7 قاڭتار كۇنى سايتىمىزدا «ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ بولجاۋى. شىنى قايسى، وتىرىگى قايسى؟» اتتى ماقالا جاريالانعان ەدى. ول ءماشھۇر بابامىزدىڭ بولجاۋى تۋرالى ماقالا بولاتىن. ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ تۋعان شوبەرەسى اباي شاراپيەۆ اتالعان ماقالاعا قوسىمشا رەتىندە بەلگىلى ءدىن قايراتكەرى سادۋاقاس عىلمانيدىڭ (1890-1972) ەستەلىگىن جىبەردى. سايتىمىزدىڭ ەلەكتروندى پوشتاسىنا كەلگەن وسى ەستەلىكتى دە وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. 

---

ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى تۋرالى ءبىراز ءسوز

حالىق اۋزىندا ارعىندار، ونىڭ ىشىندە سۇيىندىك دەگەن تاپتىڭ ىشىندە مولشەردەن اسقان ءبىر سوزدەر ءجۇردى. بۇل اسىرەسە 1930-1931 جىلداردا. ول بىلاي: ءماشھۇر ءجۇسىپ ەڭ اسقان اۋليە، كەرەمەتى كۇشتى ادام. ءتىپتى ءوزىنىڭ ولەتىنىن دە ءبىلىپ، وزىنە قابىر قازدىرىپ قويدى. حالقىنا: «سەندەردىڭ مەنى جاقسى كورگەنىڭ قايسى؟ مەن ولگەندە باتا قىلعاندارىڭدى كىم بىلەدى؟ شىن مەنى جاقسى كورسەڭدەر، مەن تىرىدە باتا قىل، كوزىممەن كورىپ كەتەيىن دەدى»، - دەپ سۇيىندىك، ونىڭ ىشىندە ءوزى ەركىن ارالاسىپ، سىيلاسىپ وتىرعان ەلدەرى قارجاس، ايدابول دەگەن حالىقتار اڭىز قىلىپ، ءبىز تىرىدەي ماشھۇرگە باتا قىلامىز، دەپ اۋىل باسى قوي سويىپ، سابا جيىپ، ءوزىنىڭ سالدىرعان قابىرىنىڭ جانىندا دۋمان وتكىزىپ جاتىر. ءبىر جازدا قىرىق بەس قوي، جەتپىس سابا قىمىز بولدى دەپ ايتۋشىلار ايتىپ كەلىپ ءجۇردى. ارينە، ءبىز قانجىعالى، سۇيىندىك اسىرەسە، قارجاس، ايدابول مۇنى وتە ماداقتاسىپ، ونىڭ ۇستىنە كەرەمەتى مول، ولەتىنىن ءبىلىپ ىستەپ جاتىر دەسىپ، نەشە قوسىمشا ءسوز ەتەك الدى. ءماشھۇردىڭ تابى كۇلىك، ونىڭ ىشىندە تىلەۋىمبەت دەگەن تابى بولسا دا، قىزىقتاپ وسكەن ەلى ايدابول، قارجاس ەدى. «ءماشھۇر ءبىلدى» «ءماشھۇر ايتتى» دەگەن ورەسكەل اسىرىپ ايتىلعان ءسوز بولىپ، ءماشھۇر ولاي دەمەيدى، ءماشھۇر عايىپتى بىلمەيدى، عايىپتى بىلەم دەپ داۋعا قىلمايدى، بۇل سوزدەرىڭىز ماقتاۋ ەمەس، بوقتاۋ بولادى. جولسىز جايلارىن كەزدەسكەن ول ەلدىڭ ادامدارىنا ايتاتىن بولدىم. ءماشھۇردىڭ وزىنە جولىعىپ، نە حات جازىپ سۇراۋعا ءدال سول زاماندا قيسىنى دا جوق، جالتاقتاعان ءبىر حالدە ەدىك.

1931 جىلى كۇز ايلارىمەن ولەڭتى دەگەن وزەننىڭ سىرت جاعالاۋىن قونىس قىلىپ، سۇيىندىك ەلى مەن قارجاس، كۇلىك، قوزعان دەگەن تاپتاردىڭ سول ولەڭتىنى مەكەندەپ وتىرعاندارىمەن ارالاس وتىردىم. ءبىر كۇن قارجاس، كۇلىك اۋىلى دەگەن اۋىلدىڭ ازاماتى قازىكەن ءاناپيا بالاسى بايانعا بارادى. وندا ءىنىسى سۇلتان باياندا اتقارۋ كوميتەتى بولىپ ىستەيدى. سونىڭ سوعىمىن اپارادى جانە ماشھۇرگە سالەمگە بارادى دەگەندى ەسىتتىم. مەن ەندى انىق حاباردى بىلۋگە بولادى دەپ اتتانىپ، قازىكەن ۇيىنە بارىپ سۇراستىرسام، ايتقانداي ەرتەڭ جۇرەمىن دەپ وتىر ەكەن. سۇراعانىمدا بەرگەن جاۋابى: «سۇلتانعا سوعىمىن اپارىپ بەرەيىن جانە ءىلىمى عايىپ ۋاقىت قوي، ءماشھۇردى ءبىر كورىپ بالا-شاعالارىممەن بارىپ، باتاسىن الىپ قايتايىن دەپ نيەت قىلىپ وتىرمىن. ءبىر جىلقىنىڭ سەمىز تايىن ماشھۇرگە ارناپ اپارام»، - دەدى.

«مەن وسىڭىزدى سىرتتان ەستىپ ادەيى كەلىپ وتىرمىن. ءبىر امانات ءسوزىم بار. سونى ورىنداپ قايتاتىن بولساڭ دەدىم». قازىكەن: «وي، تاقسىر، نەگە ورىندامايمىن، ايتىڭىز»، - دەگەن سوڭ مەن اماناتىم ءماشھۇر، ارينە، سىزدەردىڭ ءپىر-ۇستاز قىلىپ قىزىقتاعان ادامدارىڭىز، مەن دە ول كىسىگە دوس-تىلەكتەس ادامنىڭ ءبىرىمىن، قازىرگى ۋاقىت وزىڭىزگە بەلگىلى، سوندىقتان مەنەن سالەم ايتىڭىز! حاقىمىزدا دۇعادا بولسىن، حات  جانسىز، ءسىز جاندى جاندىنىڭ ءىسى ورىندى بولار دەپ اۋىزشا تاپسىرما بەرىپ وتىرمىن. قازىرگى ۋاقىتتا حالىق  ءماشھۇر تۋرالى كوپ اڭگىمە ايتىپ ءجۇر عوي! وسى اڭگىمەلەردىڭ شىنى قانداي؟ وتىرىگى قانداي؟ ءبىر اۋىز قوسپا جاساماي حالىنان ماعان حابار اكەپ بەرىڭىز»، دەپ كوڭىلىمدەگى ءسوزىمدى ايتىپ قايتتىم.

ءبىر كۇندەردە: «قازىكەن كەلىپتى»، - دەگەندى ەستىگەن سوڭ، ادەيى بارىپ، «ال ەندى ءسىز سول ءماشھۇر اۋىلىنا باستاپ، كىرگەننەن بىلاي سويلەپ بەرىڭىز» دەگەندە، قازىكەن: «نامازدىگەر ۋاقىتى موللا ءماشھۇردىڭ اۋىلى ماڭايىنا جەتتىك. ءبىر ايعىر ءۇيىرى جىلقىسى بار، بيەسىن جاڭا اعىتىپ، جايىلىپ بارادى ەكەن. قاتىن-بالا، ءبىر جولداسىمىز بار. اربانىڭ ەكى جاعىندا ەكى جەتەك جىلقىمىز بار. جولداسىما ايتتىم، سەن قاراشى، موللانىڭ جىلقىسىنىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ ءمىنىپ جۇرەتىن تورى اتى بار ما ەكەن؟ ادەيى الىستان كەلە جاتقاندا موللا ۇيىندە بولسا، وڭدى بولار ەدى، دەدىم. جولداسىم، انە تۇر، ءجۇر دەدى. بۇرىننان كورىپ جۇرگەن بەلگىلى ات قوي. قۋانىپ جاقسى بولدى دەپ ءۇي سىرتىنا كەلىپ، توقتاپ تۇستىك. موللانىڭ ۇيىندە ەكەنى انىق بولدى. ۇيگە كىرىپ، سالەمدەسىپ، اماندىق، ەل-جۇرتتى سۇراسىپ وتىرىپ، ەكى ءسوزىنىڭ ءبىرى ءال-حامدۋ لي-ل-لاھ دەپ قايتا-قايتا ايتا بەردى. مەنىم ويىمشا، بۇل كىسىنىڭ وسىنشا ءال-حامدۋ لي-ل-لاھ, شۇكىر دەۋى وتە كوبەيىپ كەتتى. مەن: «تاقسىر، سىزدەر اللاعا جاعىنۋ، عيبادات قىلۋ، شۇكىرشىلىك قىلۋدى جاقسى بىلەسىز، اتقاراسىز، بىراق ءسىزدىڭ وسىنشا كوپ «حامد، شۇكىر» ايتۋىڭىزدىڭ ءبىر سەبەبى بار ما؟» - دەپ سۇراپ قالدىم. سوندا موللا: «ەي، قازىكەن-جان، وندا، ارينە، ءبىر سەبەپ بار! سەبەبى مەن تاڭەرتەڭ ءشاي ىشكەننەن كەيىن (ونىڭ ول كىسىگە جولداس بولىپ جۇرەتىن كىسىسىن شاقىرىپ): «سەن تورى اتتى اكەلىپ ارباعا جەك، ەكەۋمىز پالەنشەنىڭ (اتىن اتادى) اۋىلىنا بارىپ قايتايىق»، - دەگەن سوڭ، ول ات جەگىپ، دايار بولدى دەپ حابارلادى. مەن سوندا ويىما ءبىر وي ءتۇستى، مەن بارام دەگەن اۋىلدا جۇمىسىم جوق، تەك كوڭىل كوتەرۋ ءۇشىن عانا بارامىن! ەگەر الىستان ءبىر ادامدار: «موللاعا سالەم بەرەمىن»، - دەپ كەلىپ قالسا، كەلگەن ادام ماقرۇم بولىپ، رەنجىپ كەتەدى عوي، قويشى، بارماي-اق قويايىن دەپ بارمايتىن بولىپ،  جەككەن اتتى ءتۇسىرتىپ، وتىرىپ قالدىم. مىنە، الىس جولدان سىزدەر قەلىپ قالدىڭىز. ارينە، مەن جوق بولسام: «قاپ-قاپ موللاعا سالەم بەرىپ، كورە الماي كەتتىك»، - دەپ رەنجىمەيسىڭدەر مە؟ اللا بۇل ويدى جۇرەگىمە سالعانىنا قۋانىپ، «حامد-شۇكىردى» كوپ ايتۋىما سەبەپ بولدى»، - دەپ جاۋاپ بەردى.

مەن: «تاقسىر، سىزدەردى مەن كەرەمەتپەن ءبىلدىم دەپ ايتپايسىز عوي! بولماسا، كەرەمەت بىلگەنسىز عوي»، - دەدىم. سوندا تۇرىپ موللا: ەي، قازىكەنجان! ماعان كارامات  قايدان كەلدى. مىنە، كورمەيسىڭ بە، قۇيرىعىمدى جۋعا قولىم جەتپەيدى، ءبىر وتىرعان، بوقتىكوت اداممىن (ارينە، سوڭعى ومىردە وتە سەمىرىپ كەتكەن ادام ەدى). ءوز باسىنا تازالىعى بولماعان ادامنان كارامات كۇتۋگە بولمايدى. بۇل كارامات ەمەس، بۇل جۇرەككە اللانىڭ سالعانى بولادى. ءبىر ءسوزدى اللا جۇرەككە سالادى. سونى پەندەسى سويلەپ قالادى. سول سويلەپ قالعانى تۇبىندە ءدال كەلەدى. شىراعىم، بۇل پەندەنىڭ بىلگەنى ەمەس، اللانىڭ سالعانى»، - دەدى دە، كەلىنىنە قاراپ: «ءاي بالام! انا ابدىرەنى اشىپ، ۇستىندە تۇرعان قارا مەستىڭ ۇستىڭگىسىن الىپ بەرشى»، - دەدى. كەلىن الىپ بەردى. اشىپ ءبىر قاعازعا جازعان ءبىر اۋىز ولەڭىن وقىدى. ونى جازعان ۋاقىتى كورسەتىپ قويىلعان ەكەن، وتىز ەكى جىل بولىپتى جازعانىنا سول ولەڭدى:

بايلار اۋ جيعان مۇلكىڭ جاننىڭ قاسى،

زەكەتىن بەرىپ ءجۇرسىڭ اتاڭ باسى.

جاقىباي جالشىلاردىڭ جان ولجاسى، - مازمۇنىندا. شىراعىم، مىنانى جازعالى وتىز ەكى جىل، ول زاماندا وسى زاماننىڭ حالى وياۋ تۇرسىن، تۇسىمىزگە كىرگەن جوق. مەن مۇندا بايلاردىڭ مالىن كانپىسكەلەپ, جارلى جالشىلارعا تاراتىپ بەرەتىنىن قايدان بىلەم؟ اللا جۇرەككە سالدى، مەن ونى سويلەدىم، ءدال بولعانى مىنە كورىپ وتىرسىز»،-دەپ جىلادى.

مەن: «تاقسىر! بۇل ءبىزدىڭ كەلۋىمىز بىلاي تۇرسىن، ءوزىڭىزدىڭ ولەتىنىڭىزدى دە كەرەمەتپەن ءبىلىپ وتىرعان جوقسىز با، 71-72 (72-73)-تە ولەمىن دەپ، قابىرىڭىزدى جاساتىپ قويعان جوقسىز با؟» - دەدىم. سوندا ول كىسى تۇرىپ: «شىراعىم، عايىپتى اللا عانا بىلەدى، پايعامبارلار دا عايىپتى بىلمەيدى. مەن قاشان ولەتىنىمدى بىلگەننەن قابىر جاساتىپ وتىرعام جوق. وزىڭە كور قازىپ قويۋ ساۋاپ دەپ عالىمدار ايتقان، سونى مەن قابىرلىگىن جاساتتىم. ال «71-72 (72-73) تە ولەمىن» قايدان تۋعان، سونى ايتايىن:

مەن بۇحارا-ي شارىپتە وقۋ وقىپ جۇرگەنىمدە ءبىر كۇنى كوكالتاش مەدرەسەسىنەن شىعىپ كەلە جاتىر ەدىم. كولدەنەڭ كوشەدەن بۇحارا حالقىنا ءماشھۇر اتىشۋلى ءبىر دۋانا بار ەدى. ونى حالىق وتە سىيلايتىن ەدى. سول كىسى كەلە جاتىر ەكەن. مەن ادەپسىزدىك بولار دەپ الدىنان وتپەيىن دەپ توقتاپ تۇردىم. ول كىسى جەتىپ، الدىما ءبىر شىعىپ، ارتىما ءبىر شىعىپ، ارقاما نايزاسىن تاقاپ تۇرىپ: «جەتپىس ەكى، جەتپىس ءبىر» - دەپ، «جەتپىس ەكى، جەتپىس ءبىر»، - دەپ وتە شىقتى. سوندا تۇرىپ، مەن اللا مۇنىڭ اۋزىنا سالعانى، مەنىڭ ءومىرىم بولار ما ەكەن؟ 72-73 كۇندە، بولماسا 72-73 ايدا، بولماسا 72-73 جىلدا ما دەپ، ويلانىپ قالىپ، 72-73 كۇندە توستىم، وندا ولمەدىم. ەندى 72-73 ايدى توستىم، ودان امان ءوتتىم. قازىر 71 اياقتالۋعا جاقىن، 72 كەلە جاتىر. سول دۋانانىڭ اۋزىنا اللا سالعان ءسوز بولسا، مەنىڭ اجالىم 72-73 جاسىمدا بولار دەپ كۇتىپ وتىرمىن».

بۇل سوزگە تۇسىنبەي قاراڭعى حالىق: «وسى جاستاردا ولەمىن دەپ وتىر، ولەتىنىن بىلەدى»، - دەپ بىلشىلداپ ءجۇر. «بوقتىكوت بىلسە، مەن بىلەرمىن»، - بوعاۋىز ءسوزىن سويلەپ قويدى.

«ول كىسىنىڭ ايتقانى وسى، مەنىڭ ەستىگەنىم وسى»، دەپ باستان-اياق بايانداپ بەردى. سون-سوڭ حالىقتىڭ ايتقانى نە، ءماشھۇر عايىپتى بىلەدى دەگەن الىپ-ۇشتى ءسوزىنىڭ تۇپكى نەگىزى نە ەكەنىن تولىق ءتۇسىندىم دە: «راقمەت ءسوزدى ءتۇزۋ جەتكىزگەنىڭىزگە»، - دەپ ءماشھۇر حازىرەتكە زور العىسىمدى ايتتىم. اللا راقمەتىندە قىلسىن! – دەدى.

ءبىر شايىردىڭ ءسوزى دەپ

ءماشھۇر ءجۇسىپ كوشىرىپ جازعانىنان كوشىردىم

(التىباس قىپشاقتان شىققان اقمولانىكى، - دەپ جازىپتى)

ىستامبول پاتشا بولساڭ قۇدىس، شامعا،

بۇحار مەن ۇكىم قىلساڭ ۇندىستانعا.

اعىلشىن، قىتاي، جاپون، رۇمدى الىپ،

ءدىن تۇزەپ، ءامىر قىلساڭ بۇل جيھاندا.

تۇتساڭ دا جەتى ىقلىمنىڭ ءبارىن تەگىس،

كىرەرسىڭ اقىر ءبىر كۇن كورستانعا.

ەسەپسىز باي بولساڭ دا قارىنبايداي،

جومارت بوپ، مال شاشساڭ دا حاتىمتايداي.

پاتشادايىن ءامىر تەمىر ءدىن تۇزەتىپ،

بولساڭ دا ايدىك باتىر ارىستانداي.

شەشەن بول جيرەنشەدەي قىزىل تىلگە،

اقىردا جاتار جەرىڭ تار لاقات-جاي.

ءماشھۇر سوزىنەن ءۇزىندى:

بولعانمەن ورتاسى جوق كەي ءسوز جالعان،

اقىندار ولەڭ قىلىپ تەرگەپ العان.

بىردەن كەپ، ءتورت اياعى ءسوز بولعان سوڭ،

جاقسىلار جالعان دەمەي قۇلاق سالعان.

رازى بولعان ءبىر جان جوق يەسىنە،

كىرەتۇعىن كىرمەيدى وي ەسىنە.

يماندى عىپ يشاندار ايىرباستاپ،

كوپشىلىكتىڭ ات پەنەن تۇيەسىنە.

عالىمدار بىلگەن عىلىمىن پۇلعا ساتىپ،

وقۋ بار، ۇعىنۋ جوق قۇداي اتىن.

بۇرقىراعان توزاڭ-شاڭ، جۇرگەن اڭ-تاڭ،

جاس-كارى ءبارى مەڭ-زەڭ باسى قاتىپ.

بىلعارىنىڭ ورنىنا كون مەن ءسىرى،

تەرىس قارار ۇناتپاي ءبىرىن-ءبىرى.

«ال»، «بەر» دەگەن ءسوز ەدى ەكى اعايىن،

«ال» ءولىپ، «بەر» دەگەن ءسوز قالدى ءتىرى.

جاقسىلار قورعاسىنداي اۋىر بولار،

كوزى سوقىر، قۇلاعى ساۋىر بولار.

جارلىنىڭ جازداي مىنگەن شولاعىنداي،

اياعى اقساق، ارقاسى جاۋىر بولار.

نازىم ماشھۇردەن

(ايەلدەر جايلى)

زەنھار دۇنيەدە مەھريبان،

قاتىنداي نەعمات بار ما ەكەن؟

قيىندا قىلار جانىن قۇربان،

قاتىنداي نەعمات بار ما ەكەن؟

قاتىنىڭ بولسا ءماستۋرا,

سەن بولارسىن ميسلي تورە،

بارىپ شاريعاتتان سۇرا،

قاتىنداي نەعمات بار ما ەكەن؟

قاتىنىڭ بولسا قاماش،

كورسە تويار قارنى اش،

بالالارى ءدۇررى تاس،

قاتىنداي نەعمات بار ما ەكەن؟

قاتىنىڭ بولسا بايدىڭ قىزى،

شاھ-ي تابان بولسا ءجۇزى،

دەرتكە دارمەن ءاربىر ءسوزى،

قاتىنداي نەعمات بار ما ەكەن؟

قاتىنىڭمەن ءۇيىڭ اباد

سۇيسەڭ ءجۇزى قانت-نابات،

جانە ءبىرىن ايتسام ۇيات،

قاتىنداي نەعمات بار مەكەن؟

قاتىندى ءۇي ميسلي شاھار،

ءومىر تابار ادام باھار.

قاتىنسىزدىڭ ءىشى زاھار،

قاتىنداي نەعمات بار ما ەكەن؟

ءماشھۇر ءجۇسىپ ءوز سۋرەتىن ولەڭمەن تانىتقانى:

ارعى اتام سۇيىندىك-ءتى، كۇلىك زاتىم،

ءماشھۇر دەگەن ءبىر لاقاپ، ءجۇسىپ اتىم.

قوي كوزدى، قىر مۇرىڭدى، ورتا بويلى،

اققۇبا بيداي ءوڭدى قياپاتىم.

ين شا’ اللاھ!، وسى سوزدە جالعانىم جوق،

ەشكىمگە باي دەپ نازار سالعانىم جوق.

ءبىر قۇدايدىڭ وزىنە باسقا جاننان،

ءبىر تيىن ءۇمىت قىلىپ بارعانىم جوق.

ءبىر قۇدايدىڭ وزىنەن تيگەن سوڭ دەم،

ارىستاننىڭ اۋزىنان اسادىم جەم.

مال جيىپ باي بولايىن دەمەسەم دە،

سونداداعى بولمادىم ەشكىمنەن كەم.

مولدالاردى سۋرەتتەپ جازعان مىناداي ولەڭىن ادەك قۇلجان بالاسىنان ەستىپ جازدىم.

كىسى ولسە جينالادى قوجا-مولدا،

ءبارىنىڭ تۇرعانداي بوپ يمان قولدا.

دۇعا وقىپ، قۇران شىعىپ، كۇلىسەدى،

ءبىر پايدا بار ىنتاسى تابۋ جولدا.

پەيىلىن ايتا بەرسە موللالاردىڭ،

ءبىرى جوق بويلارىندا ۇيات-اردىڭ.

وقىتسا ايت پەن جۇما ۋاعىز ايتىپ،

بولماي ما ميراسقورى پايعامباردىڭ.

قاي مولدا قۇداي ءۇشىن قۇران شىقتى،

ۇستاعان جەرى بار ما ءدىندى مىقتى.

اس ءىشىپ، اقشا العان سوڭ ولىكتەردەن،

ساتقان بوپ قۇداي ءسوزىن بۇلار شىقتى.

اقشا الماي ءمايىت ءۇشىن شىقسا قۇران،

حاقق جولى شاريعاتتىڭ وسى ۇران.

ءبىرى جوق ءدىننىڭ جولىن دۇرىس تۇتقان،

ءبارى دە قاعىپ تۇسەر وڭكەي قىران.

قوجا ءجۇر اتاسىنىڭ اتىن ساتىپ،

كىسى ولسە، قارىق ولجاعا قالار باتىپ.

ات-ايعىر، تۇيە-بيە سىباعاسى،

بەرمەسە داۋلاسادى بۇلار جاتىپ.

بار ەدى ساداقادا جەتى ورىن،

ءبىرى جوق ونىمەنەن بۇلار ونىڭ.

حاقق جولىن بىلە تۇرا بۇرمالاعان،

توزاققا وزگەلەردەن كەتەر بۇرىن.

سادۋاقاس عىلماني

Abai.kz