باسى: وشپەس ەرلىك

قىرىق ءۇشىنشى جىلدىڭ جازىندا سۇلەيمەنوۆ جايراتقان جاۋىنىڭ سانىن 239-عا جەتكىزدى. بۇگىنگى زامان وقىرماندارى ىشىندە: «ونى كىم ساناپ وتىر ەكەن؟ مولشەرمەن جازىلعان شىعار، ­– دەپ ويلايتىندار دا بولۋى مۇمكىن. انىقتاما بەرە كەتسەك ارتىق بولماس. سوعىس كەزىندە ءار سنايپەردىڭ ارنايى كىتاپشاسى بولدى. ونى ۇرىس اياقتالعان سوڭ ۆزۆود، روتا كومانديرى تەكسەرىپ، ءتيىستى ماعلۇماتتى ءتۇسىرىپ، قولىن قويىپ، راستاپ وتىرعان. اسكەري قۇجات بولعان سوڭ بۇعان ەرەكشە ءمان بەرىلگەن. ونىڭ ۇستىنە ىبىرايىم جاي مەرگەن ەمەس، ءوز الدىنا بولەك، جەكە دارا جوسپارمەن ارەكەت جاسايتىن «باقىلاۋشى مەرگەن» بولعان. نەمىستەر ونى سىرتىنان «دالا مەرگەنى»، «جانالعىش ازيات» دەپ اتاپ، قاتتى سەسكەنگەن. ءتىپتى سۇلەيمەنوۆتى اتىپ تۇسىرگەن نەمىس سنايپەرىنە مول سىياقى مەن ماراپات تا تاعايىنداعان. ۆەرماحتىڭ ەڭ ۇزدىك مەرگەندەرىن شاقىرىپ، الدەنەشە رەت قازاق باتىرىنا قارسى قويعان. سول جەكپە-جەكتىڭ بارىندە ىبىرايىمنىڭ مەرەيى ۇستەم بولعان.

وسىلايشا قازاق جاۋىنگەرىنىڭ داڭقى شارىقتاپ، شىرقاۋ شىڭعا جەتكەندە – 1943 جىلدىڭ 9 شىلدەسىندە ءۇشىنشى ەكپىندى ارميانىڭ قولباسشىسى، گەنەرال-لەيتەنانت ك.ن.گاليتسكي، ارميا اسكەري كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، گەنەرال-مايور ا.ي.ليتۆينوۆ، ارميانىڭ شتاب باستىعى،  گەنەرال-مايور ف.يا.زۋەۆ قول قويىپ، ارميا كادر ءبولىمىنىڭ باستىعى، پولكوۆنيك كاسيانوۆ مورمەن كۋالاندىرىلعان باقىلاۋشى مەرگەن، ستارشينا ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆتى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنۋ تۋرالى ماراپات قۇجاتى بەلگىلەنگەن ءتارتىپ بويىنشا كالينين مايدانىنىڭ قولباسشىسى گەنەرال-پولكوۆنيك ا.ي.ەرەمەنكوعا جولدانادى.

ى.سۇلەيمەنوۆتىڭ تالاسسىز ماراپاتىنىڭ تاعدىرىن كەيىن مارشال، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتانعان، ال 1943 جىلدىڭ ساۋىرىنەن كالينين مايدانىنىڭ قولباسشىسى بولعان اندرەي يۆانوۆيچ ەرەمەنكو شەشەدى.

مەنىڭ سوعىس تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن اسكەري مۇراعاتتى اقتارا ءجۇرىپ بايقاعانىم، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى سياقتى مارتەبەلى اتاققا ۇسىنىلعاندا ۇمىتكەردىڭ مايدانعا كىرگەن كۇنىنەن باستاپ، بارلىق ەرلىكتەرى تۇگەلدەي تىزبەكتەلىپ، ەگجەي-تەگجەيلى باياندالادى. ال ى.سۇلەيمەنوۆتىڭ ەكى بەتتەن تۇراتىن فورمۋليارداعى ماراپاتىنىڭ بار سيپاتتاماسى باس-اياعى ءبىر تۇتام ابزاتس جانە ءبىر سويلەمنەن عانا قۇرالعان. اسا ماڭىزدى قۇجات بولعان سوڭ ءبىر ءسوزىن دە قالدىرماي جانە ورنالاسۋ رەتىن بۇزباستان قاز-قالپىندا كەلتىرەيىك:

«سنايپەر 100 وس بر. – ستارشينا سۋلەيمەنوۆ يبرايم روجدەنيا 1911 گودا، ۆ دەيستۆۋيۋششەي ارمي س نويابريا 1942 گودا. ۋچاستنيك بوەۆ زا ۆەليكيە لۋكي. ۋنيچتوجيل 239 نەمتسەۆ. پودگوتوۆيل بولشوە چيسلو سنايپەروۆ، پوپۋليارەن ۆ ۆويسكاح ارمي. ناگراجدەن وردەنوم «كراسنايا زۆەزدا» ي مەداليۋ «زا بوەۆىە زاسلۋگي» (رفقموا، 33-قور، 686043-ءتىزىم، 49-بەت).

(ى.سۇلەيمەنوۆتى «كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى» اتاعىنا ۇسىنعان ماراپات قۇجاتى)

مىنە، بار بولعانى وسى. وتە اسىعىس ءارى ساۋاتسىزداۋ تولتىرىلعان.

ءوز باسىم بولعان وقيعانى بىلاي شامالايمىن. كوماندارم ارميانى ارالاپ ءجۇرىپ، ى.سۇلەيمەنوۆپەن تانىسادى. قاراماعىنداعى جاۋىنگەرلەر ساپىندا وسىنداي عالامات ەرلىگىمەن داڭقى شىققان مەرگەننىڭ ءالى كۇنگە دەيىن لايىقتى ماراپاتقا ۇسىنىلماي جۇرگەنىنە تاڭ-تاماشا قالعان ول دەرەۋ ونى باتىر اتاعىنا ۇسىنۋعا تاپسىرما بەرەدى. كوماندارمنىڭ تاپسىرماسىن جىلدام ورىنداۋعا كىرىسكەن اسكەريلەر سول ساتتە-اق ءتيىستى قۇجاتتى دايىنداپ، ونى جەدەل تەلەگرافپەن مايدان شتابىنا جونەلتەدى. مۇنى كالينين مايدانى شتابىنىڭ قىزمەتكەرى قارا سيامەن تولتىرىپ، ماراپات قاعازىنىڭ ءبىرىنشى بەتىنە جازعان «سوستاۆلەنو پو تەلەگرافنومۋ پرەدستاۆلەنيۋ 3 ۋد. ارمي» دەگەن سويلەم راستايدى.

ماراپات قۇجاتىنىڭ ەكىنشى بەتىندە ەكى ادامنىڭ قولى بار: ءبىرىنشىسى ا.ي.ەرەمەنكو بولسا، ەكىنشىسى – اسكەري كەڭەس مۇشەسى، گەنەرال-لەيتەنانت د.س.لەونوۆ (1944 جىلى جوعارعى باس قولباسشى ءستاليننىڭ باس شتابى باستىعىنىڭ ورىنباسارى دەڭگەيىنە دەيىن جوعارىلاتىلعان). ەكى گەنەرالدىڭ شيىرا قويعان قولدارىنىڭ ۇستىندە: «دوستوين ناگراجدەنيا وردەنوم لەنينا» دەگەن جالقى سويلەمنەن تۇراتىن كەلتە شەشىم جازىلعان. كوماندارم ۇسىنىسى مەن مايدان شتابىنىڭ قورىتىندىلارى ءبىر كۇندە، ياعني 1943 جىلدىڭ 9 شىلدەسىندە جاسالعان. بۇل قۇجاتتىڭ تىم شۇعىل، اسىعىس تولتىرىلعانىن دالەلدەي تۇسەدى.

ماراپات تاريحىن تولىق قامتىپ، تاپتىشتەپ كەلتىرۋىمىزدىڭ سەبەبى قاتىناس قاعازى ءۇشىنشى ەكپىندى ارميادان مايدان شتابىنا جونەلتىلىسىمەن «سۇيىنشىلەتكەن» قۋانىشتى حابار قازاقستانعا دا جەتەدى. اڭقىلداعان اعايىن ىبىرايىمدى باتىر رەتىندە قۇرمەتتەپ، ولەڭ-جىرعا قوسادى. قازاقتىڭ ۇلى اقىنى جامبىل اتامىزدىڭ ءوزى باتىر ۇلىنا جىر ارنايدى. ءتىپتى مايدان گازەتتەرى مەن كەيبىر ليستوۆكالاردا ى.سۇلەيمەنوۆتى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى دەپ كورسەتكەن.

ى.سۇلەيمەنوۆتىڭ قۇجاتى باتىر اتاعىنا ۇسىنىلعان كەزدە جاۋىنگەرلەر مۇنداي بيىك ماراپاتتى وتە سيرەك يەلەنەتىن. ويتكەنى سوعىستىڭ العاشقى كەزىندە تۇتقيىلدان تيگەن جاۋدان ويسىراي جەڭىلىپ، ەندى عانا ەسىن جيىپ، قارىمتا شابۋىلعا كوشكەن كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ جاپپاي جەڭىسكە جەتكەن وپەراتسيالارى سيرەك ەدى. جاۋدىڭ بەتى قايتقانمەن، ولاردىڭ قالىڭ توبىرى ماسكەۋدىڭ ىرگەسىندە تۇردى. ءتىپتى ىبىرايىم ازات ەتۋگە قاتىسقان ۆەليكيە لۋكي قالاسى ماسكەۋدەن نەبارى 470 شاقىرىمدا ورنالاسقان. سوندىقتان جاۋىنگەرلەردىڭ ەرلىك رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن باتىرلىعى داۋسىز، سايىپقىران ساربازدار عانا ەڭ مارتەبەلى ماراپاتقا ۇسىنىلدى. ونىڭ ۇستىنە  ىبىرايىمدى اتاعى الىسقا كەتكەن قولباسشى گاليتسكي باستاعان ءۇش بىردەي گەنەرال قولدادى. سوندىقتان اسكەردەگى ازاماتتار دا، تىلداعى اعايىن دا ماسەلەنى «ءبىرجولاتا شەشىلدىگە» ساناپ، قۇرمەت-قوشەمەتتى باستاپ كەتكەندە، ى.سۇلەيمەنوۆتى  لەنين وردەنىمەن ناگرادتاۋ تۋرالى جارلىقتىڭ وزىنە دە ءالى قول قويىلعان جوق ەدى.

كوماندارم ماراپاتقا ۇسىنعان قۇجات مايدان شتابىنا كەتكەندە ارميانىڭ ساياسي ءبولىمى ىبىرايىمنىڭ جەرلەستەرىنە قۋانىشتى جەدەلحات جولدايدى. وبلىس باسشىلارى قازاقي داستۇرمەن باتىردىڭ اتا-اناسىن قۇتتىقتاپ، كوپتەگەن ەلدى مەكەندەردە اسكەري-پاتريوتتىق سيپاتتاعى ءتۇرلى ميتينگىلەر وتكىزىلىپ، جەرلەستەرى باتىرعا ريزاشىلىق پەن ماقتانىشقا تولى حاتتار جىبەرەدى. ول حاتتاردىڭ ءبىرسىپىراسىنا ىبىرايىم مەن ونىڭ اسكەري بولىمىندەگىلەر جاۋاپ جىبەرەدى.

رەتى كەلگەندە ايتا كەتۋىمىز كەرەك، ىبىرايىم مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاماعان جان، بىراق ءوز بەتىنشە ساۋات اشىپ، سول كەزدەگى قولدانىستاعى لاتىن الىپبيىمەن حات-حابار جازاتىنداي دارەجەگە جەتكەن. جامبىل وبلىستىق مۇراعاتىندا ونىڭ اتا-اناسىنا جازعان بىرنەشە حاتتارى ساقتالعان.

قوس قاھارمان

قىرىق ءۇشىنشى جىلدىڭ كۇزىنە قاراي ءۇشىنشى ەكپىندى ارميا نەۆەل باعىتىنداعى شابۋىلدى ۇدەتتى. بۇل كەزدە مەرگەن نىساناسىنا ىلىنگەن جاۋدىڭ ۇزىن سانى دا ارتا ءتۇستى. سول تۇستاعى مايدان گازەتتەرىندە سۇلەيمەنوۆ جايلى كوپتەگەن ماقالالار جاريالاندى. بارلىق جاۋىنگەرلەر مەن مەرگەندەردى ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆتەن ۇلگى-ونەگە الۋعا شاقىرعان ارنايى جاۋىنگەرلىك پاراقشالار شىعارىلدى.

(ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆتىڭ مايدان دالاسىن شارلاپ كەتكەن فوتوسۋرەتى)

قىرىق ءۇشىنشى جىلدىڭ قازان ايىندا ءۇشىنشى جانە ءتورتىنشى ەكپىندى ارميا اسكەري-اۋە كۇشتەرىنىڭ قولداۋىمەن نەۆەلدى ءبىرجولاتا جاۋدان ازات ەتۋ وپەراتسياسىنا كىرىسەدى. تىڭعىلىقتى دايىندىقپەن، تۇتقيىلدان باستالعان قۋاتتى سوققىنىڭ ناتيجەسىندە نەمىستەردىڭ جانتالاسا قورعانعانىنا قاراماستان كەڭەس اسكەرلەرى 6-7 قازاندا قالانى جاۋدان بوساتادى. ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ بۇل شايقاستا دا العى شەپتەن تابىلدى.

نەمىستەر نەۆەلدى تاستاپ شىققانمەن ءىرى تەمىر جول تورابى ورنالاسقان قالانىڭ باتىس جاعىنداعى يزوچا ستانتسياسىنىڭ تۇبىنە توپتاسىپ، تاس-ءتۇيىن قورعانىسقا كوشەدى. ءدال وسى ستانتسيانى بوساتۋعا ارنالعان كەسكىلەسكەن ۇرىستار تەمىر جول بويىنداعى ستۋپەنچاتايا ۆىسوتا دەپ اتالاتىن جوتادا 1943  جىلدىڭ 15 قازانىندا بولادى.

جوتانىڭ سول قاپتالىنداعى وكوپقا «ماكسيم» پۋلەمەتىمەن قازاقتىڭ باتىر قىزى مانشۇك مامەتوۆا، ال وڭ قاناتىنداعى سنايپەرلىك اتۋعا لايىقتالىپ قازىلعان ءۇش وكوپقا ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ جايعاسادى. كوپ ۇزاماي, «سىلكىنتىپ زەڭبىرەكتەر جەردىڭ ءجۇزىن، وق بوراپ، سناريادتار قاققاندا ىزىڭ»، – دەپ اقىن جىرلاعانداي، الاپات ايقاس باستالادى. انتالاعان جاۋعا كەزەكتەسە وق جاۋدىرعان قوس قاھارمان اقىرعى دەمى بىتكەنشە ەرلىكتىڭ ماڭگى وشپەس ۇلگىسىن كورسەتەدى. قاۋمالاعان دۇشپانعا قىرعىن مايدان اشىپ، قايتا-قايتا شابۋىلعا شىققان نەمىستەردى باۋداي تۇسىرگەن مانشۇك پۋلەمەتىنىڭ داۋىسى وشكەندە، ىبىرايىم بار ىزا-كەگىن بويىنا جيناپ، سوڭعى پاترونى قالعانشا اندىزداعان جاۋمەن ارىستانشا ارپالىسادى. وسى شايقاستا اعالى-قارىنداستى باتىرلار ەرلىكپەن قازا تابادى.

قارۋلاس دوستارى قازاقتىڭ قوس باتىرىن نەۆەلدىڭ قاق ورتاسىنداعى پارككە ارۋلاپ قويىپ، قالالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1943 جىلعى 1 قاراشاداعى №1 شەشىمىمەن ەكى كوشەگە  م.مامەتوۆا مەن ى.سۇلەيمەنوۆتىڭ ەسىمدەرىن بەرەدى جانە بۇل كوشەلەر كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى باتىرلاردىڭ اتىندا.

ى.سۇلەيمەنوۆ ەرلىگىنە قاتىستى ماعلۇمات تولىق بولۋى ءۇشىن ايتار بولساق: يزوچا ستانتسياسى ءۇشىن شايقاستا مەرگەن جايراتقان جاۋىنىڭ سانىن 289-عا دەيىن جەتكىزسە دە ەشقانداي ماراپاتقا ۇسىنىلمايدى.

وسىعان قاراپ، ءۇشىنشى ەكپىندى ارميا باسشىلىعى ءوز ۇسىنىستارىنىڭ تولىق قولداۋ تاپپاعانى، ماراپات دەڭگەيى ءبىر دارەجەگە تومەندەتىلىپ، لەنين وردەنىمەن شەكتەلگەندىگى جونىندە حاباردار بولماعان سياقتى دەگەن بولجام جاساۋعا بولادى. ولار وزدەرى ۇسىنعان جاۋىنگەردىڭ ەرلىگى تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كورسەتىلگەندىكتەن، كسرو جوعارعى كەڭەسى ءبارىبىر اۋەلگى ۇسىنىستى قۋاتتاپ، ادىلەتتى شەشىم قابىلدايدى دەپ سەنگەن. ايتەۋىر، ىبىرايىم يزوچا ءۇشىن شايقاستا ەرلىكپەن قازا تاپقاندا اسكەري كوماندوۆانيە مۇلدە ءۇنسىز قالعان.

وسى تۇستا ءبارىمىز بالا كۇننەن ەسىمىن جىرعا قوسقان اياۋلى مانشۇك اپامىز تۋرالى كەيبىر مۇراعاتتىق دەرەكتەر جونىندە وي بولىسە كەتكەندى ءجون سانادىق.

ارميا باسشىلىعى قازاقتىڭ باتىر قىزىن نەۆەل تۇبىندەگى ەرلىگى ءۇشىن اۋەلدە 1-دارەجەلى وتان سوعىسى وردەنىنە ۇسىنۋمەن شەكتەلگەن. بۇل كەزدە ونىڭ داڭقى ءوز ەلىنىڭ اسپانىندا اسقاقتاپ تۇرعان بولاتىن. باتىر قىزدىڭ ەرلىگىن كوپە-كورنەۋ تومەندەتۋ رەسپۋبليكا باسشىلىعىن الاڭداتادى. ونىڭ ۇستىنە حالىق مانشۇكتى الدەقاشان باتىرلار قاتارىنا قوسىپ قويعان. سول كەزدە – 1944 جىلدىڭ 29 قاڭتارىندا كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى م.ي.كالينيننىڭ اتىنا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ن.سكۆورتسوۆ، قازاق سسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى ءا.قازاقباەۆ، قازاق سسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن.وڭداسىنوۆ قول قويعان مانشۇك مامەتوۆانى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا ۇسىنۋ جونىندە قۇجات جىبەرىلەدى. قۇجاتتا باتىر قىزدىڭ مايدانداعى بارلىق ەرلىگى ەگجەي-تەگجەيلى باياندالا كەلىپ: «ءوزىنىڭ جاۋىنگەرلىك ەرلىگى ءۇشىن قاھارمان پۋلەمەتشى قايتىس بولعاننان كەيىن كوماندوۆانيە تاراپىنان 1-دارەجەلى وتان سوعىسى وردەنىنە ۇسىنىلدى»، – دەپ جازىلعان (رفقم، 33-قور، 793756-ءتىزىم، 29-بەت).

قولىندا ۇلكەن بيلىگى بار كالينين اقساقالدىڭ بۇل ۇسىنىستى سوعىس جىلدارىندا قورعانىس حالىق كوميسسارى قىزمەتىن اتقارعان ءستاليننىڭ ورىنباسارىنا نەمەسە باس شتاب باستىعىنا جولداۋىنا ابدەن بولاتىن ەدى. بىراق سونىڭ وزىنە جۇرەگى داۋالاماعان دارمەنسىز توراعا حاتتى 1944  جىلى 7-اقپاندا قورعانىس حالىق كوميسسارياتىنىڭ كادر باسقارماسىنىڭ باستىعى ف.ن.گوليكوۆكە جولدايدى. ارادا ءبىر كۇن وتكەندە زنامەنسكي ەسىمدى پودپولكوۆنيك قول قويعان، م.مامەتوۆانىڭ ەرلىگىن راستايتىن انىقتاما كسرو جوعارعى كەڭەسىنە جونەلتىلەدى (مەملەكەتتەگى ەكىنشى ادامنىڭ بەدەلىنىڭ سيقى وسى انىقتاماعا قول قويعان كىسىدەن-اق ايقىن كورىنىپ تۇر).

حالقىمىزدىڭ تىلەگىنە ساي رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ بارىنشا قوزعاۋ سالۋىنىڭ ارقاسىندا قازاقتىڭ ەرجۇرەك قىزىنا كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ 1944 جىلدىڭ 1 ناۋرىزداعى جارلىعىمەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعى بەرىلدى.  بۇل كەزدە ىبىرايىمدى لەنين وردەنىنە ۇسىنعان قۇجات  كالينين اقساقال تاراپىنان ءالى قارالماعان دا ەدى.

سۇرمەرگەندى دارىپتەۋدى ماسكەۋ كەشەۋىلدەتكەنمەن جەرلەستەرى ۇمىتقان جوق. جامبىل وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1944 جىلعى 21 قاڭتارداعى قاۋلىسىمەن جامبىل قالاسىنداعى ورتالىق كوشەلەردىڭ بىرىنە، جامبىل اۋدانىنداعى ۇجىمشار مەن اۋىلدىق كەڭەسكە ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ ەسىمى بەرىلىپ، مەرگەننىڭ اتا-اناسىنا ارناپ ۇلىنىڭ اتىنداعى كوشەدەن جاڭا ءۇي تۇرعىزىلدى. بۇل ناعىز باتىرعا لايىق قۇرمەت ەدى.

مانشۇك مارتەبەلى اتاققا جەتكەن سوڭ جەرلەستەرى «ەندىگى كەزەك ىبىرايىمعا دا كەلدى-اۋ» دەپ ماسكەۋدىڭ شەشىمىن تاعاتسىزدانا كۇتتى. اقىر سوڭىندا ونىڭ ماراپاتقا ۇسىنىلعانىنا تۋرا ءبىر جىلعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ 1944 جىلعى 4-ماۋسىمداعى جارلىعىمەن ستارشينا ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆكە لەنين وردەنى بەرىلدى. ارينە، بۇل دا ۇلكەن ناگرادا، بىراق بۇكىل ەل كۇتكەن التىن جۇلدىز ەمەس ەدى.

ەل ەسىندەگى ەرلىك

جارلىق جاريا ەتىلگەندە سوعىس قيمىلدارى كسرو شەكاراسىنان اسىپ، ەۆروپا تورىنە قاراي اۋىسقان بولاتىن. جاڭا جەڭىستەرمەن جىگەرلەنگەن كەڭەس اسكەرلەرى قاشقان جاۋدى تىقسىرا قۋىپ، ەرلىكتىڭ ەرەن ۇلگىلەرىن كورسەتەدى. جاڭا باتىرلار، كەۋدەسىنە التىن جۇلدىزدى قوس-قوستاپ قاداعان قاھارمان ەرلەر شىقتى. جەڭىس كۇنى جاقىنداعان سايىن وتان قورعاۋشىلاردىڭ ومىراۋلارى وردەن، مەدالدارعا تولىپ، سوعىستىڭ العاشقى كەزەڭىندە ەسىمدەرى جارقىراپ شىققانداردىڭ ەرلىگى كومەسكى تارتا باستادى. بىراق، نەبارى  ءبىر جىلعا جەتپەيتىن ۋاقىت ىشىندە 289 جاۋدى جالعىز ءوزى جەر جاستاندىرعان ىبىرايىمنىڭ تاڭعاجايىپ ەرلىگىن جەرلەستەرى دە، قارۋلاستارى دا، ءتىپتى داڭقتى قولباسشىلار دا ۇمىتقان جوق.

سوعىستان كەيىن اتاق-داڭقى كۇللى الەمگە جايىلعان جەڭىس مارشالدارى – گ.جۋكوۆ، ي.كونەۆ، س.تيموشەنكو، ك.روكوسسوۆسكي، ۆ.سوكولوۆسكيلەردىڭ ەستەلىكتەرىنەن قۇرالىپ، كەيىن جيىرما شاقتى رەت قايتا باسىلعان «بيتۆا زا موسكۆۋ» اتتى بەدەلى زور، بەرەرى مول، ابىرويلى جيناق جارىققا شىقتى. داڭقتى قولباسشىلار جازعان وسى كىتاپتاعى ەستەلىگىندە گەنەرال-لەيتەنانت ف.ليسيتسىن: «مەنىڭ قويىن داپتەرىمدە مىنا ءبىر وقيعا تۋرالى جازبالار ساقتالىپتى. ۆەليكيە لۋكيدىڭ ماڭىندا جاز ايىندا وتكەن مەرگەندەردىڭ ارميالىق جيىنىندا داڭقتى مەرگەن سۇلەيمەنوۆ ءسوز سويلەدى. ول: «مەن نەگە موسكۆانى قورعادىم؟ مەن قازاقپىن، مەنىڭ قازاقستانىم موسكۆادان الىستا. موسكۆا – بارلىق كەڭەس ادامدارىنىڭ استاناسى. ول مەنىڭ دە استانام. مىنە، مەنىڭ موسكۆانى قورعاۋىم وسىدان شىعادى. مەن ەگەر جاۋدى توقتاتپاسا، قۇرتپاسا، ولار مەنىڭ قازاقستانىما دا جەتۋى مۇمكىن دەپ ويلادىم. مەن ءبىزدىڭ توپىراعىمىزدى تاپتاعان سوڭعى گيتلەرشىلدى جەر جاستاندىرمايىنشا تىنىم تاپپايتىن بولامىن. قازىر 239 ءفاشيستتىڭ كوزىن جويدىم. بارشالارىڭىزدى باسقىنشى جاۋدى اياۋسىز قىرىپ-جويۋعا شاقىرامىن»، – دەدى. مىنە، جەڭىس تۋىن موسكۆادان بەرلينگە دەيىن جەتكىزگەن ءدال وسىنداي ەرلەر بولاتىن»، – دەپ جازدى («بيتۆا زا موسكۆۋ، م.، 1958, س. 290-بەت).

قولباسشى ەستەلىگىنەن ءبىز جۇرەگى «مەن قازاقپىن»، «مەنىڭ قازاقستانىم» دەپ سوققان اڭقىلداعان اقجۇرەك باتىردىڭ، جاۋمەن قاسىق قانى قالعانشا شايقاسقان قاھارماننىڭ بەينەسىن كورەمىز. ول بەرلينگە جەتە المادى، بىراق وشپەس ەرلىگىمەن جەڭىس تۋىن جەلبىرەتكەندەرگە جارقىن جول اشتى.

كەڭەس وداعى سياقتى ورتاق وتان مەن ونىڭ استاناسى ماسكەۋدى ورىستارمەن قاتار، ەرلىك پەن جانقيارلىقتىڭ ەرەن ۇلگىسىن كورسەتكەن باۋىرجان مومىشۇلى، ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆتەي ۇلى دالا ۇلاندارىنىڭ قورعاعانىن قازاق جەرىنە كوز الارتۋشىلار ۇمىتپاۋى كەرەك.

«ەل ءۇمىتىن ەر اقتار، ەر اتاعىن ەل ساقتار» دەيدى حالىق دانالىعى. ىبىرايىم ەلىنىڭ ءۇمىتىن مولىنان اقتادى. تۋعان حالقى دا ونىڭ ەر اتاعىن ەسىندە ساقتاۋمەن كەلدى. وعان ۇلى جىراۋ جامبىل اتامىز باستاعان اقىندار جىر ارناپ، بالتاباي ادامباەۆ داستان جازدى. بەلگىلى جۋرناليست، سوعىس جىلدارىنىڭ وزىندە ىبىرايىم تۋرالى مايداندىق گازەتكە العاش ماقالا جازعان قاسىم ءشارىپوۆ اعامىز «ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ» اتتى كىتاپشا شىعاردى. مەرگەندى تالاي كورىپ، سىز وكوپتا سىرلاسقان، حالىق جازۋشىسى ءازىلحان نۇرشايىقوۆ اعامىز ءوزىنىڭ كوپتەگەن مايدان جازبالارىندا ىبىرايىم دوسىنىڭ ەرلىگىن تامىلجىتا تارقاتتى.

قازاق – وتكەن تاريحتا ەسەسى كوپ كەتكەن حالىق. التىن جۇلدىز ىبىرايىمعا عانا ەمەس، ەسىمى اڭىزعا اينالعان باتىر باۋىرجان مومىشۇلىنا، رەيحستاگقا جەڭىس تۋىن قاداعان راقىمجان قوشقارباەۆقا، داڭقتى پارتيزان قاسىم قايسەنوۆكە دە بۇيىرمادى. مۇنداي ادىلەتسىزدىككە ءار قازاقتىڭ ءىشى قازانداي قايناعانىمەن، ول زاماندا اقىرىپ تەڭدىك سۇرايتىن مۇمكىندىگى بولمادى.

ادىلدىك قازاقستان باسشىلىعىنا ن.ءا.نازارباەۆتاي ەلىن سۇيگەن، ەلى سۇيگەن قايراتكەر كەلگەن سوڭ عانا ورنىعا باستادى. ول ءوزىنىڭ زور بەدەلىن سالا ءجۇرىپ، 1990 جىلى باۋىرجان مومىشۇلىنا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن اپەردى.

كوپ ۇزاماي قولىمىز تاۋەلسىزدىككە جەتتى. ەلىنىڭ ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىرىن ەركىن ۇستاعان ەلباسى اۋەلى رەيحستاگقا جەڭىس تۋىن ءبىرىنشى بولىپ تىككەن راحىمجان قوشقارباەۆقا «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرىپ، كەيىن پارتيزان جازۋشى قاسىم قايسەنوۆتىڭ كەڭ كەۋدەسىنە باتىر جۇلدىزىن ءوز قولىمەن تاعىپ، بار قازاقتىڭ رۋحىن اسقاقتاتتى.

ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆ: «ۇلىم دەيتىن ەل بولماسا، ەلىم دەيتىن ەر قايدان تۋادى»، – دەگەن ەكەن. ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆ سوڭعى دەمى بىتكەنشە «قازاعىم، ەلىم» دەپ ءوتتى. ەندى سول جۇرەگى «ەلىم» دەپ سوققان ەسىل ەردىڭ جوعىن ىزدەۋ ءداستۇرى ءبىزدىڭ بۋىنعا دا كەلىپ جەتتى.

ەكىنشى جاھان سوعىسىندا قۇرالايدى كوزگە اتقان مەرگەندەر از بولماعان. سولاردىڭ قاتارىندا قيىر شىعىستىڭ قارلى-بوراندى نۋ ورماندارىن مەكەندەيتىن، بارلىق سانى قازاقتىڭ ءبىر اۋىلىنان اسپايتىن ناناي دەگەن وجەت حالىقتىڭ ماكسيم پاسسار دەگەن مەرگەن ۇلى بار ەكەن. كوزدەگەنىن ءمۇلت جىبەرمەيتىن اتاقتى دەرسۋ ۋزالانىڭ ءىنىسى ءبىر ءوزى 237 نەمىستى اتىپ ءتۇسىرىپ، 1943  جىلى ستالينگراد شايقاسى كەزىندە ەرلىكپەن قازا تابادى. وسى ەرلىگى ءۇشىن ول «قىزىل تۋ» وردەنىمەن ماراپاتتالىپتى.

نانايلار نامىسقوي حالىق بولىپ شىقتى. ەرلىگىمەن وزگەدەن وزىپ تۇرعان باتىر ۇلىن ۇمىتپاعان. ۇزدىكسىز سۇراۋ سالعان. ادىلدىك ىزدەپ، كسرو-نىڭ، رەسەيدىڭ كەشەگى-بۇگىنگى باسشىلارىنا باستىرمالاتا، توقتاۋسىز ءوتىنىش جولداۋمەن بولعان. اقىر سوڭىندا، ىزدەگەن مۇراتىنا جەتىپ، رەسەي پرەزيدەنتى ۆ.ءپۋتيننىڭ 2010 جىلعى 16-اقپانداعى جارلىعىمەن م.پاسسارعا «رەسەي باتىرى» اتاعىن اپەرگەن.

وسىدان ەكى جىلداي ۋاقىت بۇرىن ەلىمىزدەگى جوعارعى بيلىك اۋىستى. ەلباسىنىڭ سەنىمدى سەرىگى، الەم تانىعان قايراتكەر ازامات ق.ك.توقاەۆ بۇكىلحالىقتىق سايلاۋدا ەل پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى. قاسىم-جومارت كەمەلۇلى «ساباقتاستىق. ادىلدىك. ورلەۋ» دەگەن ءار قازاقتىڭ جۇرەگىنە جاقىن ۇراندارمەن قازاق ەلىن جاڭا بيىكتەرگە باستادى.

ءوزى دە جەڭىمپاز اكە، مايدانگەر جازۋشىنىڭ ۇلى قولىنداعى بيلىكتىڭ پارمەنىمەن ەسىمدەرى ءاردايىم ەل جۇرەگىنىڭ تورىنەن ورىن العان جوعارىداعى قاھارماندار قاتارىنا وشپەس ەرلىك جاساپ، ولمەس داڭققا بولەنگەن ىبىرايىم سۇلەيمەنوۆتى قوسار بولسا، اتا ءداستۇرىنىڭ تاماشا ساباقتاستىعى جاراسىمدى جالعاسىن تاۋىپ، ەل اڭساعان ادىلدىك سالتانات قۇرار ەدى. بۇل تاۋەلسىزدىگىمىزدى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋعا ۇمتىلعان جاس ۇرپاقتى جاڭاشا ورلەۋگە باستار ەدى.

«ەجەلدەن ەر دەگەن داڭقى شىققان» ەلىمىزدىڭ جاسامپاز رۋحى ءاردايىم بيىك بولىپ، بابالار ەرلىگىمەن ورنەكتەلگەن كوك تۋىمىز تەك اشىق اسپان استىندا عانا جەلبىرەسىن، اعايىن!  

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 

Abai.kz