وتكەن عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا قازاق حالقىنىڭ باسىنان اسا اۋىر ناۋبەت جىلدار وتكەنى تاريحي شىندىق. دەرەكتەردە كورسەتىلۋىنشە، ەكى رەتكى اشتىقتا حالقىمىزدىڭ تەڭ جارتىسىنان استامى قۇربان بولدى. تاريحشىلارىمىز اشارشىلىققا ۇشىراماساق وسى كۇندە 40-50 ميلليون بولار ەدىك دەگەن بولجام جاسايدى. وسىدان-اق، قىزىل يمپەريانىڭ قولىمەن جاسالعان اشارشىلىقتىڭ قانشالىق اۋىر بولعانىن اڭعارۋعا بولاتىن شىعار.

ەڭ وكىنىشتىسى، وسى زۇلماتتىڭ كەڭەس وكىمەتى قولدان ۇيىمداستىرعان «گەنوتسيد» ەكەنىن ءالى ەشكىمگە مويىنداتا المعان جوقپىز. مويناداتقاندى قويىپ، ونى جوققا شىعارعىسى كەلەتىندەر ءالى كوپ. ءتىپتى تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا شيرەك عاسىردان اسسا دا، ءوزىمىزدىڭ دە اشتىقتى «گەنوتسيد» دەپ اتاۋعا باتىلىمىز بارمايدى. جالتاق بيلىك ءارتۇرلى سىلتاۋ ايتىپ، كسرو-نىڭ قىلمىسىن جۋىپ-شايۋعا ارەكەتتەنىپ كەلەدى.

بيلىك باسىنداعىلار اشتىق جايلى ايتسا، بىردە «اشارشىلىق تۇتاس كسرو جەرىندە بولدى» دەپ، بىردە «جۇيەنىڭ قاتەلىگى» دەپ مايموڭكەلەيدى. ەشقايسىسى اشارشىلىق جىلدارى قازاق حالقىنىڭ ەڭ اۋىر قۇرباندىققا ۇشىراعانىن ايتپايدى...

جاقىندا عانا سەنات توراعاسى ماۋلەن اشىمباەۆ «ازاتتىق جولىنداعى اقتاڭداقتار: اشارشىلىق زارداپتارىنا شىنايى تاريحي كوزقاراس» تاقىرىبىنا ارنالعان دوڭگەلەك ۇستەلدە بۇل تاقىرىپتى ساياسيلاندىرماۋدى سۇرادى. اشىمباەۆ مىرزا ۇزىن-سونار ءسوزىنىڭ ءتۇيىنى رەتىندە «اشارشىلىق – كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا ءومىر سۇرگەن حالىقتاردىڭ ورتاق تراگەدياسى»، دەگەن ويىن ايتقان ەكەن.

ءدال سول جينالىستا ءسوز العان سەنات دەپۋتاتى مۇرات باقتيارۇلى «اشارشىلىق گەنوتسيد ەمەس» دەپ كەسىپ ايتقان كورىنەدى. بۇل تۋرالى Arasha.kz سايتى جازدى.

دەپۋتات اشارشىلىق تاقىرىبىن كوپ ساياساتتاندىرۋعا كەلمەيتىنىن ايتتى.

«اشارشىلىق تاقىرىبىنا اركىم ءارتۇرلى پىكىر ايتادى. بۇل ماسەلەگە ەكى جاقتان قاراۋ كەرەك. جالاڭ ءسوز، جالاڭ ۇرانعا قاراعاندا، تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنگەن دۇرىس.

سول كەزدەگى بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ سەزىندە «قازاقتى، كوشپەلى ۇلتتى قۇرتىڭدار» دەگەن ءبىر دە ءبىر قارار، شەشىم قابىلدانباعان. تاريحشى رەتىندە ايتامىن. مىسالى، ءفاشيزمنىڭ نەگىزىن سالعان گيتلەردىڭ بۇكىل ساياسي پارتياسىنىڭ تۇجىرىمداماسىندا «ەۆرەي ۇلتىن، سلاۆيان ۇلتىن قۇرتىڭدار» دەگەن تاپسىرما بار. قۋدالاڭدار، ۇرىڭدار، ولتىرىندەر دەپ بۇيىرعان. ال بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ سەزىندە ونداي قارار جوق. بۇل ء–بىر. ەكىنشىدەن، تاعى دا تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، اشارشىلىق تەك قازاقستاندا بولعان جوق»،- دەيدى مۇرات باقتيارۇلى.

الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ جانە عىلىم كوميتەتىنىڭ توراعاسى اشارشىلىق جىلدارى ۇلتتىڭ ۇلتقا قاستاندىق جاساماعانىن ايتتى.

«رەسەيدە 2,5 ملن ادام اشتىقتان قىرىلىپ قالدى. رەسەيگە تۋىسقان ەل ۋكراينادا قانشاما حالىق بەزىپ كەتتى. 1931-1933 جىلدارى باتىس ءسىبىر، كۋبان جەرلەرىندە قانشاما حالىق جويىلىپ كەتتى. سوندىقتان مەن بۇل جايدى ساياسيلاندىرۋدان گورى تاريحي دەرەكتەرمەن نەگىزدەۋدى ءجون كورەمىن. بۇل جەردەگى ەڭ باستى نارسە – 1921-1922 جىلدار، 1931-1933 جىلدار، ونىڭ الدىنداعى ازاماتتىق سوعىسى. 1931-1933 جىلدارى اشارشىلىقتىڭ قيىن كەزدەرى بولدى. توتاليتارلىق بولشەۆيزم جۇيەسى كىنالى ەكەنىن كورەمىن. ويتكەنى جەرگىلىكتى حالىق، قازاق حالقىنىڭ نەگىزگى شارۋاشىلىعى، كۇنكورىسى كوشپەلى مال شارۋاشىلىعى بولدى. ولار ۇراندارىندا «ەۆروپا ەلدەرىن باسىپ وزامىز» دەدى. مالدارىن الىپ، وتىرىقشىلىققا ۇيرەتەتىن بولساق، تەز دامىپ كەتەدى دەگەن ۇران تاستادى. ونىڭ ءبارى بەكەر بولدى»،- دەيدى ول.

دەپۋتات ويىن اشارشىلىق كەزىندەگى رەسەي حالقىنىڭ جايىمەن جەتكىزدى جانە 1931-1933 جىلدارى گەنوتسيد بولماعانىنا سەنىمدى.

«سول كەزدەرى ورال، اقتوبە جەرىندەگى كازاكتار قىرىلىپ قالعان. كوبىسى بەزىپ تاشكەنتكە، وزبەكستانعا كەتتى. سوندىقتان بۇل جەردە ءبىر ۇلت ەكىنشى ءبىر ۇلتقا گەنوتسيد جاساعان جوق. ولاي دەۋگە مەنىڭ اۋزىم بارمايدى. نەگىز بولار تاريحي دەرەك جوق. زەرتتەۋدى مۇراعات دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ جاساۋ كەرەك. ال 1937-1938 جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندى گەنوتسيد دەۋگە كەلەدى. قازاقتىڭ ەڭ مىقتى وقىمىستىلارىن تۇتقىنداۋ، اتىپ ءولتىرۋ – گەنوتسيد. بىزدە بۇۇ قابىلداعان كونۆەنتسيا بار. سول كونۆەنتسيادا گەنوتسيد دەگەن سوزگە انىقتاما بەرەدى.

گەنوتسيد- ءبىر ۇلتتىڭ ەكىنشى ۇلتتى قاساقانا ءولتىرۋ، قۋدالاۋ تۋرالى تاپسىرمالارى. بۇل جاعداي فاشيزم كەزىندە بولدى. گيتلەر تاپسىرما بەردى.
اشارشىلىق كەزىندە ورىس ۇلتىنىڭ ءوزى قىرىلدى. ونى قالاي ايتۋعا بولادى؟ ولار ءوز ۇلتىنا گەنوتسيد جاساي ما؟ وسى جەردە وزبەكستاندا نەگە ونداي بولمادى دەگەن سۇراق تۋادى. وزبەكستان ەگىن شارۋاشىلىعىنا يكەمدەلگەن مەملەكەت. وزبەكستاندا سۋارمالى ەگىستىك بولعان سوڭ اشتىق كوزگە كورىنگەن جوق. 1930 جىلدارى مەنىڭ ءوزىمنىڭ اتالارىم، تۋىستارىم باس ساۋعالاپ، سىر بويىنان وزبەكستانعا ءوتىپ كەتتى»،- دەيدى ول.

سەنات توراعاسى باستاپ «ازاتتىق جولىنداعى اقتاڭداقتار: اشارشىلىق زارداپتارىنا شىنايى تاريحي كوزقاراس» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزگەندە، شەندىلەرىمىزدىڭ ايتپاعى وسى ەكەن. نەگىزى مۇنداي جينالىستار اشارشىلىق زارداپتارىن تولىق اشىپ، ءبىر عاسىرعا جۋىق جاسىرىلىپ كەلگەن تاريحي دەرەكتەردى كورسەتۋگە، سول ارقىلى حالقىمىزعا جاسالعان تاعىلىقتى ايىپتاۋعا باعىتتاۋلى كەرەك ەدى. وكىنىشتىسى، ءبارى كەرىسىنشە بولىپ وتىر. وسى بەتە كەتە بەرسە، بۇگىن «اشارشىلىق گەنوتسيد ەمەس» دەگەن قازاق بيلىگى ءبىر كۇنى «حالقىمىز ەشقانداي اشارشىلىققا ۇشىراعان جوق»، دەپ مالىمدەيتىن شىعار...

Abai.kz