بۇگىن - ساياساتكەر، العىر دا، الىمدى، سۇڭعىلا دا، سىرباز، قازاقتىڭ قامىن قارا باسىنان بيىك قويعان اياۋلى التىنبەك سارسەنبايۇلىنان قاپيادا كوز جازىپ قالعان كۇن. قازاق ءۇشىن قارالى كۇن!

وسىدان تۋرا ون بەس جىل بۇرىن قارا ءتۇندى جامىلعان قارا نيەتتى قىلمىسكەرلەر التىنبەك سارسەنبايۇلى مەن ونىڭ كومەكشىسى باۋىرجان بايبوسىن جانە جۇرگىزۋشىسى ۆالەري جۋراۆلەۆتى الماتىنىڭ سىرتىندا قاستاندىقپەن وققا بايلاعان ەدى.

ۋاقىت العا وزدى. الاشتىڭ جادىنداعى التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ ەسىمى مەن ەڭبەگى جىل وتكەن سايىن جاڭعىرىپ، جالعاسىپ كەلەدى.

بۇگىن ءبىز التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ ءار جىلدارى باسپاسوزدە ايتقان سوزدەرىن توپتاپ ۇسىنامىز.

«پرەزيدەنتتىڭ قاسىندا ۇلتتى ۇيىتۋعا، قوعامدى توپتاستىرۋعا شاما-شارقى بار ادال ادامدار ءجۇرۋى ءتيىس. ونىڭ ۇستىنە، قازىرگىدەي الماعايىپ زاماندا جاۋ ىزدەۋدىڭ ۇپاي اپەرە قويماسى جانە انىق. ساياساتتا قارا قورسەتكەننىڭ ءبارىنىڭ بويىنان كۇدىك ىزدەۋ، قانداي دا ءبىر بەلسەندىلىك تانىتقان قوعام مۇشەلەرىنەن سەبەپتى-سەبەپسىز جاۋلىق قورۋ، ەل اراسىنان دۇشپاندىق ىزدەۋ بۇرىن دا بولعان، بىراق، تۇپتەپ قەلگەندە، سونداي جاعدايلاردىڭ اقىرىنىڭ ورنى تولماس وقىنىشكە، قايعى-قاسىرەتكە ۇشىراپ كەلگەنىن تاريحتان جاقسى بىلەمىن».

***

«بۇگىنگى كۇنگى ماقسات - جاۋ ىزدەۋ ەمەس، پىكىر توقايلاستىراتىن جەر ىزدەۋ. باستى جانە نەگىزگى مىندەت - كوپ بولىپ قيمىلداپ، مەملەكەتتى نىعايتۋ، تاۋەلسىزدىكتى ساقتاپ قالۋ».

***

«كاسىپورىندار جاپپاي جەكەشەلەندىرۋدىڭ قۇرىعىنا ءىلىنىپ، ايلاپ-جىلداپ ايلىق پەن زەينەتاقى كورمەي، قوعام داعدارىپ، ادام باز قەشىپ كەتكەن زاماندا دا مۇنداي جونسىزدىكتەرگە جول بەرگەن جوق قوي، ولاي بولسا، نەگە بۇگىنگىدەي «قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» زاماندا سايلاۋدى ەۋروپا ەلدەرىندەگىدەي وركەنيەتتى تۇردە وتكىزە المايمىز؟».

***

«مەن ونشاقتى جىل مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياساتىمەن شۇعىلدانعان اداممىن. بىراق سوڭعى جىلدا ىشكى ساياساتتا كۇرت ءارى كۇتپەگەن وزگەرىس  بولدى. كوپشىلىك ساراپشىلاردىڭ تىلىمەن ايتساق، «رەگرەسس» باستالدى».

***

«ءبىز قازاقستاندا 15 ميلليون حالىق تۇرامىز. شەتىمىزدەن دەنى ساۋ، جەتىلگەن، كوزىقاراقتى ۇلتتىڭ  وكىلدەرىمىز. سوندىقتان  دا، ءوزىمىزدى بىزدەن دارەجەسى الدەقايدا تومەن ەلدەرگە قاراي سۇيرەۋدىڭ رەتى جوق، كەرىسىنشە، «ەسىكتەگى باسىمىزدى تورگە سۇيرەپ»، ءوزىمىزدى بىزدەن جوعارعى دامۋ ساتىسىنداعى حالىقتاردىڭ قاتارىنا قوسۋعا تالپىنۋىمىز كەرەك.  نەگىزگى ماقسات تا، نەگىزگى مۇددە دە وسى توڭىرەكتە بولسا عانا، بىزدە دامۋ بولادى».

***

«تاققا مۇراگەرلىك» باسقارۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى بولاتىن بولسا، دۇنيەجۇزى ەلدەرىنىڭ مونارحيادان باس تارتىپ نە اۋرەسى بار؟».

***

«بيلىك ساياسي قوزققاراستاردىڭ تارتىسىنان تۋىنداۋى كەرەك. جانە بيلىك باسىنا كىم قەلسە دە، سول ادام جەتەكشىلىك ەتەتىن ساياسي پارتيانىڭ قوزقاراسى ۇستەم بولۋى كەرەك، بيلىك سونىڭ نەگىزىندە قۇرالۋى كەرەك. سوندا عانا بيلىك تۇراقتى بولادى».

***

«ەگەر مەن ۇكىمەت باسشىلارىن، ۇكىمەت مۇشەلەرىن  قورعاۋعا جول بەرسەم، وندا ولاردىڭ ورىنباسارلارىن، ورىنباسارلاردىڭ ورىنباسارلارىن، قىسقاسى، بارلىعىن «قورعاۋعا» تۋرا كەلەر ەدى.  ال، مۇندايعا جول بەرسەم، تاۋەلسىز ەلدىڭ ءباسپاسوز بوستاندىعى كوممۋنيستىك پارتيا ۇستەمدىك قۇرىپ تۇرعان ساتتەگى ءباسپاسوز بوستاندىعى سياقتى بولىپ شىعا كەلەر ەدى. ياعني «سىناۋعا بولاتىن» جانە «سىناۋعا بولمايتىن» ادامداردىڭ ءتىزىمى جاسالار ەدى. ولاي بولعان كۇندە مەنىڭ الدىمدا «سىنالۋعا بولمايتىن» ادامداردىڭ ءبىر شابادان ءتىزىمى جاتار ەدى دە، مەنىڭ بار جۇمىسىم سونى رەتتەپ وتىرۋ بولار ەدى. ولاي ەتۋگە قاقىم جوق».

***

«ءوزىم بىرگە جۇمىس ىستەگەن پرەمەرلەرمەن ءىس بارىسىندا، جۇمىس بابىمەن «رەنجىسكەنىمىزبەن»، ءىس بىتكەننەن كەيىن ازامات رەتىندەگى ءبىر-بىرىمىزگە دەگەن سىيلاستىعىمىزعا سىزات تۇسكەن جوق».

***

«وتپەلى كەزەڭدە ءباسپاسوز  مينيسترى بولعاننان قيىن جۇمىس جوق. سەبەبى، ول كەزدە ءباسپاسوز دە قولىنا جاڭا تۇسكەن بوستاندىقتىڭ بۋىنا ءپىسىپ ءجۇردى، بيلىك تە «ءباسپاسوز بىزدەن تومەن» دەگەن ويدان ارىلا الماي ءجۇردى. سوندىقتان، ءباسپاسوزدى دە، بيلىكتى دە تاربيەلەۋگە تۋرا كەلدى. كەۋدەسى اياققاپتاي بولعان ءباسپاسوز بەن قولىنان شوقپارىن تاستاعىسى كەلمەيتىن بيلىكتى ءبىر-بىرىنە ۇيرەنىسىپ، تەڭ دارەجەدە سويلەسەتىندەي دارەجەگە جەتكىزۋ كەرەك بولدى. ول - ايتۋعا عانا وڭاي».

***

«پرەزيدەنت الىپ شىققان توپ بار جانە ولار مەملەكەتتىك قىزمەتتە بولسىن-بولماسىن قوعامداعى ۇلكەن ىقپالى بار، وزىندىك ەرەكشەلىگى بار تۇلعالار بولىپ قالا بەرەدى. ولاردىڭ بارلىعىنىڭ بىردەي مەملەككەتتىك قىزمەتتە بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءجۇرۋى شارت تا ەمەس، مۇمكىن دە ەمەس. سەبەبى، بىزدەن كەيىن دە ۇرپاق كەلە جاتىر. مۇمكىندىگىنشە، ولارعا جول اشۋىمىز قەرەك».

***

«رەسەيدىڭ بۇگىنگى ساياسي بيلىگى مەن قوعامدىق نەگىزى ساياسي پارتيالاردىڭ ىقپالىمەن قالىپتاسىپ وتىر. ولار ساياسي رەفورمالار جونىنەن دە بىزدەن كوش الدا. ونداعى ساياسي رەفورمالار رەسەي حالقىنىڭ مەملەكەت مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس ىستەۋىنە تولىق مۇمكىندىك اشىپ بەرگەن. ەلتسيندى رەسەيدىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى قانشا جەردەن كىنالاعىسى قەلگەنىمەن، وزىق ويلى ادامدار ونىڭ جاساعان ۇلكەن رەفورماسىنا تاريحي باعانى بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە بەرىپ قويدى».

***

«جەكەمەنشىك» پارتيا قۇرۋ - ءپاتۋاسىز ءىس. سەبەبى، پارتيا دەگەنىمىز - ادامنىڭ وي-ساناسىنا يە بولۋ، قوعامدىق وي-ساناعا ىقپال ەتۋ. ال، ونداي كوزقاراستاردى مەنشىكتەپ قويۋ مۇمكىن ەمەس. ەگەر جەكەمەنشىك پارتيا قۇرعىسى كەلەتىندەر شىنىمەن دە بار بولسا،  ونى تەك «اقشانى جەلگە شاشۋدىڭ جاڭا جولى» دەپ قانا قابىلداعان ءجون شىعار».

***

«كونسترۋكتيۆتى وپپوزيتسيا بولۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، بيلىك بەلگىلى ءبىر پوزيتسيانىڭ، بەلگىلى ءبىر ساياسي قوزقاراستاردىڭ جۇيەسىندە قۇرىلۋى كەرەك. بىزدە، ازىرگە ونداي قۇرىلىممەن قۇرىلعان ۇكىمەت تە جوق، ونداي قۇرىلىمعا ساي پارلامەنت تە جوق. سوندىقتان دا، بۇگىنگى وپپوزيتسيا دا كومەسكىلەۋ. تۋراسىن ايتساق، بىزدەگى قازىرگى وپپوزيتسيا بيلىك باسىندا وتىرعان ءبىر عانا ادامعا قارسى كۇرەسۋدىڭ قۇرالى رەتىندە عانا قۇرالعان».

***

«جەكە ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن قارسىلىعىنان ەشقاشان دا ساياسات تۋمايدى. ساياسات تەك قوعامدىق كوزقاراستاردىڭ قاراما-قايشىلىعى مەن ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرۋىنان عانا تۋادى. سوندا عانا قوعام ۇلكەن نەگىزدىك قۇرىلىمعا يە بولادى».

***

«كەيبىر ادامداردىڭ «باعىنا» ساياسي ساراپشى دارەجەسىنە كوتەرىلۋ جازباعان. سوندىقتان دا، ولار «ايتەۋىر، توپشىلاپ ۇرا بەرسەم، ءبىر جەردەن شىعارمىن» دەپ ويلايدى».

***

«ساياسات - ەرىككەندە وينايتىن كارتا ويىنى ەمەس».

***

«بىرىنشىدەن، ءوزىمنىڭ ومىرلىك پرينتسيپىمە ساي، تەك قول قويىلعان، اۆتورى بار دۇنيەلەردى عانا وقيمىن. مەملەكەتتىك قىزمەتتە دە سول ءپرينتسيپتى ۇستاندىم. بىردە ءبىر رەت انونيمدىك سيپاتتاعى ارىز-شاعىمدى وقىعان ەمەسپىن جانە ونداي ارىز-شاعىمداردى مينيسترلىكتە دە، قاۋىپسىزدىق قەڭەسىندە دە قابىلداتقان ەمەسپىن».

***

«ساناممەن وقيمىن، ساناممەن قابىلدايمىن، دۇرىسى بولسا، «دۇرىس ەكەن» دەيمىن، تەرىسى بولسا، «تەرىس ەكەن» دەيمىن. ساياسي ومىردە ءجۇرۋ نەمەسە بيلىك باسىندا وتىرۋ ادەمى كيىنىپ، ادەمى سويلەپ، تەلەكامەرالاردىڭ الدىندا «ونەر كورسەتۋ» ەمەس. ول - جان-جاقتى باعالارعا يە بولۋ، جاقسىلىعىڭدى دا، جاماندىعىڭدى دا كوزىڭە شۇقىپ قورسەتەتىن ورتادا ءجۇرۋ. ونىڭ دا ءوزىنىڭ اۋىرتپاشىلىعى بار، ەگەر وعان شىداي المايتىن بولسان، ساياساتقا كەلمەي-اق، قويۋ كەرەك. ساياسات - جەكە بولمەدە وتىرىپ الىپ تىڭداپ، جان ءلاززاتىن الاتىن كلاسسيكالىق مۋزىكا ەمەس».

***

«پرەزيدەنت نە دەپ ەدى؟ پرەزيدەنتكە سەنسەك، بىزدە شەكارادا بولماعان. تەرريتوريا دا جوق. مەملەكەتتىلىگىمىز دە بولماپتى! سوندا ءبىز سىعاندارمەن تۋىس بولىپ شىقتىق قوي. دوڭگەلەكتى ويلاپ تاپقان، وركەنيەتتىڭ ءورىسىن كەڭەيتكەن، باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىنا التىن كوپىر سالعان وزگە ءبىر سىعاندار بولدى عوي شاماسى...

ال، ءبىز بايعۇس، ماڭ دالادا، قۇلا تۇزدە قاڭعي بەرىپپىز. دومبىرا تارتىپپىز. قىمىز ءىشىپپىز. قامسىز بولىپپىز. وڭتۇستىك كورشى مەملەكەتتە قىستاپپىز، شىعىستاعى كورشىمىزگە كوشىپ بارىپپىز، سولتۇستىك كورشىلەرمەن ساۋدا جاساپپىز. سولاي عوي؟

ال، ولاي بولسا، مىنا ۇلانعايىر، كەڭبايتاق جەر بىزگە قالاي مۇرا بوپ قالعان؟ جوڭعارلارمەن نەگە 300 جىل بويى جولبارىسشا جۇلقىسىپ، ارىستانشا الىستىق؟ نە ءۇشىن كۇرەستىك؟»

***

«شىنىندا دا، ءبىز - ايرىقشا حالىقپىز. وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. «كۇردەلى» حالىقپىز. ءيا، ءبىزدىڭ حالقىمىز تالاي وتكەلەكتى باستان وتكەردى. قىستالاڭ جىلدار. اشتىق. سوعىس. اتىپ-اسۋ. جاپپاي قونىس اۋدارۋ. يمپەريانىڭ كۇيرەۋى. مۇنىڭ بارلىعى – شىندىق».

***

«ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تىزگىنىن «مىقتى باسقارۋشى» ۇستادى عوي. ليبەرال دا ەمەس. دەموكرات تا ەمەس. ءتىپتى ليبەرال-دەموكرات تا ەمەس. ال بىراق سولاي بولا تۇرسا دا، نەگە ەكەنى بەلگىسىز، حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى «شىقپا، جانىم، شىقپامەن» وتىر».

***

«ون بەس جىلدا ەلiمiزدە 6 ميللياردەر پايدا بولدى. 6 ميلليارد تەڭگە ەمەس، 6 ميلليارد دوللارى بار الپاۋىتتار شىقتى. كەيبiرەۋلەر ونىڭ سانىن 8-گە جەتكiزەدi. وسى كەزدە حالقىمىزدىڭ جارتىسىنان استامىنىڭ كە­دەيشiلiكتiڭ قامىتىن  كيگەنiن ەسكە الىڭىز. ازاماتتارىمىزدىڭ تورتتەن بiرiنiڭ  تاقىر كەدەيلiككە ۇرىنعانىن، ءار ادامنىڭ كۇنiنە بiر جارىم دوللار­عا كۇنەلتەتiنiن ويلاڭىز! بۇعان 15 جىلدا ەلiمiزدەن 100 ميلليارد دوللاردىڭ تەك شيكiزاتىن عانا شەتكە تاسىپ اكەتكەنiن قوسىڭىز! وسى ساندى وقىعاندا الەۋمەتتiك كۇيزەلiستەن بۇك ءتۇسiپ، سانسىراپ جاتقان اۋىلدار مەن قالالاردا بوسىپ جۇرگەن جۇمىسسىز باۋىرلارىمىزدى تاعى دا كوز الدىڭىزعا ەلەستەتiڭiز.

الگi ميللياردەردiڭ كوبiسi قازاقستانعا كەلگەنگە دەيiن ۇلكەن بيزنەس-ورتادا تانىلا قويماعاندار. اتى-ءجونi بەلگiسiز جالاڭاياقتار دەسە دە بولار ەدi. وندا ولار بايلىققا كiمنiڭ ارقاسىندا كەنەلدi? فرانتسيا، ۇلى فرانتسيا 200 جىلدا 6 ميللياردەردi شىعارا قويعان جوق! ال بiزدiڭ ەلدەن شىقتى. ءوز ازاماتتارىمىزدى ەمەس، باسقالاردى «جارىلقادىق». بۇعان ماقتاناتىن-شاتتاناتىن ءجونiمiز قاي­سى؟».

***

«مەملەكەت مەنشiگiن جەكەشەلەندiرۋ­دiڭ قالاي جۇرگەنiن بiزدiڭ حالقىمىز بiلمەيدi دەپ ويلايتىندار، ءسiرا، اقىلىنان شاتاسقان بولار. ميللياردتاعان سومالار شەتەلدiك ەسەپشوتتاردا نەگە جاتىر دەگەن ساۋال ادامداردى مازالامايدى دەپ ويلاۋ - اڭعالدىڭ الاڭعاسارلىعى».

***

«پۋتين تiزگiندi قولعا ۇستاعاننان كەيiن وليگارحتاردى قاتتى قىستى جانە ساياساتتان ىعىستىردى. ال بiزدە ازiرشە ونداي قيمىل بايقالمايدى. وسى الپاۋىتتاردى تايراڭداتىپ قويعان بۇگiنگi رەجيمگە حالىق ءوز ەركiمەن داۋىس بەرە مە؟».

***

«ن.نازارباەۆ قازاقستاندا كەدەيلەر جوق دەيدi. ارينە، ونىڭ  وتباسى  مۇشەلەرi اراسىندا كەدەيلەر جوق. ونىڭ اينالاسىنداعى شەنەۋنiكتەر دە كەدەي ەمەس. كەدەي وليگارحتار اتىمەن بولمايدى. بiراق ولاردىڭ جاعدايى جاقسى ەكەن دەپ تۇتاستاي حالىق تۋرالى قورىتىندى جاساۋ دۇرىس ەمەس».

***

«قىتايدىڭ مافياسىن دۇنيەجۇزi ۇشتاعان دەپ اتايدى. بiزدiڭ ءوزiمiزدiڭ ۇشتاعانىمىز بار. ۇشتاعان - وشاقتىڭ ءۇش بۇتى سياقتى، قازiرگi رەجيمنiڭ تiرەكتەرi. بۇگiنگi پرەزيدەنت سايلاۋى وسى ۇشتاعاننىڭ - وتباسىنىڭ، اينالاسىنىڭ، وليگارحتاردىڭ - مۇددەسiنە قاراي وتكiزiلۋدە».

***

«ماركسيزم كلاسسيكتەرiنە سەنسەك، «ساياسات - بۇل ەكونوميكانىڭ شوعىرلانعان الپەتi». بiر وتباسىنىڭ ءتورت پارتياسى وسى تەزيستiڭ اي­قىن ايعاعى. بۇل - فاكت!».

***

«مەن ەشقاشان بيلىكتى بىردەڭەگە نەمەسە بىرەۋگە باسشىلىق ەتۋ دەپ قابىلداعان ەمەسپىن. مەن بيلىككە ارقاشان بەلگىلى ءبىر پروتسەستەرگە ىقپال ەتۋدىڭ مۇمكىنشىلىگى رەتىندە قارايمىن. بالەنباي جىل بيلىكتىڭ قۇلاعىن ۇستاپ وتىرىپ، ەشنارسەگە ىقپال ەتە الماي كەتەتىندەردى «بيلىكتە بولدىنىڭ» قاتارىنا جاتقىزبايمىن».

***

«ال، ەندى، قوعامدىق-ساياسي قىزمەتتە جۇرگەندە، سول ىقپالدىڭ رەتتىلىگى تومەندەۋى مۇمكىن، سەبەبى، بىزدە قوعامدىق ينستيتۋتتاردىڭ سوزىنە قۇلاق اسۋ جاعى كەمشىن. بىراق، سونداي ىقپالدىلىققا نەگىز جاساپ جاتقانىمىزدىڭ وزىنە تولىق قاناعاتتانامىن. بيلىككە نوستالگيام دا، جەككورىنىشتىلىگىم دە، باسقا دا جوق. مەن  ەشكىممەن رەنجىسپەي، ءوز جولىممەن ويلى، سانالى تۇردە وسىنداي پوزيتسيانى الىپ كەتكەن اداممىن».

التىنبەك سارسەنبايۇلى

Abai.kz