋزى جامان» بىرەۋ ايتۋ كەرەك ەمەس پە؟ ونىڭ ۇستىنە بۇل ماسەلەنى مەن تەك بۇگىن عانا ەمەس، بۇدان 30 جىل بۇرىن دا كوتەرىپ، ول سول كەزدەگى حالىقتىڭ سۇيىكتى گازەتى «لەنينشىل جاستا» (قازىرگى «جاس الاش») جاريالانعان ەدى. ودان باسقا اۋدانىمىزداعى ەڭ العاشقى ناۋرىز تويى دا مەن جازعان ستسەناري بويىنشا وتە جوعارى دارەجەدە وتكەنىن، ودان كەيىنگى وتكەن ناۋرىز تويلارىنىڭ دا ستسەناريلەرىن  جازىپ كەلگەنىمدى ءدال بۇگىن ماقتانىشپەن ايتا الامىن. تەك مەن عانا ەمەس، ءمان-ماعىناسىن تەرەڭ ۇعىنعان كەز كەلگەن جان ناۋرىز مەرەكەسىنىڭ قاي جاعىنان بولسا دا جاڭا جىلدان الدەقايدا بيىك تۇرعانىن انىق بايقار ەدى. 

بىرىنشىدەن، ناۋرىز مەرەكەسى (21-22 ناۋرىز) اسپان دەنەلەرى وزدەرىنىڭ ەڭ باستاپقى نۇكتەلەرىنە كەلىپ، كۇن مەن ءتۇن تەڭەلىپ، اق قارلى قىستى كوكتەم جەڭىپ، «جىل باسى»-جىلقىشى تورعاي (ناۋىرزەك) كەلىپ»، «كوك قۇت (وسىمدىك) كوزىن اشىپ»، «جەر- انانىڭ توڭ كەۋدەسى ءجىبىپ، تاس ەمشەگى ءيىپ»، «سامارقاننىڭ كوك تاسى ەرىپ»، اللانىڭ قۇدرەتىمەن جەر بەتىندە جاڭا ءبىر ءومىر باستالاتىن ەرەكشە كۇن سانالسا، جاڭا جىل تۋراسىندا وسى ايتىلعاننىڭ ءبارىن دەرلىك  كەرىسىنشە ايتىپ شىعۋدىڭ ءوزى دە جەتكىلىكتى.  

ەكىنشىدەن، جىل باسى-ناۋرىز دىلىمىزگە دە، دىنىمىزگە دە جاقىن، اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان ەجەلگى مەرەكەمىز بولسا (كەڭەس وكىمەتى 1926 جىلى  «ءدىني مەيرام»، «ەسكىلىك سارقىنشاعى» دەپ توقتاتىپ تاستاعان), جاڭا جىل-ءبىزدى سول اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان سالت-داستۇرىمىزدەن، انا تىلىمىزدەن، دىنىمىزدەن، ەڭ باستىسى، قازاقتىعىمىزدان ايىرۋ ءۇشىن قىزىل يمپەريانىڭ  كۇشتەپ تاڭعان مەرەكەسى.     

ۇشىنشىدەن، ناۋرىز مەرەكەسى ىنتىماق-بىرلىك، ىزگىلىك، مەيىرىمدىلىك، قايىرىمدىلىققا جەتەلەپ (تابيعاتتى  قوقىستاردان تازارتىپ، بۇلاق كوزدەرىن اشۋ، تال وتىرعىزۋ ت.ب.), شىنايى ومىرگە، ادال ەڭبەككە قۇلشىندىرا تۇسەتىن، تىرشىلىكپەن بىتە قايناسىپ كەتكەن، ادامزات ءۇشىن وتە ماڭىزدى دا، ماعىنالى، قۇندى مەرەكە بولسا، جاڭا جىل كەرىسىنشە سول جاس تالداردى (شىرشالاردى) وتاپ، كەسۋگە ماجبۇرلەپ، كارى-جاس، ۇلكەن-كىشى دەمەي بارلىعىن  اقىل-ەسىنەن ايىرىپ، (زورلىق-زومبىلىق، زيناقورلىق، ۇرلىق-قارلىق، جول اپاتتارى، كىسى ءولىمى باسقا دا ۇساق بۇزاقىلىقتار مەن وقىس-وقيعالاردىڭ ءدال وسى جاڭا جىل ءتۇنى جاپپاي ورىن الاتىنىن ەشكىم جوققا شىعارا الماس) دەلەبەسىن قوزدىرا تۇسەتىن، تيتتەي دە ءتالىم-تاربيەلىك ءمانى جوق، باستان-اياق كوپىرمە قىزىل ءسوز، قۇرعاق قيال، جەڭىل ويىن-كۇلكىدەن قۇراستىرىلعان  جاتتىڭ جايداق مەرەكەسى.

ءوز باسىم، ەرتە مە، كەش پە، ءتالىم-تاربيەلىك ءمانى جوق جاتتىڭ مەرەكەسى-جاڭا جىلدان باس تارتىپ، اتا-بابامىزدان قالعان ءداستۇرلى جىل باسى-ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى-ناۋرىز مەرەكەسىن ۇلىقتاپ، تويلايتىن بۋىن شىعارىنا  سەنىمدىمىن. (جاڭا جىلدىق مەرەكەلىك كەشتەن باس تارتىپ، وعان كەتەتىن قارجىنى قايىرىمدىلىققا جۇمساۋ جونىندە شەشىم قابىلداعان الماتى قالاسى، جەتىسۋ اۋدانى مەكتەپ  باسشىلارىنىڭ ىزگى ارەكەتىن وسى جولدا جاسالعان باتىل قادام  دەپ ەسەپتەيمىن). 

ەندەشە، ەرتەڭگى كۇنى سولاردىڭ الدىندا ۇياتقا، سۇراققا قالماس ءۇشىن ۋاقىتىمىز، مۇمكىندىگىمىز باردا ءبىز دە قاراپ وتىرماي، ۇلىق مەرەكەمىزدى  ۇلىقتاپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە تويلاناتىنداي  دارەجەگە جەتكىزۋىمىز كەرەك.  ۇكىمەت تاراپىنان دا ۇلىق مەرەكەمىزدىڭ حالىقتىق سيپاتىن اشا تۇسەتىندەي  (ناۋرىز مەرەكەسىنە ارنالعان اشىق حاتتار (وتكرىتكالار), ءتۇرلى كىتاپشالار، البومدار، سىيلىق ويىنشىقتار مەن بۇيىمدار (سۋۆەنيرلەر) ت.ب. شىعارۋ; ويىن-ساۋىعىمەن قاتار ءتالىم-تاربيەلىك ءمانى دە زور، ەڭ ماعىنالى ناۋرىز كەشىنىڭ ستسەناريىنە كونكۋرس جاريالاۋ ت.س.س) ۇلكەن جۇمىستار جۇرگىزىلۋى ءتيىس. 

مەنىڭشە، ناۋرىزدىڭ 21-نەن 22-نە قاراعان ءتۇنىن (اڭىز بويىنشا دالامىزدى قىزىر بابا ارالاپ، اق باتاسىن بەرەتىن ءتۇن) جاڭا جىل تۇنىنەن بىردە-ءبىر كەم تۇسە قويمايتىنداي  جاستاردىڭ ويىن-ساۋىق، دۋمانىنا اينالدىرۋعا (22 ناۋرىز كۇنى ادەتتەگىدەي ناۋرىز مەرەكەسى تويلانادى) ابدەن بولادى جانە ول قولىمىزدان كەلەدى دەپ ويلايمىن.

ارينە، مەن ايتتى دەپ، قازاقستان حالقى ساناسىنا ابدەن ءسىڭىپ، جۇرەگىن جاۋلاپ العان جاڭا جىلدى «جۇلىپ تاستاپ»، ورنىنا ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاپ كەتە قويماسىن جاقسى بىلەمىن. ايتسە دە، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن قاستەر تۇتاتىن، ءوزىن-ءوزى سىيلاپ، وزگەلەرگە دە سىيلاتا الاتىن، ۇلتتىق نامىسى وتە كۇشتى، ەرتەڭىنە دەگەن سەنىمى مىقتى، ەڭسەسى بيىك ەل بولامىز دەسەك، جاڭا جىلدى تەك وتباسىلىق مەيرام رەتىندە قالدىرىپ، دىنىمىزگە دە، دىلىمىزگە دە قايشىلىعى جوق، اتا-بابامىزدان كەلە جاتقان ءداستۇرلى جىل باسى-ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى-ناۋرىز مەرەكەسىن (بۇۇ 2010 جىلى حالىقارالىق مەرەكە رەتىندە رەسمي تۇردە بەكىتكەن) ۇلىقتاپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە اتاپ وتۋگە بار كۇشىمىزدى سالۋىمىز كەرەك.

ءبايدىلدا ايداربەك

اقىن، دراماتۋرگ، ۇستاز، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz