گۋميلەۆتار

بۇل موسكۆانىڭ ادەمى كەزى بولاتىن. اسىرەسە وليمپيادادان سوڭ موسكۆا باسقاشا گۇلدەنگەن، نۇرلانعان… ويتكەنى ءبىز وقۋعا تۇستىك.

قىركۇيەك ايى باستالىپ وقۋعا كىرىسىپ كەتكەنبىز. ساباعىمىز ەرتە باستالادى. لەكتسيامىز 9.30-دا. سوندىقتان جاتاقحانادان ەرتە شىعامىز. ءبىزدىڭ جاتاقحانامىز ۆدنح-داعى ب.گالۋشكين كوشەسىندە، ال ساباق وتەتىن كورپۋسىمىز بەلورۋس ۆوكزالىنىڭ جانىندا. ايگىلى كينو ءۇيى، تيشينسكي بازار، ار جاعىمىزدا زووپارك بار. مالايا گرۋزينسكايا كوشەسىندە ءبىزدىڭ ستسەناريستەر مەن رەجيسسەرلەر وقيتىن جوعارعى كۋرس. تالايدىڭ كۋميرى بولعان ۆلاديمير ۆىسوتسكيدىڭ تۇرعان ءۇيى دە بىزدەن الىس ەمەس. كۋرستاستارىمىز دا شەتىنەن مىقتى جىگىتتەر. ا.تاركوۆسكيدىڭ «ستالكەر» فيلمىندە باستى ءرولدى سومداعان «وسكارعا» ۇسىنىلعان، الەكساندر كايدانوۆسكي، بولماسا «ساموتسۆەتى» توبىنىڭ جەتەكشىسى ستاس نامين، «ريجسكايا» كينوستۋدياسىنىڭ بۇرىنعى باس رەداكتورى لەو راگە. اكادەميك ەفيم زەلدوۆيچ پەن ايگىلى جازۋشى اللا گەربەردىڭ بالاسى الەكساندر زەلدوۆيچ… تاعىسىن تاعىلار. 30 شاقتى قىز-جىگىتتەردىڭ ىشىندە مەن دە بارمىن. بۇرىن اتى-ءجونىن گازەت-جۋرنالدان، بولماسا تەك تەلەۆيزوردان عانا كورەتىن رەجيسسەرلاردىڭ ءبىرازى وسىندا ءدارىس بەرەدى ەكەن. ەڭ ءبىرىنشى تانىعانىم «كينوپانوراما» حابارىن جۇرگىزەتىن ەلدار ريازانوۆ. ودان سوڭ «تابور ۋحوديت ۆ نەبو» مەن «موي لاسكوۆىي ي نەجنىي زۆەر» ءفيلمىن تۇسىرگەن  ەميل لوتيانۋ، گلەب پانفيلوۆ، نيكيتا ميحالكوۆ، ۆلاديمير گرامماتيكوۆ جانە مەنىڭ ماستەرىم سەرگەي سولوۆەۆ تا وسى جەردە ەكەن. بۇل ءبىز ءۇشىن وتە قۋانىش جانە زور مارتەبە، سول زاماڭداعى ۇلكەن زيالى قاۋىمنىڭ وكىلدەرى وسى جەردە لەكتسيا وقىدى، ءدارىس بەردى. اسىرەسە اسا تالانتتى فيلوسوف، كوزى تىرىسىندە اتى اڭىزعا ايتىلعان ميراب مامارداشۆيلي، تاريحشى جازۋشى ناتان ەيدەلمان، مادەنيەت تانۋشى اسا كورنەكتى عالىم پاولا ۆولكوۆا، العاشقى سوۆەت رەجيسسەرلارىنىڭ ءبىرى لەونيد تراۋبەرگ، لەنين تۋرالى ستسەناريلەردىڭ اۆتورى سەرگەي يۋتكەۆيچ تاعىسىن تاعىلار لەكتسيا وقىدى. مەن وسىنىڭ ءبارىن كوپ ۋاقىت وتكەن سوڭ جازىپ وتىرمىن. سويتسەم مەن ول كەزدە كوپ نارسەنىڭ قادىرىن بىلمەگەن ەكەنمىن.

ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭگى لەكتسيامىزدى 10-عا شەگەرىپتى.  نە لەكتسيا؟ كىم وقيدى، ول دا جۇمباق. بىراق ەندى عانا وقۋعا كەلگەن قىز-جىگىت ول كەزدە ساباقتان قالۋدى بىلمەيمىز. مەترودان جاياۋلاپ كەلسەك وقۋ كورپۋسىنىڭ الدى ىعى-جىعى. ماشينا قويۋعا ورىن جوق، ادەتتەگىدەن كوپتەۋ سياقتى. ىشكە كىرسەك قۇجىناعان ەل-جۇرت. كوبىسى ءبىز تانىمايتىن ادامدار. ەگدە تارتقان اق شاشتى ەرلەر مەن «بالزاكتىڭ جاسىنداعى حانىمدار». ءبىزدىڭ ءبىرىنشى قاباتتا كينو كورسەتەتىن زالىمىز ادامعا لىق تولى. تانىمايتىن باسقا بىرەۋدىڭ ۇيىنە كىرگەندەي يمەنە باسىپ ىشكە كىردىك. تۋرا قارسى الدىمدا تانىس كىسى تۇر…

«ويباي، مىناۋ اكتەردىڭ اتى كىم ەدى؟ الگى، البەرت فيلوزوۆ ەمەس پە؟»

ىشتە بوس ورىن جوق سياقتى… باسقا بىرەۋدىڭ لەكتسياسى ما دەيىن دەسەم، ءبىزدىڭ كۋرستاعى قىز-جىگىتتەر وتىر. وسى كەزدە زالدىڭ تۇكپىرىندە اعاش  قابىرعاعا سۇيەنىپ تۇرعان اندرەي ميرونوۆتى كورگەندە ەسىم شىعىپ كەتتى…

«ماسساعان… مىناۋ ايگىلى ميرونوۆتىڭ ءوزى عوي…».

ءبىزدىڭ وسى زالدا اركىمنىڭ ءوز ورنى بار. بۇل جازىلماعان زاڭ سياقتى. مەنىڭ ورنىم بوس تۇر ەكەن. قوسىمشا قويىلعان ورىندىقتاردىڭ اراسىنان ازەر ءوتىپ ەندى ورنىما وتىرايىن دەسەم، اندرەي ميرونوۆ تۇرەگەلىپ تۇر ەكەن. ۇيالىپ كەتتىم… وسىنداي-ۇلكەن تالانتتى ءارتىستىڭ تۇرەگەلىپ تۇرعانىنا، ال انا تۇركىمەنستاننان كەلگەن امان دجۋماەۆتىڭ بىلشيىپ وتىرعانىنا جىنىم كەلدى.

— زدراۆستۆۋيتە، ساديتەس نا موە مەستو — دەپ ءوز ورنىمدى قولىممەن كورسەتتىم. وسى كەزدە تۋ سىرتىمنان ديرەكتوردىن ورىنباسارى ۆەرا يگورەۆنا سۋمەنوۆا: «تالگات، ۆى سامي ساديتەس… لەكتسيا پرەجدە ۆسەگو دليا ۆاس… ا گوستي پوستويات» دەدى. ميرونوۆ تا مەنىڭ نيەتىمە ريزا بولىپ ماعان قاراي جىميىپ.. «سپاسيبو، ۆى سامي ساديتەس» -دەدى… جۇرەگىم قۋانىشتان دۇرسىلدەپ «اتتەن، وسى كورىنىستى مۇسا دوسىم كورسە» دەپ ريزا بولعان قالپىمدا ءوز ورنىما قونجيا كەتتىم. كوپ ۇزاماي ىشكە نيكيتا ميحالكوۆ، ديرەكتورىمىز يرينا كوكورەۆا جانە ءبىز تانىمايتىن ءۇش ءتورت ادام لەكتسيا وقيتىن تورگە شىقتى. ديرەكتورىمىز قاسىنداعى قوناق كىسىمەن تانىستىردى.

– قايىرلى تاڭ، دوستار! بۇگىن بىزدە ايگىلى عالىم، ەتنوگراف-تاريحشى، اقىن، اڭىز ادام لەۆ نيكولاەۆيچ گۋميلەۆ دەگەندە — زال ءدۇر ەتىپ قول شاپالاقتاپ تۇرىپ الدى. بىزگە لەۆ نيكولاەۆيچتى كوندىرۋ سىزدەرگە كەلىپ لەكتسيا وقىتۋ وڭايعا تۇسكەن جوق…

— سىزگە مىڭ راحمەت، لەۆ نيكولاەۆيچ. تۇنىمەن لەنينگرادتان كەلسەڭىز دە، شارشاماي بىزگە جەتكەنىڭىزگە مىڭ العىس..!

مەن ەشقاشان مۇنداي فاميليانى ەستىگەن جوقپىن. العاشىندا مەن تانىمايتىن ستسەناريست، بولماسا رەجيسسەر دەپ ويلاپ قالعانمىن. سويتسەم عالىم ەكەن عوي. قوناعىمىز ورتا بويلى، تولىقتاۋ كەلگەن، سۇيىق شاشىن ءبىر جاعىنا قايىرعان. سول بەتىندە ەزۋدەن ءسال جوعارى قالى بار ەكەن جانە ءبىر اياعىن ءسال سىلتىپ باساتىنداي كورىندى. ءسوزىن سالەممەن باستاعاندا تىلىندە «ر»-دى ايتا المايتىن مۇكىسى بار جانە ءسال تۇتىعىپ سويلەيتىن كىسى ەكەن… ول كىسى لەكتسياسىن باستاپ كەتتى.

تاريحتان — ادام بالاسىنىڭ سوناۋ كونە دۇنيەدەن بەرگى جاراتىلىسى جانە ولاردىڭ ەتنوسقا ءبولىنۋىنىڭ سىرى جايلى ايتا باستادى. ءومىرى مەن ەستىمەگەن جانالىق. مەن بىلمەگەن قۇپيا، بەيمالىم دۇنيەلەر. ول كىسى سويلەپ تۇر. كىشكەنتاي زالىمىزدا ينە شانشىر جەر جوق. ءبارى سىلتىدەي ۇيىپ تىڭداپ قالعان. ءبىر قىزىعى قوناقتىڭ قولىندا نە كىتاپ نە داپتەر جوق. ءبارىن-ءبارىن قاي عاسىر، قاي ەل بولماسىن جاتقا ايتادى. مەن سول كۇنى ەۋروپا، تاياۋ-شىعىس، قىتاي، ينديا مەن امەريكا تاريحى جايلى كوپ جايتتى ءبىرىنشى رەت ەستىدىم. ونىڭ ۇستىنە الگى عالىم قاي داۋىردە، قاي مەملەكەتتە، قانداي پاتشا، بولماسا كورول ءتىپتى بۋددالاردىڭ موناحتارىنىڭ قاي جىلى تۋىپ، قاي جىلى قايتقاندارىن ايتقاندا كوزىم باقىرايىپ، اۋزىم اشىلىپ قالدى. نە دەگەن عاجاپ، نە دەگەن ءبىلىم… اسىرەسە مىنا كىسىنىڭ ەستە ساقتاۋ قابىلەتى قانداي عاجاپ… ءۇش ساعاتتاي بولعان ءدارىسىمىز، ءۇش مينۋتتاي زۋ ەتىپ وتە شىقتى. توپىرلاعان جۇرتپەن بىرگە مەن دە ەسىك الدىنا شىقتىم. جاڭاعى عالىم قالتاسىنان پاپيروس الىپ تەمەكى شەكتى. ءدال مەنىڭ پاپام سياقتى پاپيروس تارتادى ەكەن. ءبىر ءسات الگى عالىمدى قورشاعان جۇرتتىڭ ىشىنەن بىرەۋ سىتىلىپ شىقتى دا، مەن لىپ ەتىپ كىرىپ ونىڭ ورنىنا تۇردىم. قاۋمالاعان ەل جۇرت انا كىسىدەن ونى-مۇنىنى سۇراپ جاتىر. گۋميلەۆ ءبىر ءسات ماعان كوز توقتاتىپ قارادى دا،

— وتكۋدا بۋدەتە، دوروگوي –دەدى، مەن قازاقستاننان ەكەنىمدى ايتتىم.

— منە نراۆيتسيا كازاحستان… كوگدا-تو منە پريشلوس پوبىۆات تام ۆ وپرەدەلەننوە ۆرەميا – دەدى. وسى كەزدە مەن قاراپ تۇرماي، قادىمگى تاريحپەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن تاريحشىعا ۇقساپ…

–تاريحتا جوڭعار دەگەن حالىق  شىن بولدى ما؟ بولسا ولار قازىر قايدا؟ جوق قوي — دەپ سۇراعانىمدا ول كوزى كۇلىمدەپ:

– ۆوت ەتي ۆوپروسى مى بۋدەم وبسۋجدات ۆ سلەدۋيۋششي راز — دەدى. بۇل كەزدە ديرەكتورىمىز يرينا كوكورەۆا «ۆولگاسىنىڭ» ەسىگىن اشتى دا قادىرلى قوناعىن وتىرعىزىپ بىزبەن كوشتاسىپ كەتە باردى. مەن اۋزىمدى اشىپ سول ورىندا سوستيىپ قالا بەردىم… – بۇل كىم؟ قايدان كەلگەن عالىم؟ ەگەر وسى كىسىنى مانا مەن كورگەن تۇلعالار تەك تىڭداۋ ءۇشىن تۇرەگەپ تۇرۋعا دايىن بولسا، ياعني، بۇل كىسى بەكەر ەمەس ەكەن عوي دەگەن ويعا قالدىم. اتى ءجونى كىم ەدى؟

لەۆ نيكولاەۆيچ گۋميلەۆ…

مەن، لەۆ گۋميلەۆتىڭ ەكىنشى لەكتسياسىن اسىعا توستىم. سويتسەم  ول كىسى سوناۋ لەنينگرادتان كەلىپ بىزگە ءدارىس وقيدى ەكەن. عالىم اعاي ءار ەكى جەتىدە كەيدە، ءۇش جەتىدە كەلىپ تۇردى. ءبىز دە سول عالىمنىڭ وقىعان ءار لەكتسياسىن زور ىجداحاتپەن تىندايتىن بولدىق. مەن العاشقى رەت ەتنوس تۋرالى جاڭالىقتاردى سول كىسىدەن ەستىدىم. ەتنوس ول بيوسفەرانىڭ فەنومەنى ەكەنىن ەستىدىم. پاسسيونارلىق تەوريا ەتنوگەنەزىنىڭ-تاريحي پروتسەستىڭ قۇبىلىسى ەكەنىڭ ۇقتىم. لەۆ نيكولاەۆيچ ارقاشان ءوزىنىڭ ۇستازى اكادەميك ب.يا.ۆلاديميرتسوۆتىڭ «يا حوچۋ پونيات، كاك ي پوچەمۋ ۆسە ەتو پرويزوشلو» دەگەن ءسوزىن ايتقاندا كوڭىلىمە قونا كەتتى. ءبىر جاعىنان قاراساڭ بالانىڭ ءسوزى، وقۋشىنىڭ ويى سياقتى. بىراق استارىندا تەرەڭ فيلوسوفيا جاتىر. گۋميلەۆ بىزگە جەلتوقساننىڭ باسىنا دەيىن كەلىپ تۇردى. مەنىڭ ول كەزدە ۇققانىم لەۆ گۋميلەۆتىڭ كوزقاراسى سول كەزدەگى قوعامدىق، تاريحي، عىلىمي قالىپتان بيىكتەپ، اسىرەسە، ايگىلى عالىمدار مەن تاريحشىلاردىڭ پىكىرىنە قايشى كەلگەندىگى بولاتىن. ونىڭ تۇرمەدە، ايداۋدا ءجۇرىپ 30 جىل بويى جازعان ەتنوگەنەز جايلى اشقان جاڭالىعى – ءالى كۇنگە ءوز باعاسىن، ءدال تاريحي دەڭگەيدە الا الماي جۇرگەن سياقتى. مەن ەكىنشى كەزدەسۋدەن سوڭ عانا لەۆ نيكولاەۆيچتىڭ اناسى داڭقتى اقىن اننا احماتوۆا، اكەسى نيكولاي گۋميلەۆ ەكەنىن بىراق ءبىلدىم.

نيكولاي گۋميلەۆ – بالاسى لەۆ نيكولاەۆيچ ايتقانداي ناعىز پاسسيونارلىق تۇلعا…

نيكولاي گۋميلەۆ

…ياۆيلاس يۋنوست – پرازدنيك ميرا،
ۆ موەي گرۋدي كيپەلا كروۆ.
ي ۆ بلەسكە سولنەچنوگو پيرا،
يا ۋۆيدال مويۋ ليۋبوۆ.

ونا ۆو سنە كو منە سلەتالا،
ي ناكلونيالاسيا كو منە.
ي رەچي ديۆنىە شەپتالا،
و زولوتوم، لازۋرنوم دنە.

 بوزبالا داۋرەن – جارقىن ءسات ءانى،
كەۋدەمدى قانىم كەرىپ تىم.
كومكەرگەن كۇننىڭ التىن شاپاعى
ماحابباتىما جولىقتىم.

تۇسىمدە، مەنىڭ ەرتەگى سىندى
نازىك قيمىلمەن ىمدايدى.
عاجايىپ ۇنمەن شەرتەدى سىردى
ساۋلەسى التىن كۇن جايلى.
( بۇل جاس اقىن جانات اسكەربەكقىزىنىڭ اۋدارماسى).

ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك –كەبەگىندەگى» ابىز قالاي دەۋشى ەدى… «قايتسىن-اۋ، سىڭقىل-سىلتىڭ، سىلتىڭ-سىڭقىل… تىلەيدى-اۋ، جاس بەيباق. كوكتەمنىڭ كوركىن-اي… مامىردىڭ ءبىر نۇر شۋاعى دەرمىسىڭ. جاستى كورسەم وسىلاي  كورسەمشى…» ابىز وسى ءسوزدى گۋميلەۆتىڭ ءدال وسى ولەڭىنە ارناعان سياقتى. اسىرەسە، ءتۇپ نۇسقاداعى ءبىرىنشى جول – «ياۆيلاس يۋنوست –پرازدنيك ميرا»… قانداي كەرەمەت ايتىلعان تىركەس… «ۆ موەي گرۋدي كيپەلا كروۆ»… ناعىز وبراز… ابىزدىڭ مەڭزەپ وتىرعانى وسى كۇش-قايرات… تار كەۋدەگە سىيماي بارا جاتقان بۋىرقانعان بۇرسانعان بۇلا كۇش… تاۋدان قۇلاعان ەكپىنى قاتتى كوكتەمگى سەلدەي الدىڭعىنىڭ ءبارىن قاۋىرسىن قۇرلى كورمەي، كوتەرىپ كەتە بەرەتىن تابيعات مىنەز… مىنە… جاستىق… بۇل سەزىم سيقىرى، ماحابباتتىڭ ۇلىلىعى…

نيكولاي گۋميلەۆ كرونشتادتاعى كەمە دارىگەرى ستەپان گۋميلەۆتىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. شەشەسى اننا يۆانوۆنا.  نيكولاي گۋميلەۆ ورىس ادەبيەتىنىڭ تانىمال اقىنى، اۋدارماشى، ادەبي سىنشى، عالىم، ساياحاتشى، 1-ءشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىستىڭ ءۇش مارتە گەورگيەۆ كرەستىمەن ماراپاتتالعان سارباز. ورىس پوەزياسىنداعى شوقتىعى بيىك اقىن — اننا احماتوۆانىڭ كۇيەۋى.

نيكولاي گۋميلەۆ 1921 جىلى 3-تامىزدا «تاگانتسەۆ استىرتىن ۇيىمىنا قاتىستى» دەگەن جەلەۋمەن ۇستالادى. كوپ ۇزاماي پەتروگرادتاعى گۋبچەكانىڭ قاۋلىسىمەن اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. ناقاقتان-ناقاق قۇربان بولعان 61 ادام ىشىندە تالانتتى اقىن، ورىس حالقىنىن ادال پاتريوتى، ەتنوگراف، تاريحشى-عالىم دا شەيت بولدى. ولاردىڭ قاي جەردە جەرلەنگەنى ءالى دە بەلگىسىز. ادامزات تاريحىندا نە ءبىر وزبىرلىق، قاتىگەزدىك، جان تۇرشىگەرلىك قىلمىستار قاشان دا ۇلكەن جەلەۋدى جالاۋ قىلىپ جاسالعان. ال، وسى قاتىگەزدىكتىڭ ەڭ سوراقىسى ول – لەنين اكەلگەن بولشەۆيزم وباسى بولاتىن. جالپى ادامدى ءولتىرۋ ول كۇنا، ال اقىندى اتۋ، بۇل قاتىگەزدىكتىڭ ەڭ ماسقاراسى، جاۋىزدىقتىڭ شىڭى دەۋگە بولادى.

1910 جىلى نيكولاي گۋميلەۆ جاس اقىن اننا گورەنكوعا ۇيلەنەدى. الايدا اننانىڭ بىردە-ءبىر تۋىسى ولاردىڭ ۇيلەنۋىنە كەلگەن جوق. سەبەبى، ولار نيكولاي مەن اننانىڭ ءۇيلى بولۋىنا كۇمانمەن قارادى. كوپ ۇزاماي نيكولاي ستەپانوۆيچ افريكاعا كەتەدى دە، اننا احماتوۆا جالعىز قالادى. الايدا 1911 جىلى احماتوۆا پاريجدە سۋرەتشى امەدەو موديليانيمەن تانىسادى. امەدەو موديلياني – حح-عاسىرداعى اتاقتى سۋرەتشى ءhام سكۋلپتور. موديلياني يتاليادا تۋىپ وسكەن ەكسپرەسسيونيست، مودەرنيست سۋرەتشى.  موديلياني 1906 جىلى پاريجگە كەلىپ، وسى ەلدە ءبىرجولاتا قالادى. ۇزىن بويلى ادەمى سۋرەتشى امەدەو اننانى ءبىر كورىپ عاشىق بولادى. ول ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا اننا احماتوۆاعا ەرەكشە ورىن بەرگەن. اسىرەسە «جالاڭاش قىزدار» گالەرەياسىنداعى اننانىڭ سۇلۋلىعى سۋرەتشى ءۇشىن وتە قىمبات… مەنىڭ ەستۋىمشە رەجيسسەر الەكساندر ميتتانىڭ «موسكۆا مويا ليۋبوۆ» فيلمىندەگى سۋرەتشى جىگىتپەن (ولەگ ۆيدوۆ) جاپون قىزىنىڭ (كوماكي كۋريحارا) ماحابباتىنا وسى ەكى تالانت موديلياني مەن احماتوۆا ارقاۋ بولعان دەسەدى. الايدا اننا كوپ ۇزاماي ەلگە قايتادى. ويتكەنى بۇل كەزدە احماتوۆانىڭ اياعى اۋىر بولعان شاعى-تىن.  1912 جىلى احماتوۆا مەن گۋميلەۆتىڭ وتباسىندا ۇلدارى لەۆ ومىرگە كەلەدى. جاس انا سابيىنە ارناپ مىنا ولەڭ جولدارىن سوندا جازعان.

زاگورەليس يگلى ۆەنچيكا
ۆوكرۋگ بەزوبلاچنوگو لبا.
اح! ۋلىبچيۆوگو پتەنچيكا
پوداريلا منە سۋدبا.

الايدا ولاردىڭ اراسىنان بۇل كەزدە الا مىسىق ءوتىپ كەتكەن بولاتىن. لەۆ تۋعان كۇنى اكەسى نيكولاي پەرزەنتحاناعا كەلمەيدى. كەلەسى كۇنى دە كورىنبەيدى. ويتكەنى، ول سەرى بولاتىن.  نيكولاي گۋميلەۆ رومانتيك اقىن. ونىڭ، اسىرەسە، العاشقى ولەڭدەرى سەزىممەن ماحابباتقا تولى، ەرنەۋىنەن توگىلەردەي كەسەگە قۇيىلعان تاستاي سۋىق تامىزدىڭ قىمىزىنداي مولدىرەپ تۇر.

پرينتسەسسا

ۆ تەمنىح پوكرىۆالاح لەتنەي نوچي
زابلۋديلاس يۋنايا پرينتسەسسا.
پلاچۋششەي ناشەل ەە رابوچي،
چتو رابوتال ۆ ساموي چاششە لەسا.

ون وتۆەل ەە ۆ سۆويۋ يزبۋشكۋ،
ۋگوستيل لەپەشكوي س گوركيم سالوم،
پودلوجيل پود گولوۆۋ پودۋشكۋ
ي زاكۋتال نوگي ودەيالوم.

پوچەمۋ جە ەي ەە توملەنە
كاجەتسيا مۋچيتەلنو زناكومو،
ي ەي شەپچۋت گريازنىە پولەنيا،
چتو ونا تەپەر ليش پراۆدۋ دوما؟

…راننيم ۋتروم زاسپاننىي رابوچي
پروۆوديل پرينتسەسسۋ دو وپۋشكي،
نو نە راز پوتوم ۆ گلۋحيە نوچي
پروليۆاليس سلەزى وب يزبۋشكە.

حانشايىم

ءۇي يەسى ۇيقىسىنان تۇرعاسىن،
حانشايىمدى جولعا سالدى ەرتەمەن.
…تالاي تۇندە ارۋ توگىپ ءجۇر جاسىن
كۇركەنى اڭساپ، كوكىرەگىن ورتەگەن…

مىناۋ تاڭ الدىنداعى ارۋدىڭ كوكىرەگىندەگى، كەۋدەسىندەگى ماحاببات گۇلى ءبۇر جارا باستاعان ءساتى ەمەس پە؟ ەرتەگى ىزدەگەن سۇلۋدىن ۇيقىلى وياۋ سەزىمىندەي. سەبەبى، ول سونداي… ارۋعا توسىن سىي، كۇتپەگەن كەز، سيقىرلى ءسات كەرەك. بوزالاڭدى تاڭدا ، بوز ات مىنگەن، بوز جىگىت پە؟ بولماسا، بەلگىسىز باتىر ما، ءبارى ءبىر… ويتكەنى، بۇل سۇلۋدىڭ تاڭ الدىندا بالبىراپ، ءسال-ءپال اشىلعان تومپاق ەرىندەرى ىستىق ءسۇيىستى اڭساعان شاعى. مىنە، اقىن وسىلايشا ولەڭمەن ورنەك سالادى. ايازداعى تەرەزەگە تۇسكەن تابيعاتتىڭ سۋرەتى دەرسىن. ءبارى دە جاراسىمدى، اۋەزوۆتىڭ ابىزىنا كايتا ورالاسىڭ…

«تىلەگەنىم مەنىڭ دە سول جولداعى تالايىڭ بولسىن… الدىڭدا بۇلدىر ساعىم ىشىندە بۇلاڭداعان ءبىر كەزەڭ بوپ سول تۇر عوي! نە تابارسىڭ، نە كورەرسىڭ سول بەلدە؟ ۇشىرارسىڭ، ۇشىراتارسىڭ سەن ونى! البىرت كوڭىل تاقات قويماي اپ ەتەردەي ءتۇرىڭ بار… سودان، سودان قورىققان مۇڭىم بار…»

پۋشكيننىڭ پوەزياسىنا ەلىكتەپ، لەرمونتوۆتىڭ ەرلىگىنە ەلىتكەن اقىن نيكولاي گۋميلەۆ 1914 جىلعى افريكاعا جاساعان سوڭعى ەكسپەديتسيادان سوڭ، جانىن قويارعا جەر تاپپايدى. بۇل جارى اننا احماتوۆا ەكەۋىنىڭ ارا-قاتىناسى الشاقتاي باستاعان كەزى ەدى. سوندىقتان دا ول، دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالعاندا ءوزى سۇرانىپ مايدانعا اتتانعان. نيكولاي وسى مايداندا كوزگە ءتۇسىپ، ەكىنشى گەورگيەۆسكي كرەستىمەن ماراپاتتالادى. وعان جارى اننا احماتوۆا ريزا بولماسا دا، بالاسىنا ءبىر اۋىز ولەڭ شىعارادى:

دولەتايۋت رەدكو ۆەستي
ك ناشەمۋ كرىلتسۋ.
پوداريلي بەلىي كرەستيك
تۆوەمۋ وتتسۋ.
بىلو گورە، بۋدەت گورە
گوريۋ نەت كونتسا
دا حراني سۆياتوي ەگوري
تۆوەگو وتتسا.

نيكولاي گۋميلەۆ «كوستەر»، «ميك»، «كولچان»، «چۋجوە نەبو» جانە «وگنەننىي ستولپ» كىتاپتارىنىڭ اۆتورى. وتىز بەس جاسىندا دارىندى اقىن، ءوز ەلىندە پەتەربۋرگتا قازا تاپتى. بەرگەنىنەن بەرەرى كوپ، جازعانىنان جازارى كوپ ەتنوگراف، تاريحشى، عالىم، اققان جۇلدىزداي وتە شىقتى. ارتىندا ۇلكەن پوەزياسىنان باسقا، دارىندى جارى اننا احماتوۆا مەن بولاشاق عالىم، بالاسى لەۆ گۋميلەۆ قالعان بولاتىن. ادام بالاسىنا كۇن ورتاق، جەر ورتاق، سۋ ورتاق سەكىلدى تالانت تا ورتاق بايلىق. چايكوۆسكي مەن پۋشكين قازاققا قانداي تانىس بولسا قۇرمانعازى مەن م.اۋەزوۆ تە وزگە ەلگە سونداي ەتەنە… بۇگىن دە ءبىزدىڭ ديماش قازاقتىڭ اتىن الەمگە پاش ەتكەن تالانتتى ۇل. نيكولاي گۋميلەۆ ءدال ءبىزدىڭ ماعجانداي ادەبيەت پەن رۋحانياتقا بەرەرى كوپ دارىندى اقىن ەدى… ال، اقىندار وزدەرىنىڭ كەتەر كۇنىن سەزەدى دەگەن قاۋەسەت بار.

قايعىنىڭ اۋىر داۋىسى،
مۇڭ ءۇنى، سوسىن دالا ءانى.
پاتشالار تۇرعان زال ءىشىن
جايىمەن كەرنەپ بارادى.

نيكولاي گۋميلەۆ مىنا ولەڭىن سول كەزدەگى بولشەۆيزمنىڭ كوسەمدەرىنە ارناعان ىسپەتتى.

ۋپادۋ، سمەرتەلنو زاتوسكۋيۋ،
پروشلوە ۋۆيجۋ ناياۆۋ،
كروۆ كليۋچوم زاحلەشەت نا سۋحۋيۋ،
پىلنۋيۋ ي مياتۋيۋ تراۆۋ.

 ي گوسپود ۆوزداست منە پولنوي مەروي
زا نەدولگي موي ي گوركي ۆەك.
ەتو سدەلال ۆ بلۋزە سۆەتلو-سەروي
نەۆىسوكي ستارىي چەلوۆەك.

اننا احماتوۆا

يمپەراتور الەكساندر-II 1861 جىلى ءوزىنىڭ مانيفەستىمەن كرەپوستنويلىق قۇقىقتى جايعانشا رەسەي ارتتا قالعان ەلدەردىڭ قاتارىندا بولاتىن. الايدا وعان دەيىن ورىس يمپەرياسىنىڭ ۇلى پاتشايىمى ەكاتەرينا-II باسقاردى. دەي تۇرعانمەن قوعام ومىرىندە ايەلدەر ءالى كوزگە تۇسپەگەن «ارپا ىشىندە ءبىر بيداي» سياقتى تىم سيرەك قۇبىلىس بولدى. ماتەماتيك سوفيا كوۆالەۆسكايا، اتاقتى بالەرينا اننا پاۆلوۆا، بولماسا «مىلقاۋ كينونىڭ» جۇلدىزى ۆەرا حولودنايا سياقتى قىزدار تىم از ەدى.

چارلي چاپلين تۋعان، ەيفەل مۇناراسى مەن تولستويدىڭ «كرەيسەر سوناتاسىمەن» بىرگە تۋعانمىن دەپ ءوزى جازعانداي…

اننا گورەنكو 1889 جىلى 11 ماۋسىمدا ودەسسانىڭ تۇبىندەگى ۇلكەن فونتانكا ستانتسياسىندا ومىرگە كەلەدى. اكەسى اندرەي تەڭىز ينجەنەرى بولاتىن. كوپ ۇزاماي ولار پەتەربۋرگتەگى تسارسكوە سەلوعا كوشىپ كەتەدى. ول مارينسكي قىزدار گيمنازياسىنا وقۋعا قابىلدانادى. وسى كەزدە ءجۇرىپ ەكى الەمنىڭ ەسىگىن اشادى. ءبىرىنشىسى، پوەزيا ەسىگى بولسا، ەكىنشىسى، 13 جاسار قىزدىڭ جاس ءوسپىرىم نيكولاي گۋميلەۆپەن تانىسۋى. بۇل تانىسۋدىڭ اياعى تالاي جىلدار وتكەننەن كەيىن ۇيلەنۋمەن اياقتالادى.

ۇلى اقىن ەكى رەۆوليۋتسيانى، ەكى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى لەنينگرادتىڭ بلوكاداسىن باستان كەشىرەدى. اننا العاشقى ولەڭدەرىن 11 جاسىندا جازادى. اكەسى اندرەي قىزىنىڭ ولەڭىنە كوڭىلى تولماي «دەكادەنت اقىن» «مەنىڭ تەگىمدى بىلعاپ قايتەسىڭ؟» دەگەن. الايدا تۋما تالانتقا ەشتەنە دە بوگەت بولا المادى. قايسار قىز «احماتوۆا» دەپ ياعني ناعاشى اجەسىنىڭ تەگىن الادى. ا.احماتوۆا تۋىسقان تاتار حالقىنىڭ حانشايىمى شىڭعىستان تاراعان جوشى-حاننىڭ ۇرپاعى-تىن.

اننا احماتوۆا ورىس الەمىندەگى ادەبيەتىندەگى، مادەنيەتىندەگى تالانتىمەن تاريحتا قالعان تۇلعا. ىنجىلدەگى (بيبلياداعى) يسۋس حريستوس ءوز ءومىرىن، تاعدىرىن ادامدارعا ارناپ قيعان بولسا… ول دا ءدال سولاي… ياعني ەكەۋى ەكى ءداۋىر… ەكى قوعام… ەكى مەكەن… ەكى اڭىز. بىرەۋى ءۇشىن ول ەرتەدەگىدەي بولسا، ەكىنشىسى تازا اقيقات. بىرەۋى حريستوس، ەكىنشىسى – اقىن احماتوۆا. ەكى داۋىردە ءومىر ءسۇرىپ تۇششى ءومىردىڭ اششى تاياعى ماڭدايىنا تيگەن ايەل. الايدا تاعدىردىڭ قيىندىعىن دا، قاسىرەتىن دە، جوقتى دا، جوعالتۋدى دا، ازاپتى دا، مازاقتى دا كورىپ، اشتىقپەن ارسىزدىققا كۋا بولسا دا سىنباعان سۇلۋ ايەل.

احماتوۆانىڭ العاشقى كىتابى 1912 جىلى «ۆەچەر» دەگەن اتپەن شىققان. ودان سوڭ «چەتكي» جانە «بەلايا ستايا» دەپ جارىق كوردى. الايدا قىزىل بولشەۆيكتەردىڭ رەۆوليۋتسياسى دارىندى اقىننىڭ اياعىنا كىسەن، قولىنا بۇعاۋ سالسا دا قالامىنا سالا العان جوق. وعان كوزى ءتىرى كەزىندە، 1924,1940,1946 جىلدارى نكۆد ءۇش مارتە ارنايى ۇكىم شىعاردى: “اننا احماتوۆا ياۆلياەتسيا تيپيچنوي پرەدستاۆيتەلنيتسەي چۋجدوي ناشەمۋ نارودۋ پۋستوي بەزيدەيننوي پوەزيەي”. بۇل اقىندى ءولتىرۋدىڭ تىڭ جولى بولاتىن.

30-شى جىلداردان باستاپ اقىننىڭ باسىنا تاعدىردىڭ قارا بۇلتى ۇيىرىلە باستاعان. ىلعي دا «قارا كيىم كيگەن» نكۆد ادامدارى قاشان الىپ كەتەدى دەگەن ۇرەي بولدى. ءيا… ول ۇرەي الداماعان ەكەن. احماتوۆا «كونتررەۆوليۋتسيونەر» ن. گۋميلەۆتىڭ ايەلى، تۇتقىندالعان قاسكۇنەم قاسقوي لەۆ گۋميلەۆتىڭ اناسى دەپ اتالدى. بۇل كەزەڭدەر ەكى كوزى ءتورت بولىپ تۇرمەنىڭ تەرەزەسىنە ۇڭىلگەن شاق ەدى. اننا احماتوۆا كۇندەرىن كۇندە بالاسىنا بارۋمەن، ودان ءبىر حابار الام دەگەن ۇمىتپەن 17 اي اباقتىنىڭ الدىندا وتكىزدى. بۇل تۇرمە اتى شۋلى كرەستى بولاتىن. سەڭدەي سوعىلعان ايەلدەر بىرەۋى كۇيەۋىن، بىرەۋى باۋىرىن، بىرەۋى بالاسىن توسقان تۇل جەسىرلەر. اقىرعان سولداتتاردىڭ داۋىسى، شىنجىرداعى يتتەردىڭ ارپىلى… اشتىق-جالاڭاشتىق ازاپتى شاقتاردى اننا احماتوۆا وسىلاي تۇرمەنىڭ جانىندا وتكىزدى. الايدا ونىڭ مىنا ولەڭى اقىن ازابىن ايعاقتاي تۇسەدى:

ا ەسلي كوگدا-نيبۋد ۆ ەتوي سترانە
ۆوزدۆيگنۋت زادۋمايۋت پامياتنيك منە،
سوگلاسە نا ەتو دايۋ تورجەستۆو,
نو تولكو س ۋسلوۆەم — نە ستاۆيت ەگو

ني وكولو موريا، گدە يا روديلاس:
پوسلەدنيايا س مورەم رازورۆانا سۆياز,
ني ۆ تسارسكوم سادۋ ۋ زاۆەتنوگو پنيا,
گدە تەن بەزۋتەشنايا يششەت مەنيا,

ا زدەس, گدە ستويالا يا تريستا چاسوۆ
ي گدە دليا مەنيا نە وتكرىلي زاسوۆ.
زاتەم, چتو ي ۆ سمەرتي بلاجەننوي بويۋس
زابىت گرومىحانيە چەرنىح مارۋس،

زابىت, كاك پوستىلايا حلوپالا دۆەر
ي ۆىلا ستارۋحا، كاك رانەنىي زۆەر.
ي پۋست س نەپودۆيجنىح ي برونزوۆىح ۆەك
كاك سلەزى, سترۋيتسيا پودتاياۆشي سنەگ،

اننا احماتوۆا بۇل كەزدە رەسەيدە عانا ەمەس شەت ەلدە دە تانىمال اقىن بولاتىن. ونىڭ يمميگراتسياعا كەتۋگە مۇمكىندىگى دە، جاعدايى دا بار ەدى. الايدا اقىن تۋعان جەرىندە قالۋدى ءجون كوردى.

ورىس ادەبيەتىنەن ەميگراتسياعا كەتكەن العاشقى اقىن، جازۋشى، اۋدارماشى، سىنشى گەورگي ۆلاديميروۆيچ يۆانوۆ ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى:

« ..1922 گود، پوسلە زاۆترا ۋەزجايۋ زاگرانيتسۋ. يدۋ پروستيتسيا ك احماتوۆوي. لەتني ساد شۋميت ۋجە پو وسەننەمۋ. كاك تيحو، كاك ترەۆوجنو. احماتوۆا پروتياگيۆاەت منە پريۆەتليۆو رۋكۋ

• ا يا زدەس سۋمەرنيچايۋ، ۋەزجاەتە كلانيايتەس وت مەنيا پاريجۋ.
• اننا اندرەەۆنا، ا ۆى نە سوبيراەتەس ۋەحات؟
• نەت، يا نە ۋەدۋ يز روسسي…
• نو ۆەد جيت ستانوۆيتسيا سوۆسەم نە ۆىنوسيمو
• دا، نۋ ي چتو جە؟!
• نو موجەت ستات ەششە حۋجە
• پۋست بۋدەت…
• نە ۋەدەتە؟
• نە ۋەدۋ.

اننا احماتوۆا ەستى دە ەستەت اقىن عانا ەمەس ول سەزىمتال، قاعىلەز ەدى. ول ماڭايىنداعىلاردى ءوزىنىڭ اقىل-پاراساتىمەن، كوركىمەن دە، كوزىمەن دە، ويىمەن دە، بويىمەن دە، دارىنىمەن دە بارىمەن دە ماگنيتتەي تارتا ءبىلدى. اننانىڭ ەرەكشەلىگى، «ساۋەگەي»، بولاشاقتى بولجاي بىلەتىن تاعدىرىن تۇيسىگىمەن سەزەتىن سەرگەك بولۋى ەدى.

اسىرەسە ونىڭ جازعان «موليتۆا» دەگەن ولەڭى احماتوۆانىڭ ارقاسى بار، كورىپكەلدىگى كوزىندە ەمەس كوڭىلىندە، قازاق حالقىنىڭ ءماشhۇر جۇسىبىندەي اقىندىق دارىنىمەن بىرگە قاسيەت قونعان، بولاشاقتى مەڭگەرگەن ەرەكشە جان ەكەندىگىنىڭ دالەلى. مىنا قاراڭىزشى:

داي منە گوركيە گودى نەدۋگا،
زادىحانيا، بەسسوننيتسۋ، جار،
وتىمي ي رەبەنكا، ي درۋگا،
ي تاينستۆەننىي پەسەننىي دار —
تاك موليۋس زا تۆوەي ليتۋرگيەي
پوسلە ستولكيح توميتەلنىح دنەي،
چتوبى تۋچا ناد تەمنوي روسسيەي
ستالا وبلاكوم ۆ سلاۆە لۋچەي.

احماتوۆانىڭ باقىتتى كەزەڭدەرىنىڭ ءبىرى كۇيەۋى نيكولاي گۋميلەۆپەن ۇيلەنگەن سوڭ پاريجگە بارعان ءساتى. بۇل حح-عاسىردىڭ باسى-تىن. سەنانىڭ جاعالاۋى، شانز-ەليزە تريۋمفالدىق اركا، ەيفەل مۇناراسى، لۋۆر، نوتر دام. اننا وسى جولى ايگىلى سۋرەتشى، سكۋلپتور امەدەو موديليانيمەن تانىسادى. بۇل عاجاپ كەزدەسۋ ەدى. سەبەبى ەكەۋى دە تالانت، ەكەۋى دە سۇلۋ، ەكەۋى دە پاريجگە سىرتتان كەلگەن قوناقتار. ءموديليانيدى ول كەزدە ەشكىم بىلمەيتىن. ەكەۋى ىلعي قول ۇستاسىپ قىدىرعاندى ۇناتاتىن بىراق وتىرمايتىن. سەبەبى ول كەزدە وتىرعىشتارعا اقشا تولەنەتىن. ال، سۋرەتشىنىڭ قالتاسىندا اقشاسى بولمايتىن. شىن مانىندە سۋرەتشىنى ءبىلۋ ءۇشىن، تانۋ ءۇشىن اقىن بولۋ كەرەك شىعار. ال، اننانىڭ سۇلۋلىعى  موديليانيگە  ازىق بولدى. ونىڭ انناعا ارناپ سالعان  جۇزدەن استام سۋرەتتەرى مەن ەسكيزدەرى بولعان. الايدا وكىنىشكە وراي كوپ سۋرەتتەرى جوعالىپ كەتكەن. اسىرەسە قىزىل بولشەۆيكتەردىڭ اسكەرلەرى ول عاجاپ سۋرەتتەردەن «ساموكرۋتكا» جاساپ تەمەكى وراپ شەگەتىن… ال قالعانى كوشىپ قونىپ جۇرگەندە، نكۆد-ءنىڭ ارحيۆىندە جوعالىپ كەتتى.

بۇل تالانتتى ەكى عاشىقتىڭ تاريحى. ەكى دارىننىڭ ءبىر-بىرىمەن جولىعۋىنىڭ ارقاسىندا الەم مادەنيەتى ۇلى شىعارمالارعا بايىدى. اسىرەسە بەينەلەۋ ونەرى مەن ادەبيەت. ءموديليانيدىڭ دوسى دارىگەر پولە الەكساندردىڭ جەكە كوللەكتسياسىندا 12 سۋرەت ناعىز الەمدىك «شەدەۆر» جانە بۇنىڭ كوبى «نيۋ». بۇل جايىندا احماتوۆا كوپ ايتقان ەمەس، الايدا اقىننىڭ جازعان مىنانداي ەستەلىگى بار:

… ۆسە، چتو پرويسحوديلو، بىلو دليا ناس وبويح پرەديستوريەي ناشەي جيزني: ەگو – وچەن كوروتكي، موەي — وچەن دليننوي. دىحانيە يسسكۋستۆا ەششە نە وبلەگلو، نە پرەوبرازيلو ەتي دۆا سۋششەستۆوۆانيا، ەتو دولجەن بىل بىت سۆەتلىي، لەگكي، پرەدراسسۆەتنىي چاس.

 ەشكىمنەن قايمىقپاي، ەشكىمگە باس يمەي، ءومىر بويى ءوزىنىڭ ازاماتتىعىن، ادامدىعىن، اقىندىعىن ايالاپ وتكەن احماتوۆانىڭ قۋانىشىنان قايعىسى، ارمانىنان ازابى، تەرىپ جەگەن تارىسىنان تاۋقىمەتى كوپ ءومىر كەشىپتى. تەك ستالين ولگەنەن كەيىن عانا اننا احماتوۆا حالقىنا قايتىپ ورالدى. وقىرماندار دا ونى الاقانىنا سالدى. ەكى مارتە نوبەل سىيلىعىنا ۇسىنىلدى. وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى دوكتورى اتاعىنا يە بولدى. بىراق، ءومىر بويى كورگەن ازاپ پەن توزاق جايلى ول بىلاي دەگەن:

«كاتەگوري ۆرەمەني گورازدو سلوجنەە، چەم كاتەگوري پروسترانستۆا. ەتوت دەن دليا ۆاس بىل ۋجاسەن، نو ون بىل دنەم ۆاشەي جيزني. ي ۆى حوتيتە، چتوب نە تولكو ليۋدي، نو ي دەن ۆەرنۋلسيا. ي چتوبى جيزن ناچالاس س توگو ساموگو مەستا، گدە ەە پرەرۆالي. سكلەيلوس تام، گدە ەە رازبۋديلي توپوروم. نو تاك نە بىۆاەت. سپراۆەدليۆوست، كوتورايا تورجەستۆۋەت چەرەز منوگو لەت ەتو ۋجە نە تا سپراۆەدليۆوست، كوتورۋيۋ ۆاشە سەردتسە جاجدالو توگدا. دا ي سەردتسە ۆاشە نە تو…»

لەۆ گۋميلەۆ

كوگدا يا ناچينال زانيماتسيا ناۋكوي، وبراتيلسيا ك درەۆنيم كونتاكتام نارودوۆ، تيۋركام، مونگولام. كازالوس ەتا پروبلەماتيكا ۆدالي وت سوۆرەمەننىح پروبلەم. ي ۆدرۋگ ناتسيونالنىە وتنوشەنيا يستوريا مەجناتسيونانىح سۆيازەي – ۆدرۋگ – ۆسە ەتو وكازالوس ۆ تسەنترە ۆسەح ينتەرەسوۆ.

«گۋنى – ەتو مويا رادوست، ەتو موي ۆيتامين».

بۇل سوزدەردىڭ اۆتورى ورىستىڭ وقىمىستى، تاريحشى، اقىن، اۋدارماشى ۇلكەن عالىمى لەۆ گۋميلەۆ. اننا احماتوۆا مەن نيكولاي گۋميلەۆتىڭ جالعىز ۇلى.

لەۆ بالا كەزدەن اجەسىنىڭ قولىندا ءوستى. 1929 جىلى مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ عانا شەشەسىنىڭ قولىنا پەتروگرادقا كەلەدى. بۇل كەزدە اننا احماتوۆا نيكولاي پۋنينمەن وتباسىن قۇرعان بولاتىن. ۇيدەگى قولايسىزدىق، وگەي اكەنىڭ ۇنسىزدىگى ونىڭ جانىنا باتادى. وسىنداي كەزەڭدەردىڭ بىرىندە ول ءوزى سۇرانىپ ورتالىق ازياعا ەكسپەديتسياعا شىعادى. اكەسى نيكولاي افريكانى قالاي ۇناتسا، بالاسى دا ورتالىق ازياعا سونشالىقتى قۇشتار بولادى. مىسالى لەۆ گۋميلەۆ ءوز كۇندەلىگىندە ول تۋرالى بىلاي دەپ جازعان:

«سمىسل موەي جيزني بىل ۆ توم، چتوبى ۆوسستاۆيت ي ۆوزدات داننىە كوچەۆىم نارودام ازي، كوتورىح يا يسكرەننە پوليۋبيل».

ورتا ازيانىڭ اپتاپ ىستىعى، ءشول دالا، اق ششاڭقان تاۋلار، كوك اسپانعا ۇمتىلعان جاسىل باقتار ءبارى-ءبارى دە جاس جىگىتكە قاتتى اسەر ەتەدى. ول وسى ەكسپەديتسيادا ءجۇرىپ پارسى، وزبەك، قازاق تىلدەرىن ۇيرەنە باستايدى. الايدا پەتروگرادقا قايتا كەلگەندە لەۆ گۋميلەۆتى نكۆد تۇتقىنعا الادى. ەش دالەلى بولماسا دا تۇرمەدە 1 جىل وتىرىپ شىعادى. اقىرى اقتالعان سوڭ، كەلەسى جىلى ول لەنينگرادتاعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. بۇل لەۆ گۋميلەۆتىڭ ەڭ ءبىر تازا، ارمانشىل، وقۋعا، بىلىمگە، ومىرگە، كوك اسپانعا، پوەزياعا، سۇلۋلىققا، ارۋعا ىڭكار شاعى ەدى.

بىردە جاس جىگىت شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ كىتاپحاناسىنا ادەتتەگىدەي بارادى. وندا ول ۇلى موڭعول عالىمى دورجي بانزاروۆتىڭ «چەرنايا ۆەرا يلي شامانستۆو ۋ مونگولوۆ» كىتابىن وقىپ وتىرعاندا وسى ەڭبەك جايلى مالىمەت سۇراعان قىزبەن تانىسادى. بۇل كەزدەسۋ ەكەۋى ءۇشىن دە تاريحي كەزدەسۋ بولاتىن.

لەۆ نيكولاەۆيچ كوڭىلىمەن ىزدەگەن، كۇتكەن ارۋىن شىعىستانۋ كىتاپحاناسىندان جولىقتارادى. بۇل موڭعوليادان كەلگەن وچيرىن نامسرايجاۆ بولاتىن. شىعىستان كەلگەن سۇلۋعا لەۆ بىردەن عاشىق بولادى. بۇل سۋرەتشى موديلياني مەن احماتوۆانىڭ كەزدەسۋىندەي ەدى. نەۆانىڭ جاعالاۋى، تار دا تاريحي كوشەلەردە ەكەۋدەن ەكەۋ بىرەسە پۋشكين، بىرەسە دوستوەۆسكي، بىرەسە بولاشاق جايلى اڭگىمە شەرتەدى، اجىراماس دوسقا اينالادى.

چتوب ناۆەك وستاتسيا ۋگريۋمىم.
چتوبى ستات ۆەسەلەي ي نەجنەي،
چتوبى ۆپرەد ني مينۋتى نە دۋمات
و پرەكراسنوي تاتارسكوي كنياجنە،
چتوبى پەنە موە ي توملەنە
نەوجيداننو ۆسپومنيلا تى،
ۆوزۆراششايۋ تەبە وتراجەنە
چۋجەزەمنوي تۆوەي كراسوتى.

ولەن وقىپ بىتكەن سوڭ لەۆ نيكولاەۆيچ بىلاي دەدى: «يا ليۋبليۋ ۆاس نامسرايجاۆ، ي پيشۋ پوەزي و ۆاس…».

كونەي وتبيۆال يا ي ۆەرنىم يح روزدال،
يا منوگو دوبىچي ۆ كيتاە دوستال;
نو گدە تا دوبىچا، تو ۆەدومو زۆەزدام
س كونەي ي دوبىچي يا سچاستليۆ نە ستال.

نو نىنە ستويۋ يا پري سچاستە نا ستراجە،
يا دليننوە ك يۋرتە پريستاۆيل كوپە —
ۆ نەي كاريە وچي موەي نامسرايدجابى.
ۆ نەي چەرنىە كوسى, ۆ نەي سچاستە موە.

الايدا تاعدىر باسقاشا بولدى. لەۆ گۋميلەۆ تاعى دا سوتتالادى. ءبىر قىزىعى، ول نوريلسكىدەگى تۇرمەدە قازاق حالقىنىڭ دارىندى اقىنى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ اكەسى ومار سۇلەمەنوۆپەن ءبىر كامەرادا وتىرادى. مەرزىمى بىتكەن سوڭ ءوز ەركىمەن سوعىسقا سۇرانىپ كەتەدى. بەرلينگە جەتەدى. الايدا قايتا كەلگەن سوڭ 1949 جىلى ول تاعى دا سوتتالادى. قازاقستانداعى كارلاگ-تا 1 جىل وتەۋ جازاسىن وتكىزەدى. جالپى لەۆ گۋميلەۆ تۇرمەدە جۇرسە دە 7 جىل ىشىندە 3 تومدىق ءوزىنىڭ ەڭبەگىن جازىپ شىقتى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ باستى ەڭبەگىنىڭ ءبىرى «درەۆنيە تيۋركي» بولاتىن.

يا بى موگ گورازدو بولشە سدەلات، ەسلي بى مەنيا نە دەرجالي 14 لەت ۆ لاگەرياح ي 14 لەت پود زاپرەتوم ۆ پەچاتي. تو ەست 28 لەت ۋ مەنيا ۆىلەتەلي نا ۆەتەر! بۇل لەۆ گۋميلەۆتىڭ جان ايقايى ەدى.

قاتال تاعدىردىڭ قاhارىنا ۇشىراسا دا، لەۆ نيكولاەۆيچ پەن وچيرىن نامسرايجاۆ ءبىر-ءبىرىن ەشقاشان ۇمىتقان جوق. بۇل وقيعالار كەز كەلگەن كوركەم شىعارماعا ارقاۋ بولاتىن تاريح، تاعدىر. شىن سۇيگەن جانداردىڭ كورەر كۇندەرى بار ەكەن. «كەبىن كيگەن كەلمەس، كەبەنەك كيگەن كەلەر» دەگەندەي، ەكەۋى ارادان 30 جىل وتكەننەن كەيىن قايتا كەزدەسەدى. الايدا بۇل تىم كەش كەلگەن جانە ۇزاق كۇتكەن قاۋىشۋ ەدى…

چتوب ناۆەك نە وستاتسيا ۋگريۋمىم.
چتوبى ستات ۆەسەلەي ي نەجنەي،
چتوبى ۆپرەد ني مينۋتى نە دۋمات
و پرەكراسنوي تاتارسكوي كنياجنە،
چتوبى پەنە مويو ي توملەنە
نەوجيداننو ۆسپومنيلا تى،
ۆوزۆراششايۋ تەبە وتراجەنە
چۋجەزەمنوي تۆوەي كراسوتى.

بۇل كەش ەستە قالارلىق ادەمى ءسات بولاتىن. ءبىر كەزدە لەۆ نيكولاەۆيچ سىرتقا شىعىپ كەتكەندە ايەلى ناتاليا ۆيكتوروۆنا قوناعى وچيرىن نامسرايجاۆقا بىلاي دەيدى:

«ۆى زناەتە ون ودنوليۋب ي ۆسيۋ جيزن ون ليۋبيل تولكو ۆاس. زنالي لي ۆى وب ەتوم؟».

…كاجدىي نارود حرانيت ۆ سەبە پروشلوە، ي چتوبى لاديت س ينوپلەمەننيكامي، نادو ۋۆاجات يح ەتنيچەسكۋيۋ ۋنيكالنوست ي پرەدۆيدەت يح رەاكتسيۋ نا كاجدوە نەوبدۋماننوە سلوۆو يلي پوستۋپوك. ۆەد سكولكو سەگودنيا كونفليكتوۆ پرويسحوديت يز-زا ۆزايمنوگو نەپونيمانيا يلي لوجنوي ۋۆەرەننوستي، چتو ۆسە ليۋدي وديناكوۆى.

بۇل ويدا سول ءتۇنى ايتىلعان بولاتىن.

يا، ماقالامنىڭ باسىندا جازعانداي مەن وسىنداي ۇلكەن عالىمنىڭ لەكتسياسىن تىڭدادىم. ءيا، لەۆ نيكولاەۆيچتىڭ وتە قۇندى، ماعىنالى ەڭبەكتەرى بارشىلىق. اسىرەسە ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدىسى «پرويسحوجدەنيە كازاحسكوگو ەتنوسا».

ل. گۋميلەۆ جايلى باسقا عالىمداردىڭ جازعاندارى مەن پىكىرلەرىن مەن ءتارجىمالاماي ءتۇپ نۇسقا كۇيىندە ۇسىنۋدى ءجون كوردىم:

 وبرازوۆانيە كازاحسكوگو نارودا ل.ن. گۋميلەۆ (منوگيە اۆتورى تاكوگو جە منەنيا) سۆيازىۆاەت نەپوسرەدستۆەننو س ۋلۋسوم دجۋچي، ەگو رازدەلەنيە نا تري وردى: بەلۋيۋ، سينيۋ ي زولوتۋيۋ. ينتەرەسنو، چتو ون سەتۋەت نا تو، چتو ۆ زاپادنوي يستوريوگرافي ۋكازىۆايۋتسيا تولكو دۆە وردى: بەلايا ي زولوتايا. يمەننو س سينەي وردوي، زانيماۆشەي تەرريتوريۋ وت تيۋمەني دو مانگىشلاكا، سۆيازىۆاەت ل.ن. گۋميلەۆ پرويسحجدەنيە كازاحسكوگو نارودا.

ل.ن. گۋميلەۆ ۆنەس سۆوي نەوتسەنيمىي ۆكلاد ۆ يزۋچەنيە يستوري ەتنوگەنەزا كازاحسكوگو نارودا، ناۋچنو دوكازاۆ، چتو كوچەۆايا تسيۆيليزاتسيا دالا ميرۋ سيستەمۋ گوسۋدارستۆەننوگو ۋپراۆلەنيا نا گرومادنوي تەرريتوري ەۆرازي.

 ك تومۋ جە ل.ن. گۋميلەۆ نيكوگدا نە سكرىۆال سۆوەگو تەپلوگو وتنوشەنيا ك كازاحام، كاك ي ك درۋگيم پوتومكام كوچەۆىح نارودوۆ ەۆرازي، ۋتۆەرجدايا، چتو مەجدۋ پرەدستاۆيتەليامي روسسيسكوگو ي ستەپنوگو سۋپەرەتنوسوۆ سۋششەستۆۋەت پولوجيتەلنايا كومپليمەنارنوست، كوتوروي نەت، ك پريمەرۋ، ۆ وتنوشەنياح رۋسسكيح ي ەۆروپەيتسەۆ. كاك گوۆوريل ل.ن. گۋميلەۆ ۆ ودنوم يز ينتەرۆيۋ: «ليچنو منە، تەسنىە كونتاكتى س كازاحامي، تاتارامي، ۋزبەكامي پوكازالي، چتو درۋجيت س ەتيمي نارودامي پروستو. نادو ليش بىت س نيمي يسكرەننيمي ي ۋۆاجات سۆوەوبرازيە يح وبىچاەۆ. ۆەد سامي وني سۆوي ستي پوۆەدەنيە نيكومۋ نە ناۆيازىۆايۋت».

 ناۋچنوە ناسلەديە ل.ن. گۋميلەۆ يمەەت نەپوسرەدستۆەننوە وتنوشەنيە ي ك يستوري ي پرويسحوجدەنيۋ كازاحسكوگو نارودا. گۋميلەۆ گلۋبوكو ي ينتەرەسنو يسسلەدوۆال يستوريۋ ەگو پرەدكوۆ: حۋننوۆ، تيۋركوۆ، كيپچاكوۆ.

 ل.ن. گۋميلەۆ كونە تاريح ءۇشىن دە، ەجەلگى حالىق بولعان قازاق حالقى ءۇشىن دە ۇشان تەڭىز قىزمەت ەتتى. ول الەمدىك ويشىلداردىڭ ءبىرى دە، بىرىگەيى. ول ءوزىنىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرىندە ۇلى دالاداعى كوشپەندى حالىقتىڭ الەمدىك مادەنيەت پەن تاريحقا وراسان ۇلەس قوسقان ۇلى حالىق ەكەندىگىن دالەلدەدى. سول ءۇشىن دە 2001 جىلىنىڭ 5-ءشى ماۋسىمىندا تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ەلباسى ن. نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنە وسى تۇلعانىڭ اتى بەرىلدى.

ءوز باسىم ازامات رەتىندە دۋما-داعى نيكونوۆ پەن جيرينوۆسكي سياقتى ءوزى سۋ ىشكەن قۇدىعىنا تۇكىرەتىن پەندەلەرگە – قازاق ەلى جايلى ءبىر پىكىر بىلدىرمەس بۇرىن الدىمەن ءوز حالقىنىڭ تاريحشى عالىمدارىن وقىپ تانىسا دەيمىن. مىسالى ل.گۋميلەۆ قازاقتار جايلى:

«نا وسنوۆە سوحرانيۆشيحسيا كوچەۆىح سەمەي، رودوۆ – كاك مونگولوۆ، تاك ي تيۋروك – ستالي وبرازوۆىۆاتسيا پلەمەننىە سويۋزى – جۋزى. التاي، تارباگاتاي، تيان-شان ۆ سوچەتاني س پريلەگايۋششيمي راۆنينامي – ەتوت رازنووبرازنىي لاندشافت بىل مەستوم، گدە زاروديلسيا كازاحسكي ەتنوس ي وتكۋدا، پوتوم راسپروسترانيلسيا نا شيروكيە، بەسكراينيە ستەپي ەۆرازي، ۆپلوت دو ۆولگي. كازاحي كاك ەتنوس ۆىشلي يز وچەن كراسيۆوي، پريرودنو-بوگاتوي ي بلاگوۋستروەننوي سترانى… حوتيا كازاحي، كاك نارود، سۋششەستۆوۆالي، ەستەستۆەننو، ي رانشە. ۆسە تري كازاحسكيە جۋزا بىلي وبەديدەنى مەجدۋ سوبوي پوليتيچەسكيمي ي كۋلتۋرنىمي سۆيازامي، ي ەتو بىلا نايبولەە ۋدوبنايا فورما دليا ميرنوگو سۋششەستۆوۆانيا كوچەۆنيكوۆ ۆ ستەپي».

مۇرنىنىڭ استىنان باسقانى كورە المايتىن كەيبىر شوۆينيستتەر سولتۇستىك قازاقستانعا كوز الارتىپ جاتقان بۇگىنگىدەي الماعايىپ زاماندا ۇلتى ورىس بولعانىمەن جانى قازاق عالىم ل.ن. گۋميلەۆتىڭ سوزدەرى ولارعا وي سالار دەگەن ۇمىتتەمىن:

…يستيننايا درۋجبا نارودوۆ ۆوزموجنو تولكو پري گلۋبوكوم ۋۆاجەني ك دوستوينستۆۋ، چەستي، كۋلتۋرە، يازىكۋ ي يستوري كاجدوگو نارودا، شيروكوم وبششەني مەجدۋ نيمي. مى دولجنى ۆسياچەسكي سپوسوبستۆوۆات دالنەيشەمۋ راسشيرەنيۋ كونتاكتوۆ ناتسيونالنىح كۋلتۋر، يح ۆزايمنومۋ وبوگاششەنيۋ، يح پودەمۋ ي راستسۆەتۋ.

P.S… ۆ مويح جيلاح تيۋركسكايا كروۆ دجۋچي-حانا، وسنوۆاتەليا زولوتوي وردى “ارسىلان-لەۆ گۋميلەۆ”.

تالعات تەمەنوۆ،
قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى،
دراماتۋرگ، تەاتر جانە كينورەجيسسەرى

Abai.kz