بۇگىنگى تاڭداعى  ادامزات قوعامىنداعى بولىپ جاتقان زامانۋي ۇردىستەر، كەيدە ءبىزدى قۇندىلىقتارىمىزدى قايتا باعامداپ، بولاشاققا باسقا باعدار جاساۋعا ۇيرەتىپ جاتاتىنى ءسوزسىز.

تاريح سان تاراۋعا ءبولىنىپ جاتادى، ءبىر ورىندا تۇرعان ەشنارسە جوق، بۇگىنگى تاريحىمىزدا زامانۋي دەگەن ءسوزدىڭ  وزى كۇنىنە وزگەرىسكە ۇشىرايتىن شاماعا جەتتى. ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىز، ادامزات قوعامنىڭ دامۋ تاريحىنداعى ۇلكەن پلاستتى الىپ وتىرعان ەرەكشە جاڭا اقپاراتتىق ءداۋىر. كەزىندە ياسپەرس اتاپ كورسەتكەن «ۋاقىت ءوسى» ۇعىمى زامانۋي ۇردىستەردى ايقىنداپ، ادامزات قوعامنىنىڭ پوستيندۋستريالدى دامۋ ءداۋىرى مەن جاھاندانۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇسىپ جاتقانىن بەرگەن بولاتىن.

جاھاندانۋ ءۇردىسى بۇگىندەرى الەمدەگى نەگىزگى قوزعاۋشى كۇش پەن جاڭا تەندەنتسيالار مەن اقپاراتتتىق جەلىسىن تامىرداي جايعان، جاڭا تەحنولوگيالاردىڭ دامۋ ءۇردىسىن قالىپتاستىرۋشى فاكتور. الايدا، جاھاندانۋدىڭ پايدا بولۋىمەن پايدا بولعان كەي سۇراقتارعا ادامزات مۇددەسى ءۇشىن ىڭعايلى ەمەس جاعدايلاردىڭ تۋىنداپ جاتقانىن ەسكەرسەك، ايدىڭ ارعى بەتى بار ەكەندە ەسكە تۇسىرەمىز. سونداي جاڭا ماسەلەلەردىڭ ءبىرى ءدىننىڭ ساياسيلانىپ، تەررورلىق، ەكسترەميستىك قۇرالعا اينالۋى بولىپ وتىر. ساياسي، ەكونوميكالىق، ءدىني جانە دە ۇلت پەن مادەنيەتارالىق قاتىناستارداعى تۋىنداپ جاتقان جاڭا ماسەلەلەر بۇرىنعى وسى سالالار بويىنشا قۇندى سانالعان ويلار مەن شەشۋ مەحانيزمدەرىن قايتا قاراپ، جاڭا قورىتىندى جاساۋعا يتەرمەلەيتىنى انىقتالدى. قۇندىلىقتاردى قايتا ولشەۋ كەرەك ەكەندىگىن بۇرىن سوڭدى بولماعان جاڭا ماسەلەلەردىڭ پايدا بولۋىمەن بايلانىستىرامىز. وسى جاڭا ماسەلەلەر بولىپ وتىرعان تەرروريزم مەن ەكسترەميزم الەمدەگى كوپتەگەن مەملەكەتتەر مەن قوعامداردىڭ ءوز قۇندىلىقتارىن قايتا قاراۋ مەن قايتا قۇرۋعا اكەلىپ جاتىر.

بىزدە تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە الەمدىك ارەنادا بولىپ جاتىرعان ۇدەرىستەردىڭ بەلسەندى قاتىسۋشى بولا وتىرا، مۇنداي ماسەلەلەردەن تىس بولا المايمىز. وعان كۋا سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە بولاعان تەررورلىق اكتىلەر مەن ءدىني احۋالدىڭ تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى كۇرت وزگەرۋى. جانە دە گەوساياسي ورنالاسۋىمىز بوينىشا دا ورتا ازياداعى ەڭ ماڭىزدى ساياسي كۇش رەتىندە دە، ءبىزدىڭ كەمەمىزدى قانداي دا بولماسىن تاقىرىپتاردى قۇرال رەتىندە پايدالانعان كۇشتەر تەربەتۋگە تىرىسارى دا ءسوزسىز. مۇنى ءبىز ءدىن ارقىلى ەلىمىزگە ىرىتكى مەن قوعام ساناسىنا ۋ سەبىپ جۇرگەن ءارتۇرلى ءدىني-ساياسي توپتاردىڭ قوزعالىستارىنان بايقايمىز. مىسالى سول دايش-تىڭ دا جاستارىمىزدى ينتەرنەت ارقىلى بولسىن، ىشكى رەكرۋت جۇمىستارى ارقىلى بولسىن ءوز قاتارلارىنا قوسىپ الىپ جاتىرعاندىعى.

مىنەكەي، وسىنداي قۇداي مەن ادامنىڭ اراسىن ساۋدالاپ جۇرگەندەردىڭ، ارامزا ساياسي جۇمىستارىنا قارسىلاسۋ ءۇشىن بىزگە مىقتى يممۋنيتەت كەرەك. ال ول يممۋنيتەت ءبىزدىڭ تاريحىمىز بەن سالت سانامىز بولىپ تابىلادى، ياعني جەر بەتىندەگى ۇلت رەتىندە ەرەكشەلەنەتىن بەلگىلەرىمىز. ەكىنشىدەن وتە جاقسى ۇيىمداستىرلىعان مەملەكەتتىك جۇمىستار مەن ءادىل دە، ادىلەتتى قۇقىقتىق قۇرالدار.

وسى ماسەلە توڭىرەگىندەگىە ەلىمىزدەگى قۇقىقتىق قۇرالدارعا بايلانىستى ايتار بولساق، رەسمي بيلىك ءدىني ەكسترەميزم جانە تەرروريزمگە قارسى ەلدەگى بيلىك ورگاندارىن تەگىس جۇمىلدىرا وتىرىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كۇرەس جۇرگىزىپ كەلەدى. زاڭدىق نەگىزدەرگە نازار سالساق، 1999 جىلدىڭ 13 شىلدەسىندە «تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىل» تۋرالى زاڭ قابىلداندى. 2005 جىلدىڭ 18 اقپانىندا «ەكسترەميزمگە قارسى ءىس-قيمىل» تۋرالى زاڭ قابىلداندى. بۇدان بولەك، 2013 جىلدىڭ 24 قىركۇيەگىندە №648 جارلىعىمەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىل جونىندەگى 2013-2017 جىلعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى قابىلدانىپ، سول باعىتتا قىراۋار جۇمىستار جۇرگىزىلدى.   جانە دە «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى قر 2011 جىلعى 11 قازانداعى № 483-ءىV زاڭى» جانە دە وسى زاڭ اياسىنداعى جۇرگىزىلگەن جۇمىستاردى ەسكەرسەك، اتقارىلعان جۇمىستاردا از ەمەس. الايدا تەرروريزم مەن ەكسترەميزم ونىمەن كۇرەسكەن سايىن جاڭا مەتودتاردى ويلاپ تابۋدا، مىسالعا الاتىن بولساق بۇرىن تەررورلىق اكتىنى جارىلىستار ارقىلى ۇيىمداستىرعان توپتار، بۇگىندە جۇك ماشينەلەرى مەن كولىكتەردى قۇرالعا اينالدىرىپ وتىر. بۇل دەگەنىڭىز ولاردا قالىپتاسىپ جاتىرعان جاعدايلارعا بەيىمدەلىپ، جاڭا كەيىپ پەن فورمالار ىزدەنىسىندە دەگەندى بىلدىرسە كەرەكتى.

قازاقستان ءبىرتۇتاس، ساياسي جۇيەسى قالىپتى ەل رەتىندە مۇنداي كۇندەلىكتى كەيىپىن وزگەرتىپ جاتىرعان قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ الدىن الۋ ماقستاتىندا ءوز ءىس-شارا جوسپارلارىندا ۇيىمداستىراتىنى دا انىق. وعان دالەل «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ 2017-2020 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى». اتالعان قۇجات ەلىمىزدەگى جانە الەمدەگى ءدىني احۋالدى ەسكەرە وتىرا دايىندالعان وتە ماڭىزدى قۇجات بولىپ تابىلادى. تۇجىرداما نەگىزىندە، اعىمداعى ءدىني احۋال تالدانىپ، ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ دامۋ ۇردىستەرى پايىمدالىپ، جانە ونىڭ نەگىزگى قاعيداتتارى مەن تاسىلدەرى انىقتالىپ، وسى قۇجات نەگىزىندە بىرقاتار زاڭدىق نورمالارعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار دايىنداۋ كوزدەلگەن. ياعني، ەلىمىزدە ءدىندى دەسترۋكتيۆتى قۇرال رەتىندە قولدانۋدىڭ الدىن الۋ، زايىرلى قوعام نەگىزىندەرىن قالىپتاستىرۋ ارقىلى تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە بىردەن ءبىر العىشارت بولىپ تابىلاتىن قۇقىقتىق قۇجات بولىپ وتىر.

قوعامدا ءدىني راديكاليزم مەن ەكسترەميزم يدەولوگياسىنىڭ تارالۋىنا جول بەرمەيتىن جاڭا قۇقىقتىق نورمانىڭ قاجەتتىلىگى مەن اكتۋالدىلىعى وسىنداي مەملەكەت تاراپىنان قيمىل قوعالىستى تۋىنداتىپ جاتىر. تۇجىرمدامادا ەلدەگى ءدىني احۋالعا ايقىن باعا بەرىلىپ، العاش رەت ءدىن سالاسىن قۇقىقتىق رەتتەۋ بارىسىندا جاڭا باعىت-باعدارلارعا باسىمدىلىق جاسالىپ، جاڭا جۇمىس جوسپارىن دايىندالىپ وتىر. مىسالى حالىقتىڭ كوپشىلىگى ءالى كۇنگە دەيىن «زايىرلىلىقتىڭ» وزىن دۇرىس تۇسىنە بەرمەيتىندىگى ايتىلىپ، ونىڭ ەشقاندايدا اتەيزم ەمەس ەكەندىگى جونىندەگى رەسمي انىقتامالىقتار.

ءدىني ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ جانە وعان قارسى ءىس-قيمىل بويىنشا مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋدا ورتالىق مەملەكەتتىك جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ جۇمىستارى تيىمدىلىگىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى انىقتالىپ، وسى تۇجىرىمداما نەگىزىندە دايىندالعالى جاتىرعان بىرنەشە زاڭدارعا وزگەرىستەرگە بايلانىستى «قر جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك باسقارۋ جانە ءوزىن-ءوزى باسقارۋ تۋرالى» زاڭىنا دا تولىقتىرۋ جاسالۋ قاراستىرىلعان. بۇل دەگەنىڭىز ۇلكەن كەشەندى ىستەردىڭ نەگىزى، فۋندامەنتى وسى تۇجىرىمدامادان باستاۋ الادى دەگەن ءسوز. ۆەدوموستۆوارالىق ءوزارا ءىس-قيمىل بارىسىنداعى، ءدىن سالاسىنداعى ماقساتتار مەن مىندەتتەرگە قول جەتكىزۋ جوسپارى ءۇشىن ءوزارا ءىس-قيمىلدى، ۆەدوموستۆوارالىق كوممۋنيكاتسيالاردى دامىتۋ دا جوسپارلانعان. بۇل كوپتەگەن پروتسەسسۋالدى ماسەلەردى شەشەدى جانە دە قۇقىقتىق قۇرالداردىڭ بەلسەندى جۇمىسى كورىنەدى دەگەندى بىلدىرەدى، ياعني جەدەل ءوزارا ءىس-قيمىلدار ارقىلى پايدا بولىپ جاتىرعان قاۋىپ –قاتەرلەرگە دەر ۋاقىتىندا جاۋاپ بەرۋگە تيىمدىلىكتى ارتتىرادى.

تۇجىرمادا كەشەندى شەشىمدەر جاساۋعا باعىتتالعانىن ەسكەرەتىن بولساق، قوعامداعى بىرقاتار باعىتتارعا مىسالى اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيا، ءبىلىم مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ، مادەنيەت، سپورت،مەملەكەتتىك قىزمەت، جەرگىلىكتى ءوزىن ء–وزى باسقارۋ سىندى سالالارداعى ەكسترەميزمگە جول بەرمەۋ جوسپارلارى ارقىلى ەلدەگى ءدىني احۋالدىڭ وڭ باعامدارعا ساۋالاتىنى كوڭىلگە ءۇمىت وتىن ۇيالاتادى.

تۇجىرىمدامانىڭ ينديكاتورلارى بويىنشا:

1. ەل حالىقىنىڭ ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى قولداۋ دەڭگەيى 2018 جىلى – 89%، 2020 جىلى - 91%
2. حالىقتىڭ مەملەكەتتىڭ زايىرلى دامۋ قاعيداتتارىن قولداۋىنىڭ ءوسۋى دەڭگەيى 2018 جىلى - 61%، 2020 جىلى - 63%.
3. حالىقتىڭ ءدىني ەكسترەميزم مەن ونىڭ دەسترۋكتيۆتى يدەولوگياسىنا قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى حاباردار بولۋىنىڭ ءوسۋ دەڭگەيى 2018 جىلى - 76%، 2020 جىلى 78% قۇرايدى دەپ كوزدەلگەن.

وسى ناتەجيەلەرگە قول جەتكىزەتىن بولساق، ەلىمىزدە دەسترۋكتيۆتى جانە دە ءدىني  راديكالدى قوزعالىستاردىڭ تىرشىلىك ارەالى تارىلاتىنى انىق. تۇجىرىمداما قىسقا ۋاقىت ارالىعىنداعى ستراتەگيالىق جوسپار بولعانىمەن حالىققا بەرەرى كوپ. وڭتايلى جۇرگىزىلگەن اقپاراتتىق جۇمىستاردىڭ ناتەجيەسىندە حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتى ارتىپ، وزىندىك ءاربىر ازاماتتىڭ ەكسترەميزم مەن راديكاليزمگە قارسى ينديۆيدۋالدى يممۋنيەتى پايدا بولادى. ال ءوز كەزەگىندە ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىن الەمدىك قاۋىمداستىقتا باسەكەگە قابىلەتتى ۇلت وكىلدەرىنە اينالدىرارى ءسوزسىز.

وسى رەتتە ءبىز ساراپشىلاردان پىكىر سۇرادىق.

بەرىك ابدىعالي، ساياساتتانۋشى:
– ءدىن ارقاشان ساياساتپەن بىرگە جۇرگەن نارسە، ول ەكەۋىن ءبىر-بىرىنەن ايىرۋ مۇمكىن ەمەس. كەڭەستىك وكىمەت ءدىندى ساياساتتان تىس قويعىسى كەلدى، بىراق ونىسىنان تۇك شىقپادى. ءدىندى بيلىك مەملەكەت تۇتاستىعى مەن ۇلتتار بىرلىگى ءۇشىن ءتيىمدى پايدالانۋ كەرەك. Ђز ءدىنىن دامىتا وتىرىپ، وزگە ءدىندى دە قورعاۋ – مەملەكەت مۇددەسىنە ساي بولۋى ءتيىس. ءتىپتى مەملەكەت تۇتاستىعى ءۇشىن ءدىن ساياساتتان دا ۇستەم بولۋى شارت. اقش-تىڭ وزىندە پرەزيدەنت قولىنا بيبليانى ۇستاپ، انت بەرەدى، ياعني ءدىندى قولدايدى، سول ارقىلى ساياسي ىقپالىن كۇشەيتەدى. مىسالى، اعىلشىندار وسمان يمپەرياسىن قۇرتۋ ءۇشىن «ۆاحابيزم» اعىمىن ويلاپ تاپتى. اقش اۋعانستاندا بيلىك جۇرگىزۋ ءۇشىن تاليبتەردى قولداپ، كەزىندە يسلام ءدىنىنىڭ ىشىندەگى ءارتۇرلى اعىمداردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالدى. ءارتۇرلى اعىمعا، مىسالى، پروتەستانتتار مەن كاتوليكتەر بولىپ ەكىگە ءبولىنىپ، ءوز-وزدەرىمەن قىرىلىسۋ ولاردىڭ وزدەرىندە دە بولعان، ءالى دە بار. ارينە كەز كەلگەن ءدىن بەيبىتشىلىكتى، تۇتاستىقتى، قايىرىمدىلىقتى ۋاعىزدايدى. Ђكىنىشكە قاراي، ءدىن بەيبىت ساياسات بولا المايدى. مىسالى، يسلام ءدىنىن گرۋزياعا نەمەسە قىتايعا اپارىپ، «بۇل بەيبىتشىلىك ءدىنى، وسى ءدىننىڭ اياسىندا ءبارىمىز بىرىگەيىك» دەسەم، ەشكىم ونى دوستىق دەپ، بەيبىت تۇرعىدا قابىلدامايدى، جاۋ دەپ قابىلدايدى. سوندىقتان كەز كەلگەن ەلدە ءدىني سەكتالارعا شەكتەۋ قويىلعان. ول دا ساياسات. بىزدە ءدىني سەكتالارعا تىيىم سالاتىن زاڭ بار، بىراق ول زاڭدى اينالىپ ءوتىپ كەتەتىن اقىلدىلار دا وتە كوپ.

مۇحيتدين يساۇلى، تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:
– اللاھ تاعالا اقىرەتتە ءبىر مولدادان سۇراپتى: «سەن مەن ءۇشىن نە ىستەدىڭ؟» دەپ. سوندا الگى مولدا: «مەن سەن ءۇشىن ءبارىن ىستەدىم. سەنى ادامدارعا تانىتتىم، ەلگە ۋاعىز ايتتىم، تەلەديداردان سەن تۋرالى سويلەدىم، سەن تۋرالى ماقالا جازدىم، كىتاپ جازدىم...» دەپتى. سوندا اللاھ تاعالا: «سەن ونى مەن ءۇشىن، مەنىڭ ريزاشىلىعىم ءۇشىن ەمەس، ءوز مۇددەڭ، ءوز ءناپسىڭ ءۇشىن جاسادىڭ. سوندىقتان ونىڭ ساعان ساۋابى جوق، تەك قانا ازابى بار...» دەپتى.
ءدىن – بەيبىتشىلىك تىرەگى. ءدىن ساياساتتان تىس بولا المايدى، بىراق ونى بەيبىت ماقساتقا پايدالانۋ كەرەك. ويتكەنى ءدىننىڭ ءوزى بەيبىتشىلىك ءۇشىن اللاھ تاعالانىڭ ادامزاتقا جىبەرگەن بۇيرىعى. سوڭعى عاسىردا ءدىندى ءار مەملەكەت، اسىرەسە الپاۋىت، الىپ ەلدەر وزدەرىنىڭ ساياسي مۇددەسىنە پايدالانىپ جۇرگەنى بەلگىلى. يسلام دا، حريستيان دا، يۋدا دىندەرى دە وعان قاتاڭ تۇردە تىيىم سالادى. ياعني، ءدىندى جەكە باستارىنىڭ مۇددەسىنە، جەكە قۇرالىنا اينالدىرۋ – كىسى ولتىرۋدەن دە ۇلكەن كۇنا. قازاقستاندا ءدىن ماسەلەسى ساياسي مۇددەگە اينالىپ كەتپەۋىن قاداعالاۋ قاجەت. ەلباسىنىڭ «دىنارالىق ديالوگىنىڭ» ءوزى ساياسي مۇددەگە اينالىپ كەتپەۋى ءۇشىن، مەملەكەتتىك تۇرعىدا قاراپ، ونى رۋحاني باعىتقا باعىندىرۋ كەرەك. بۇل شارا – بەيبىتشىلىككە جۇمىس ىستەيتىن، ءدىننىڭ ءوز ماقساتىن، ءوز ميسسياسىن ورىنداۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقان شارا.

سايپۋللا ساپانوۆ، ساياساتتانۋشى:
– ءدىندى ساياساتتاندىرۋ مىندەتتى تۇردە قوعامدا ءارتۇرلى ەتنيكالىق، ءدىني ت.ب. قايشىلىقتارعا اكەپ سوقتىرادى. قازىرگى كەزدە ءداستۇرلى دىندەردى مەملەكەتتىك يدەولوگياعا پايدالانۋ ۇردىستەرى بەلەڭ الدى. بىراق مۇنىڭ ارتى مەملەكەتتەگى ەتنيكالىق قايشىلىقتاردىڭ شيەلەنىسۋىنە اكەپ سوقتىرادى. ماسەلەن، يۋگوسلاۆيا، رەسەي ت.ب. ەلدەردە وسىنداي قايشىلىقتار بولدى. كەيىننەن رەسەيدىڭ شەشەنستانعا قاتىستى ساياساتى ءسال وزگەردى، ويتكەنى ولار ءدىندى يدەولوگيالىق قۇرال رەتىندە ەمەس، يدەيالىق بىرلىك رەتىندە پايدالانۋ كەرەكتىگىن دەر كەزىندە ءتۇسىندى. يۋگوسلاۆيادا مۇسىلماندارعا قارسى، مەملەكەتتى مۇسىلمانداردان تازالاۋ ساياساتى جۇرگىزىلدى، ولاردى كەمسىتۋ باستالدى، ولاردى مەملەكەتتىك قىزمەتتەن قۋ بەلەڭ الدى. ولاردىڭ مەكتەپتەرىن جاپتى. ونىڭ سوڭى ەتنيكالىق قاراما-قايشىلىقتارعا، ازامات سوعىسىنا الىپ كەلدى. سوندىقتان، ءدىندى مەملەكەت ساياساتىندا يدەولوگيالىق قۇرال رەتىندە پايدالانۋدىڭ قاجەتى جوق، ونى قوعامدى توپتاستىرۋشى يدەيا رەتىندە پايدالانۋ كەرەك. بۇل الەمدىك تاجىريبەدە بار. ماسەلەن يراندا قوعامدى توپتاستىراتىن يدەيا – يسلام. اۋعانستاننىڭ ءوزىن الىپ قاراساق، تاليبتەردىڭ كەزىندە ولار قوعامدى بىرىكتىرۋ ءۇشىن راديكالدى يسلامدى پايدالاندى. سول سياقتى، ساۋد ارابياسىندا دا وسىنداي ءۇردىس بولدى. بۇل ۇستانىم حريستياندار الەمىندە دە بار. ءىى-دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن ەۋروپانى كاتوليتسيزمدىك بىرىكتىرۋ يدەياسى بولعان، بىراق ول جۇزەگە اسپادى، ينتەگراتسيا يدەياسى جەڭدى. سوندىقتان بۇل ماسەلەنى وسى تۇرعىدا قاراستىرۋ كەرەك.

ساۋالنامانى جۇرگىزگەن ساۋلە ابەدينوۆا

Abai.kz