زات پەن قۇبىلىستى اتايتىن كۇردەلى سوزدەر ورفوگرافيادا ءۇش ءتۇرلى تاڭبامەن بەرىلەدى: بولەك جازۋ، دەفيسپەن جازۋ جانە بىرگە جازۋ. بولەك، دەفيسپەن جانە بىرگە جازۋ – بۇلار ورفوگرافياداعى ءسوزدىڭ جاسالۋىن بەكىتەتىن دىبىستىق ەمەس گرافيكالىق تاڭبالار.

بولەك جازۋ – سويلەمدە ءسوز ماعىناسىنىڭ دەربەستىگىن بىلدىرەتىن، تىركەستە سىڭاردىڭ تۋرا ماعىنادا تۇرعانىن بىلدىرەتىن ورفوگرافيالىق تاڭبا. دەفيس //قوسارلىق – كۇردەلى ءسوز سىڭارلارىنىڭ تەڭدىگىن بىلدىرەتىن تاڭبا جانە سىڭارلاردىڭ جاقىندىعىن بىلدىرەتىن تاڭبا جانە بىرگە جازىلۋدىڭ الدىندا تۇرعان پروتسەستى بىلدىرەتىن، سىڭارلاردى قوسۋشى ورفوگرافيالىق تاڭبا.

بىرگە جازۋ – كورشى سىڭارىمەن بىرىگىپ قانا تولىق ماعىناعا يە بولاتىنىن بىلدىرەتىن، ءسوزجاسام پروتسەسىن بەكىتەتىن ورفوگرافيالىق تاڭبا.

سونىمەن، بىرگە، بولەك، دەفيسپەن تاڭبالانۋ -  ءسوز ماعىناسىنداعى ۇدەرىستەردى - ماعىنالىق جىلجۋ، اۋىسۋ، جالپىلانۋ، تارىلۋ سياقتى وتە باياۋ پروتسەستەردى  تاڭبالاماي تۇرا المايتىن ەملەدەگى جازۋ تۇرپاتى، دىبىستىق ەمەس گرافيكالىق بەلگى.

بىرىككەن سوزدەر –  ءسوزجاسامنىڭ ءبىر ءتاسىلى. قازاق تىلىندەگى بىرىككەن سوزدەر تابيعي جولمەن بىرىگەدى جانە جاساندى جولمەن بىرىكتىرىلەدى. تابيعي جولمەن بىرىگەتىندەر سوزجاسامدىق اينالىمدا ۇنەمى قوزعالىستا بولادى. مىسالى: قولدىڭ سىرتىنان كيەتىن قابى<قولعا كيەتىن قابى<قولدىڭ قابى<قولقابى<قولقاپ<قولعاپ دەگەن سياقتى پروتسەستەردەن «جىلداپ وتكەن» بىرىككەن سوزدەر قازاق تىلىندە بارشىلىق. سوندىقتان قازاق تىلىندە بىرگە نەمەسە بولەك جانە دەفيس ارقىلى جازىلاتىن سوزدەردىڭ اراسىندا ءبىرىنىڭ شەكاراسىنان ءوتىپ ەكىنشىسىنە اينالىپ جاتاتىن پروتسەستەر توقتامايدى. ەملە سوزدىگى ونى كەيدە تىركەپ ۇلگەرەدى، كەيدە تىركەلمەي، بىراق جازۋ تاجىريبەسىندە نورماعا اينالىپ وتىرادى.

قازاق تىلىندە بىرنەشە كۇردەلى اتاۋدىڭ قۇرامىندا قايتالانىپ، ماعىنالىق، دامۋعا ءتۇسۋى، ءسويتىپ، بىرىككەن ءسوز جاساۋدىڭ ءبىر جولىنا اينالعان سىڭارلار بار. ولار نەگىزىنەن سوڭعى سىڭار بولىپ كەلەدى. جانە الدىڭعى سىڭارمەن بىرىككەندە عانا زات نە ۇعىم اتاۋى بولادى. ونداي سىڭارلار مىنالار: ارالىق، ارا، ىشىلىك، قۇمار، جاندى، تانۋ، تانىم، جاي، حات، اقى، قاپ، باۋ، توي جانە ت.ب.

وسىلاردىڭ اراسىنان بۇل تانىمدىق ماقالادا قاتارداعى كوپشىلىكتىڭ قوياتىن ءبىر سۇراعى «مەكەنجاي ءسوزىن دەفيسپەن جازامىز با، جوق، بولەك جازامىز با؟»-عا توقتالايىق.

قازىرگى قازاق ەملەسىندە جاي ءسوزى تەك مەكەنجاي-دا ەمەس، قوناقجاي، ەرۋجاي تىركەسىنەن باستاپ، ەگىنجاي، ورىنجاي، جاعاجاي، ساياجاي، اۋەجاي، جىلىجاي، كەمەجاي، قونىسجاي (مەكەنجاي، ورىن), پاناجاي (ۋاقىتشا باسپانا.), تۇراقجاي سوزدەرىندە بىرگە جازىلادى. بۇل ءسوز قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءسوزساپتامىندا «بەلگىلى ءبىر مەكەن، ورىن، تۇراق» جانە «ءۇي، عيمارات» ماعىناسىندا جۇمسالدى جانە جۇمسالادى دا. مىسالى، اۋىلدىڭ ارعى شەتىندە ەداۋىر وقشاۋ تۇرعان جاتاعان جالعىزباستى ءدۇريا كەمپىردىڭ جايى ء(ا.تارازي قۇيرىقتى.) دەگەندە ءۇي، قورا-قوپسى، بولسا، باۋ-باقشاسىمەن قوسا اتاعانى. بۇل قولدانىس جالپى ماعىنادا  جۇمسالا كەلە، الدىنان انىقتاۋىشتى تالاپ ەتە باستادى. بۇلاردىڭ العاشقىسى مەكەن ءسوزى بولدى. بىراق جاي مەن مەكەن ءسوزى سينونيمدەس بولعاندىقتان قوسارلاما قوس ءسوز تۇرىندە 70-جىلداردىڭ ورتاسىنان دەفيس ارقىلى جازىلىپ كەلدى (مەكەن-جاي).

بىراق سوڭعى سىڭار رەتىندە كومەكشى ماعىناعا كوشە باستادى. ءسويتىپ، مەكەن-جاي ءسوزى 2000 جىلداردىڭ باسىنان بىرەسە دەفيسپەن، بىرەسە بىرگە جازىلا كەلە، ەملە سوزدىگىندە بىرگە جازىلۋى زاڭداستىرىلدى.

بۇل ءسوزدىڭ جالپى ماعىنادان كومەكشى ماعىناعا، ءسوز جاسايتىن قىزمەتكە كوشۋى تەك مەكەن-جاي سوزىندە ەمەس،  قوناقجاي، ەرۋجاي، ەگىنجاي سوزدەرىنەن دە كورىنگەن ەدى. مىسالى، حۇجرا شاكىرت جاتقان ءجۇز ەلۋ بار، ءۇشبۋلارى جانە باسقا ق و ن ا ق ج ا ي د ا ن. ايتۋعا زەيىنىمنىڭ حاتتا جەتپەس، كورگەندەر بەينەسىنە قالار قايران (كەردەرى ابۋباكىر، قازاعىم) دەگەندە نەمەسە ءبىزدى ۇلكەن ءمولدىر كول جاعاسىنا سالىنعان اپپاق تاس سارايعا، سالتاناتتى ق و ن ا ق ج ا ي ع ا اكەپ ءتۇسىردى (م.اۋەزوۆ، ينديا وچەركتەرى). شوقاندار دا وسى كوشەمەن ءجۇرىپ قوناق سارايعا جەتتى. ولاردى «ءاندىجان» دەپ اتايتىن ق و ن ا ق ج ا ي ع ا ءتۇسىردى (س.بەگالين، شوقان اسۋلارى) دەگەن قولدانىستاردا قوناقجاي ءسوزى قازاق تۇرمىسىنداعى «تۇپكى ءۇي، ءتور ءۇي، قوناقتار وتىراتىن بولمەنى» جانە قازىرگى «قوناقۇيدى» اتاپ وتىر. سوندىقتان ەش كۇمانسىز بىرگە جازىلدى. سول سياقتى ەرۋجاي  دا كوشپەلى قازاق تۇرمىسىنا ءتان باسپانا، «ۇزاق جولدا كەلە جاتقان كوشتىڭ ايالداعان جەرىنە تىككەن تۇراعى، باسپاناسى»، بىرگە جازىلماسا تۇسىنىكسىز بولاتىن ەدى.

جاي ءسوزىنىڭ ادامنىڭ تۇراعى عانا ەمەس، كەز كەلگەن تۇرمىستىق ورىندى بەرۋى ەگىنجاي سوزىنەن كورىنەدى. وتىرىقشىلانعان قازاق تۇرمىسىندا «ەگىن ەگىلگەن جەر، ەگىستىكتى» ەگىنجاي دەپ اتاعان. مىسالى: مەن ۇشاق كولەڭكەسىنىڭ ە گ ءى ن ج ا ي ۇستىنەن قالىقتاپ كەلە جاتقانىن كورىپ وتىرمىن ء(ا.ءالىمجانوۆ، ماحامبەتتىڭ جەبەسى). كوكجيەكتەن ارايلاپ اتقان تاڭنىڭ سامال جەلى كەڭ القاپتى ايمالاپ، ە گ ءى ن ج ا ي سارى التىنداي تولقيدى ء(ا.نۇرماعامبەتوۆ، شىعارمالارى). ول ارادا ە گ ءى ن ج ا ي، اققان بۇلاق، مول شابىندىق بار (ش.ايمانوۆ، قىران تۋرالى حيكايا). بەلدەردەن اسا بەرگەندە، بىرەسە ە گ ءى ن ج ا ي، بىرەسە تابىن-تابىن مال، بىرەسە كورىكتى سەلو الدىڭنان شىعادى (س.حايداروۆ، ازامات كەلبەتى). مۇندا دا جاي ءسوزى جالپى، كومەكشى ماعىنادا تۇر.

ءسويتىپ، تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان باستاپ، قازاق سوزىندە ءجيى قولدانىلاتىن ادرەس، پلياج، تەپليتسا، اەروپورت، داچا، ستويانكا سياقتى ورىس ءتىلى سوزدەرىن قازاقشا اتاعاندا ءسوزجاسامنىڭ وسى ۇلگىسىنە سالىپ،  مەكەنجاي، ورىنجاي، جاعاجاي، ساياجاي، اۋەجاي، جىلىجاي، كەمەجاي، قونىسجاي (مەكەنجاي، ورىن),  پاناجاي (ۋاقىتشا باسپانا.), تۇراقجاي دەپ بىرگە جازىپ، جاڭا سوزدەر جاسالدى جانە بۇلار قازىر بەلسەندى قولدانىستا. جانە جاڭا قازاق ەملەسى بويىنشا اتالعان سوزدەردىڭ بارلىعى بىرگە جازىلادى.

قۇرالاي كۇدەرينوۆا،

ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ باس
عىلىمي قىزمەتكەرى، ف.ع.د.، پروفەسسور

Abai.kz