اكادەميك سالىق زيمانوۆ – حالقىمىزدىڭ قانىش ساتباەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ سياقتى ۇلى تۇلعالارىنىڭ قاتارىندا تۇرعان ءبىرتۋار. زاڭعار زاڭگەردى جاي عانا عالىم دەپ ايتۋ ونىڭ تۇتاس تۇلعاسىن بىرجاقتى ءتۇسىنۋ بولادى. ونىڭ تۇلعا رەتىندە كىم ەكەنىن ءبىلۋ ءۇشىن بولمىسىن تۇتاستاي قاراستىرىپ، ءومىرىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرىن بايىپتاۋ كەرەك.

ءبىرىنشى كەزەڭىنە كەلسەك، ول نەبارى 19 جاسىندا مەكتەپتە ماتەماتيكادان ساباق بەرىپ، كەيىن اسكەرگە شاقىرىلدى. ساكەڭنىڭ جاستاي اريفمەتيكادان العان جاقسى ءبىلىمى اسكەردە كادەسىنە جارايدى. ول تەز كوتەرىلە باستايدى. كەشىكپەي باتارەيانى باسقاردى جانە تالانتتى كوماندير، تالانتتى جاۋىنگەر رەتىندە تانىلدى. ارادا از ۋاقىت وتكەن سوڭ وعان مينومەت پولكى كومانديرلىگى ۇسىنىلادى. مۇندا دا ونىڭ باسشى رەتىندەگى تالانتى ايقىن كورىندى. وسىدان كەيىن ديۆيزيا شتابىنىڭ باستىعى دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. وسىلايشا، سوعىستى باستان-اياق وتكەرىپ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان ەلىنە ءارى جەڭىسپەن، ءارى ومىراۋى تولا وردەن-مەدالمەن ورالدى. اتالعان كەزەڭنىڭ ماڭىزى سوندا - كەز-كەلگەن ادام قان مايدانعا قاتىسقانى ءۇشىن دە ماقتانا الار ەدى.

ءومىرىنىڭ ەكىنشى كەزەڭىندە مايداننان 26 جاسىندا ورالىسىمەن زاڭ ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇسىپ، اسا ماڭىزدى ىستەردى تەرگەۋدىڭ ءىرى مامانى بولۋعا جۇمىلدى. تاڭداعان سالاسىن قاراپايىم قىزمەتتەن باستاپ، كەيىن زاڭ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، ودان سوڭ قازمۋ زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى لاۋازىمىنا ءوستى. وسى ۋاقىتتا ونىڭ پەداگوگ، قازاقستاننىڭ جوعارى مەكتەبىن ۇيىمداستىرۋشىسى رەتىندە تالانتى اشىلدى. زاڭ ماماندارىن دايىنداۋدا جوعارى مەكتەپتىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى رەتىندە زور ۇلەسى مەن ۇلكەن ەڭبەگى بولعانىن بارلىق زاڭگەرلەر ءالى كۇنگە دەيىن ىلتيپاتپەن ەسكە الادى. بۇل جىلدارى ساكەڭ زاڭگەرلەردى ماسكەۋگە 15-20 ادامنان اسپيرانتۋراعا جىبەردى. وسىلايشا ورتالىققا وقۋعا جىبەرگەن ستۋدەنتتەر، ىزدەنۋشىلەر ساتىمەن ديسسەرتاتسيا قورعاپ، رەسپۋبليكامىزداعى زاڭ كادرلارىنىڭ نەگىزگى تىرەگى بولدى. ياعني، بۇل كەزەڭىندە دە كەز-كەلگەن ادام «عىلىم سالاسىنىڭ، جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى بولدىم، جاڭاشىل زاڭگەر كادرلاردى دايارلاۋعا قاتىستىم» دەپ كوڭىل توعايتۋىنا جەتەر ەدى.

سالىق زيمانۇلى 1958 جىلى اكادەميك قانىش يمانتايۇلى شاقىرۋىمەن عىلىم اكادەمياسىنىڭ جاڭادان اشىلعان فيلوسوفيا جانە قۇقىق ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بولدى. وسى جىلدارى ونىڭ كورنەكتى عالىم رەتىندەگى تالانتى مەن جاڭاشىل كادرلاردى دايارلاۋ، فيلوسوفيا مەن زاڭ عىلىمى بويىنشا مەكتەپتەر قۇرۋ قابىلەتى تولىعىمەن اشىلدى.

مەن س.ز. زيمانوۆپەن 1957 جىلى دوكتورانتۋراعا كەلگەن كەزىندە تانىستىم. سول جىلدارى ول «XVIII عاسىردىڭ اياعى مەن XIX عاسىردىڭ باسىنداعى قازاقستاننىڭ ساياسي جۇيەسى» اتتى تاقىرىپتا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. كەيىن اكادەميككە دەيىن عىلىم ساتىسىنان ءوتتى. عالىم-زاڭگەر كوپتەگەن ءىرى مونوگرافيا، سونداي-اق ون تومدىق شىعارمالار جيناعىن جاريالادى. ول قاتارداعى ءىرى عالىم عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە فيلوسوفيا جانە زاڭ كادرلارىن دايارلاۋدا ۇيىمداستىرۋشى تالانت بيىگىنەن كورىندى.

ءوزىم جەكە ومىرىمدە، شىعارماشىلىعىمدا س. زيمانوۆقا بورىشتار ەكەنىمدى اتاپ وتكىم كەلەدى. سالىق زيمانۇلى مەنى فيلوسوفيا ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ەتىپ شاقىردى. بۇل كەزدە نەبارى 25 جاستا ەدىم. ال، ءبىر جىلدان كەيىن ول ءبىزدىڭ عىلىمي جوبامىزدى (ول كەزدە «زەرتتەۋ پروبلەماسى» دەپ اتالاتىن) قولداپ، ديالەكتيكالىق لوگيكا سەكتورىن اشتى. بۇل - كەڭەس وداعىنداعى العاشقى تاجىريبە ەدى، ءتىپتى مۇنداي سەكتور ماسكەۋدە دە بولعان جوق. وداق ورتالىعىندا ديالەكتيكالىق جانە رەسمي لوگيكانى جاقتاۋشىلار اراسىندا ءالى دە قىزۋ داۋ ءجۇرىپ جاتقان. فورمالدى لوگيكانىڭ جاقتاستارى ديالەكتيكالىق لوگيكانى مويىندامادى، سونىمەن قاتار ديالەكتيكالىق لوگيكامەن اينالىساتىنداردىڭ اراسىندا دا بىراۋىزدىلىق بولعان جوق.

سالىق زيمانۇلى ديالەكتيكالىق لوگيكا سەكتورىن قۇرىپ، جالعىز مەنى عانا ەمەس، ل.ناۋمەنكو، م. باكانيدزە، ا. قاسىمجانوۆ سياقتى تالانتتى جاستاردى دا شاقىردى. بىزگە وسىنداي سەنىم بىلدىرىلگەندىكتەن، قاناتتانىپ جۇمىس ىستەدىك. سونىمەن قاتار ساكەڭ ءبىزدى «بولاشاق كانت، گەگەل، اريستوتەل» دەپ كوتەرىپ وتىراتىن. بىراق ونىڭ جاقىن جولداستارى «جاستاردى سونشا اسىرا ماداقتاعانىڭىز قالاي؟..» دەپ تە ءجۇردى. ال شىنتۋايتىندا اكادەميك س.ز. زيمانوۆتىڭ سەنىمى بىزگە زور قۋات بەردى. ءبىز سەنىمدى اقتاعىمىز كەلدى جانە قارقىندى جۇمىس ىستەدىك.

زاڭتانۋ سالاسىنا م. ت. بايماحانوۆ، ب. م. يماشەۆ، ع. س. ساپارعاليەۆ ت. ب. سياقتى تاماشا، تالانتتى زاڭگەرلەر شاقىرىلدى. وسىلايشا، ءبىزدىڭ ينستيتۋت عىلىمنىڭ دامۋى مەن ادامداردىڭ قارىم-قاتىناسىندا ۇلگى بولدى. ينستيتۋتتا ەرەكشە شىعارماشىلىق جاعداي قادىپتاستى. سالىق زيمانوۆ ءۇشىن باعالاۋداعى باستى قاعيدات - ادامنىڭ قابىلەتى مەن تالانتى. ءبىزدىڭ ينستيتۋتتا كوپتەگەن اسپيرانتتاردى، كىشى عىلىمي قىزمەتكەرلەردى ماسكەۋگە كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋعا جىبەرىپ، جولىن اشتى. ول ماسكەۋ زاڭ ينستيتۋتى ديرەكتورىمەن وتە جاقسى قارىم-قاتىناستا بولىپ، زاڭ عىلىمى كادرلارىن ازىرلەۋدىڭ ەكى جاققا ءتيىمدى جولىن تاپتى.

سالىق زيمانۇلى ەشقاشان اسىرە رەسمي ادام بولعان ەمەس. ماسەلەن، ءبىز «تەوريالىق بىلىمدەگى شىندىقتىڭ لوگيكالىق كورىنىسى» اتتى عىلىمي جوبانى دايارلاعان كەزدە قازاقستاندا تاقىرىبىمىزعا قاجەتتى كىتاپ تا، مامان دا جەتىسپەدى. ماسكەۋگە ىسساپارعا بارىپ، لەنين كىتاپحاناسىندا جۇمىس ىستەۋ، سونداي-اق ءىرى ماماندارمەن كەڭەسۋ جانە سويلەسۋ قاجەت بولدى. ول ءبىزدى جانە ينستيتۋتتىڭ باسقا قىزمەتكەرلەرىن 30 كۇندىك ىسساپارعا جىبەردى. ءبىز ۇلگەرمەگەن  كەزدە ول تاعى ون كۇنگە ۇزارتاتىن. ول كىسىنىڭ باستامالارى عىلىمدى دامىتۋعا قوزعاۋ سالدى. بۇل كەزەڭ دە كەز-كەلگەن عالىم ءۇشىن ينستيتۋت ديرەكتورى بولعانىن، فيلوسوفيا جانە زاڭ عىلىمدارى بويىنشا مەكتەپتەر قۇرعانىن ماقتان ەتۋگە جەتكىلىكتى ەدى.

ونىڭ ءومىرىنىڭ تاعى ءبىر ايرىقشا كەزەڭى - تاۋەلسىز قازاقستان پارلامەنتىندەگى دەپۋتاتتىق قىزمەتى. ەل ەگەمەندىگى تۋرالى ماسەلە تۋىنداعان كەزدە سالىق زيمانوۆ تاجىريبەلى زاڭگەر رەتىندە ەگەمەندىك تۋرالى تۇجىرىمدامانى ازىرلەۋ جونىندەگى كوميسسيانى باسقاردى. قازاقستان مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىن العان شاقتا ول دەپۋتات بولىپ، كونستيتۋتسيالىق زاڭناما كوميتەتىن باسقاردى. مۇندا دا ونىڭ تالانتى مەن زاڭ عىلىمىن تەرەڭ ءبىلۋى ايقىن كورىندى.

سالىق زيمانوۆ ءبىلىمدى دەپۋتات قانا ەمەس، سونىمەن بىرگە مىنەزدى، ءپرينتسيپشىل ادام ەدى. ول ارقاشان ويلاعانىن جەتكىزدى. ءىرى مامان، ادال ادام رەتىندە دەپۋتاتتاردىڭ ساپالى زاڭدار قابىلداۋىنا ءارى ۇيىتقى، ءارى كەپىل بولدى. ەگەر دەپۋتاتتىق كورپۋسقا بايانداما جاساۋعا مينيسترلەر ساپاسىز زاڭمەن كەلە قالسا، سالىق زيمانۇلى مۇنداي زاڭدى بىردەن قاتاڭ سىنعا الاتىن. بۇل رەتتە لاۋازىمدى تۇلعالارعا زاڭنىڭ بيىك تۇراتىنىن سەزدىرەتىن.

ول ارقاشان قازاقستان حالقىنىڭ مۇددەسىن جوعارى قويىپ، ەلىنە ادال بولدى. بۇل كەزەڭىن قاراساق تا كەز كەلگەن ادام دەپۋتات مانداتىنا جەتكەنىنە، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭنامالىق قىزمەتىنە ۇلەس قوسقانىنا ماقتانا الار ەدى.

ونىڭ ادامي قاسيەتتەرى تۋرالى ايتقاندا، اسا بىربەتكەي، سۋدان تازا ادال ادام بولعانىنا كۋالىك بەرە الامىز. ول ءوز پىكىرىن انىق جانە رياسىز بىلدىرەتىن. سوندىقتان لاۋازىمدى تۇلعالار سالىق زيمانۇلىنان عىلىم اكادەمياسىندا دا، قاي قىزمەتتە دە بولسىن، ءتىپتى قاراپايىم تىرشىلىكتە دە سەسكەنەتىن.

ءوز باسىم ول كىسىنى 1958 جىلدان باستاپ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جاقسى ءبىلدىم جانە ارقاشان جاقسى قارىم-قاتىناستا بولدىم. تاعى دا ەسىمنەن كەتپەيتىنى - بارلىق بۇكىلوداقتىق كونفەرەنتسيالاردا ساكەڭ ءبىزدى قولداپ وتىردى. ديالەكتيكا ماماندارىنىڭ بولاشاق الەۋەتىنە سەندى. ءبىرىنشى بۇكىلوداقتىق سيمپوزيۋم 1968 جىلى اسا جوعارى دەڭگەيدە ءوتىپ، سالىق اعامىزدىڭ زور قولداۋىن سەزىندىك. دوگماتيكالىق فيلوسوفيانىڭ وكىلدەرى زيمانوۆتى «رەۆيزيونيست، گەگەلشىل، كانتشىل ج. ءابدىلدين توبىن قولدايدى» دەپ ايىپتادى. شىن مانىندە، عىلىمي توبىمىزدىڭ حالىقارالىق تانىمالدىعى ايرىقشا ەدى. ءبىز كوپتەگەن ماراپاتتى يەلەندىك. ديالەكتيكا باعىتىمىز رەسپۋبليكالىق گۋمانيتارلىق عىلىمنىڭ ەلەۋلى جاۋاپكەرشىلىگىن ءوز موينىنا الدى.

جاڭا ەلوردادا حالىقارالىق كونفەرەنتسيالار وتكىزگەن كەزىمىزدە  سالىق زيمانۇلى ءبىرىنشى بولىپ سويلەپ، مازمۇندى ويلارىن ورتاعا سالاتىن. زاڭگەر-اكادەميكتىڭ ەرەكشەلىگى سول - عىلىم سالاسىندا ادال ەڭبەك ەتكەندەردى قۇرمەتتەيتىن. تاباندى، تالاپشىل ەدى. سونىمەن قاتار ول ەكىجۇزدى، جاعىمپاز ت. ب. ادامداردى ۇناتپادى. سوندىقتان ونىڭ جانكۇيەرلەرى دە، قارسىلاستارى دا از ەمەس ەدى.

قورىتىندىلاي كەلە ايتارىم: اكادەميك س.ز. زيمانوۆ - ءبىرتۇتاس ساف تۇلعا دەۋگە تولىق نەگىز بار. عىلىمعا، بىلىمگە، قوعامدىق جانە مەملەكەتتىك قىزمەتكە قوسقان ۇلەسىن ەسەپتەسەك، ول ەلىمىزدىڭ ەڭ جوعارى ماراپاتىنا لايىق ازامات-تىن. بىراق تاۋ تۇلعاعا مۇنداي قۇرمەت دەر كەزىندە جاسالمادى. الايدا س.ز. زيمانوۆتى حالىق، ۇلت، عىلىم مەن مادەنيەت وكىلدەرى وتە جوعارى باعالادى. عۇلامانىڭ مۇراسى حالىقپەن بىرگە جاساي بەرەدى دەپ سەنەمىن. مەنىڭ ويىمشا، سالىق زيمانۇلىن ۇلىقتاۋ ارقىلى ءبىز زيالىلىق پەن بىلىمدىلىكتى ۇلىقتايمىز. ماسەلەن، تۋعان ءوڭىرى اتىراۋ قالاسىندا وعان ەسكەرتكىش قويعان دۇرىس دەپ سانايمىز. بۇل ەسكەرتكىش ەڭ ءبىرىنشى مارقۇمعا ەمەس، قازاق حالقىنا، جاستارىمىزعا قاجەت. تاياۋدا نۇر-سۇلتان قالاسى ونوماستيكا كوميسسياسى زاڭگەر-اكادەميكتىڭ ەسىمىن جاڭا كوشەنىڭ بىرىنە بەرۋدى ۇسىنعانىن ەستىپ، قۋانىپ قالدىم. جاس تولقىن اكادەميك سالىق زيمانوۆ تۇلعاسىنان ونەگە الىپ، دارىندى تاباندى، ءبىلىمدى، قايراتكەر، وتانشىل بولىپ وسەرى ءسوزسىز.

ءوز وتانىن شەكسىز سۇيگەن ءبىرتۋار تۇلعانىڭ عاسىرلىق مەرەيتويى قازاقستان عىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ بەدەلىن كوتەرەدى دەپ سەنەمىن.

جابايحان ءابدىلدين،

قر ۇعا اكادەميگى، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ پروفەسسورى

Abai.kz