اللا تاعالا ادام اتا مەن حاۋا انانى جاراتىپ، ودان ۇرپاق ءوربىتىپ، كەيىنىرەك ولاردى تايپا، حالىق، ۇلتتارعا ءبولىپ وتىرعانى ءمالىم. وسى تۇرعىدا تۇرىك بۇتاعىنان تاراعان قازاق ەلىنىڭ ىلكىدەگى دامۋ تاريحىنان باستاپ سارالاي وتىرساق، ونىڭ جاراتۋشىنىڭ ەرەكشە نازارىنا ىلىگىپ، سۇيىكتى قۇلدارىنىڭ ءبىرى بولعانىنا كۋا بولامىز. بۇنى ەڭ الدىمەن، قازاق جەرىنىڭ ۇلان-عايىر كەڭدىگى مەن ونىڭ كيەلىگىنەن كورەمىز. ەلىمىز بارلىق ۋاقىتتاردا، قيىن-قىستاۋ زامانداردا دا  جەردى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، وعان اسا ايرىقشا ءمان بەرگەن. جەر تاقىرىبىنا بايلانىستى حالىق فولكلورى ورتاعاسىرلىق اسان قايعى بابامىزدىڭ ادام تىرشىلىگىنە ىڭعايلى، جاۋ المايتىن، مالعا جۇت كەلمەيتىن، ءشوبى شۇيگىن، سۋى مول قونىس ىزدەپ، قازاقتىڭ ۇشى-قيىرى جوق جەرلەرىن كەزىپ جۇرگەندىگىنەن حابار بەرەتىنىن ەسكە السا بولادى. ول جەر ۇستىندەگى جۇماق – جەرۇيىقتى ىزدەگەن ەكەن.

دەي تۇرعانمەن، بابامىزدىڭ «تىرشىلىككە جايلى» جەر ىزدەپ شابىلعانى كوڭىلگە اسا قونبايتىن سەكىلدى. ويتكەنى، ورتاعاسىردا ءومىر سۇرگەن ءار قازاق ءۇشىن ونىڭ تۋىپ-وسكەن جانە اتا بەيىتى جاتقان جەرلەرىنەن ارتىق مەكەن تابىلماس، بوتەن جەر ىزدەپ شارق ۇرمايدى عوي. بىزدىڭشە باقسىلىق قاسيەتى بار اسان قايعى جاراتۋشىنىڭ نازارىنا ىلىككەن، ونىمەن بايلانىستا بولعان ەلىمىزدىڭ اسا كيەلى جەرلەرىن ىزدەگەن. سول سوكرالدى جەرلەردەن بۋىرقانىپ شىعىپ جاتقان تىلسىم كۇشتەر ادامدى اللاعا جاقىنداتىپ، ەرەكشە پاسسيونارلىق قاجىر مەن قايرات بەرەتىنىنە سەنگەن بولار. وسى ارەكەتتەر ارقىلى ول حالقىنا ۇتىمدى وزگەرىستەر اكەلىپ، ولارعا باقىتتى ءومىر سىيلاماق بولعان.

شىعىستىڭ ورتاعاسىرلىق تاريحىندا كيەلى جەرلەردەن شىعاتىن تىلسىم كۇشكە بايلانىستى يدەيالار (فيلوسوفيالىق تاس/كوك تاس، تيبەتتەگى شامبالا تاسى) عالىمدار مەن باقسىلار اراسىندا كەڭىنەن تاراعاندىقتان ونى زامانىندا وزىق ويلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى بولعان بابامىزدىڭ بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن ويدامىز.

كيەلى جەرلەر يدەياسى قازىرگى كەزدە ەلباسىمىزدىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا قولعا الىنىپ (100 اسا جالپىۇلتتىق، 500 جەرگىلىكتى ماڭىزى بار كيەلى نىساندار), يگى جۇمىستار جۇزەگە اسۋدا. وسىعان وراي، اتالعان تىزىمگە قوسىمشا تولىقتىرۋلار ەنگىزىپ، كەيبىرەۋىنىڭ كيەلىگىن اشا تۇسسەك دەگەن ويدامىز.

ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ جەر بەتىنە ءتۇسۋى تۋرالى ءارتۇرلى اڭگىمە-اڭىزدار كوپتەگەن حالىقتاردا بار. قازاقتا تاراعان كەيبىر اڭىز بويىنشا، ولار مۇز قۇرسانعان بالقاش كولىنە ءتۇسىپتى دەگەن ءسوز بار. سوندا ادام اتا تىزەسىمەن، حاۋا انا جوتاسىمەن ءبىر بىرىنەن بولەك جەرلەرگە ءتۇسىپ، سول مۇشەلەرىن اۋىرتىپ السا كەرەك. ءالى كۇنگە دەيىن ەركەك مۇزداسا تىزەسىن جىلىتار، ايەل توڭسا ارقاسىن پەشكە قاراتاتىن ادەتى قالسا كەرەك. وسى اللا تاعالا ۇمبەتتەرىنىڭ كولگە ءتۇسۋى سۋدىڭ قاسيەتىن ەرەكشە ارتتىرىپ، ونى ەركەك پەن ايەلدىڭ سيمۆوليكالىق جاقىندىعىن بەينەلەيتىن اششى مەن تۇششى قىلىپ بولسە كەرەك. اللا تاعالا ۇمبەتتەرىنە سول سۋدى قالاي جاراتقاندىعىنىڭ بەلگىسى رەتىندە قۇران-كارىمنىڭ اياتىندا بىلاي كەلتىرەدى: «ول سونداي اللا، ەكى تەڭىزدى قويا بەردى. مىناۋ ءتاتتى، سۇيكىمدى جانە اناۋ تۇزدى، اششى. ەكى اراسىنا (قوسىلىپ، ارالاسپاس ءۇشىن) بوگەت سالدى» (قۇران كارىم، 25 سۇرە، 53 ايات).

بۇل اياتتان بالقاش كولىنىڭ اللا تاعالانىڭ قاسيەتتى قۇران-كارىمىنەن ورىن العاندىعىن كورەمىز. ءوزىنىڭ وسىنداي سۋلاردى ەرەكشە جاراتىپ وتىرعاندىعىن دۇنيەگە پاش ەتكەن اللا تاعالانىڭ قاسيەتتى كىتابىنا كىرگەن قازاقتىڭ بالقاشىن اللانىڭ نۇرى تۇسكەن، قاسيەتتى سۋ دەپ اتاسا بولادى. ءيىسى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ىشىندە وسىنداي قۇدىرەتتى ساپامەن جارالعان سۋلار نەكەن ساياق ۇشىراسادى. جاراتۋشى مۇنداي كولدى تەك قاسيەتتى جەرگە بەرىپ، ونىڭ جاعاسىن جايلاعان حالىقتى وزگەلەردەن ەرەكشە جاراتىلعان ءوزىنىڭ سۇيىكتى قۇلدارى قاتارىنا جاتقىزاتىندىعىن بىلدىرسە كەرەك.

وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى،  عالىم بەري يۋنيپەر «المانىڭ ارعى تەگى» جانە جازۋشى كريستوفەر روببينس «قازاقستان-المانىڭ وتانى» اتتى كىتا­پتارىندا ىلە الاتاۋىنىڭ جابايى باۋ­لارىندا «جاننات باعىنان قال­عان الما اعاشتارىنىڭ» ار­عى تەگى ءالى كۇنگە دەيىن وسەدى دەپ جاز­عان. اقش، ۇلىبريتانيا، فرانتسيا، گەرمانيانىڭ بىرقاتار جەتەكشى عىلىمي ورتالىقتارىنىڭ زەرتتەۋلەرى وسى پىكىردى راستاپ، دۇنيەجۇزىندە وسىرىلەتىن الما سورتتارىنىڭ اناسى ىلە الاتاۋىنىڭ اپورت-سيۆەرس الماسى ەكەندىگىن، ونىڭ گەنەتيكالىق تۋىستىعىن  دنك قۇرىلىمىن زەرتتەۋ ارقىلى قۋاتتاپ بەردى. بۇنىڭ ءوزى الماتى، تالعار مەن ەسىكتىدە وسەتىن اپورت دۇنيەجۇزىندە وسىرىلەتىن الما سورتتارىنىڭ  گەنەتيكالىق بازاسى، نەگىزى ەكەندىگى دالەلدەنىپ، ونىڭ ەجەلگى تاريحتان كەلە جاتقان كەرەمەتتىڭ ءبىر سىنىعى، ادامزاتتىڭ ورتاق يگىلىگى ەكەندىگىن اڭعارتادى.

بۇل دايەك ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ بالقاش كولىنەن كوشىپ وتىرىپ ەجەلگى جەتىسۋ جەرىنە كەلگەندىگىنەن جانە وسى جەردەن ءونىپ، وسكەندىگىنىڭ ءبىر بەلگىسى بولار. ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ تۇراقتى ورنىنا اينالعان جەر سودان باستاپ «جەر جانناتى - جەتىسۋ» دەگەن قاناتتى سوزگە اينالسا كەرەك!

و دۇنيەنىڭ جانناتىندا وسكەن ادام اتا مەن حاۋا انا ءوزىنىڭ ۇرپاقتارىنا قاسيەتتى كىتاپتاردا ايتىلعان اڭگىمەگە سايكەس «اللا تاعالا جانناتتا ءوسىپ تۇرعان الما اعاشىنىڭ جەمىسىن «الما، تيمە!» دەپ بۇيرىق بەردى، الايدا ءبىز شايتاننىڭ ازعىرۋىنىڭ ناتيجەسىندە ول بۇيرىقتى بۇزىپ الدىق» دەپ، وكىنىشتەرىن ءبىلدىرىپ وتىرعان. سودان بەرى ول ماۋەلى اعاش – الما اتانىپ، بىزگە سول ەجەلگى تىلدە، تۇپنۇسقادا جەتسە كەرەك. بۇل ءسوز اللانىڭ ءسوزى، ونىڭ ۇمبەتتەرىنە ايتقان وسيەتى. وزگە حالىقتار بۇنى ۇمىتتى، بىراق قازاق تىلىندە ساقتالىپ قالعان.

تۇپنۇسقا دەمەكشى، اللا تاعالانىڭ پەندەسىن قازاق «ادام» دەگەن ورتاق سوزبەن اتاپ، بۇل ءسوز دە قازاق تىلىندە بابامىزدىڭ ءتول اتاۋىندا ساقتالعان! وزگە حالىقتاردا ادام اتاۋى ءوز تىلدەرىندە ءارتۇرلى اتالادى، مىسالى، اللانىڭ پەندەسى ورىسشا – چەلوۆەك، اعىلشىنشا–مەن، ارميانشا (نۇح پايعامبار سوندا تۇراقتاعان دەگەن سوزگە قاراماستان)-مارد، اراپشا-ينسان، يسپانشا-پەرسوناس، يتاليانشا-پەرسونا ۋمانا، يومو، مالايزيا تىلىندە-لەلاكي بولىپ اتايدى ەكەن. تەك پارسى تىلىنە تۇركىدەن «ادام» بولىپ وتسە كەرەك. وسى تاقىرىپتى قاۋزاعاندا، «قابىرعاممەن كەڭەسە­يىن» دەگەن وزگە حالىقتاردا كەزدەسپەيتىن ءسوز تىركەسى سوناۋ ەجەلگى زاماننان «ايەلىممەن اقىلداسا­يىن» دەگەن ۇعىممەن وزگەرىسسىز كەلە جاتقاندىعىنا كۋا بولامىز. ويتكەنى، ادام اتامىز اللا تاعالادان وزىنە سەرىك تاۋىپ بەرۋدى سۇراعاندا، جاراتۋشى سول ادام اتانىڭ ءبىر قابىرعاسىن سۋىرىپ ا­لىپ، سەرىك ەتىپ حاۋا انامىزدى جارات­قان ەكەن دەگەن اڭىز بار عوي.

قازاق جەرىنىڭ قۇران كارىم نەمەسە مۇسىلمان حاديستەرى حيكايالارىمەن ءوزارا تىعىز بايلانىستىعىن كورسەتەتىن تاعى دا ءبىر مىسال - ول نۇح پايعامبار كەمەسىنىڭ ەجەلگى قازىعۇرت تاۋىنا كەلىپ توقتاعانى بولىپ تابىلادى. ادامزاتتىڭ ەجەلگى كيەلى كىتاپتارىندا كەمەنىڭ بەلگىلى ءبىر تاۋعا كەلىپ توقتاعانى ايتىلماعانىن جانە سول ادام جاراتىلعاننان بەرگى زامانداردا بيىك تاۋلاردىڭ شوگىپ وتىراتىنىن ەسكەرسەك بۇل اڭىزدىڭ تاريحتا ورىن العانىنا سەنەسىڭ.

وسى تاقىرىپتا قالام تەربەگەن ورتاعاسىرلىق راشيديددين فازلۋللاحتىڭ ايتۋى بويىنشا، نۇح پايعامبار ۇلكەن ۇلى يافەتكە (ونى تۇركىلەر ولجاي حان دەگەن ەكەن) شىعىس حالىقتارى جانە تۇركىستاننىڭ اينالاسىنداعى جەرلەردى بەرگەن ەكەن. ول كوشپەندى بولىپ قىستاۋى قاراقۇمداعى بارسىق، ال جايلاۋى سايرام مەن تالاس قالالارىنا جاقىن ورنالاسقان ءورتاۋ مەن كورتاۋ اۋىلدارى بولعان ەكەن (Centreasia, ر.ابدۋللاەۆ: ۋزبەكي-دۆوريانە تيۋركسكيح نارودوۆ، ا سارتى-پرەدپرينيماتەلي تسەنترالنوي ازي. 19.10.11). نۇح پايعامباردىڭ ءوز بالاسىنا قازىعۇرت ولكەسىنىڭ جانىنان جەر بەرۋى دە جوعارىداعى اڭىزبەن ىشتەي لوگيكالى ۇيلەسىمىن تاپقان دەرەك رەتىندە ساناۋعا بولار.

كيەلى ورىنداردىڭ ساناتىنا بايقوڭىر عارىش ايلاعىن دا جاتقىزۋعا بولادى. كەزىندە بايقوڭىردى سوۆەت وداعىنىڭ عارىش ايلاعىنا اينالدىرۋدىڭ باستى سەبەپتەرى ونىڭ ەكۆاتور جازىقتىعىنا جاقىندىعى، جەر اينالۋى جىلدامدىعىنىڭ (سەكۋندىنا 316 مەتر) زىمىراندى ۇشىرۋعا تيىمدىلىگى  مەن ودان تىكەلەي عارىشقا تەز ۇشىپ شىعۋدى قامتاماسىز ەتەتىن پورتالىنىڭ بار ەكەنىنە بايلانىستى بولعان. امەريكانىڭ «كاناۆەرال»، رەسەيدىڭ «ۆوستوچنىي» عارىش ايلاقتارىنان ۇشىرىلعان زىمىراندار بايقوڭىردان تيىسىنشە 10 جانە 4 ەسە قىمباتقا تۇسەدى ەكەن.

قازاق اڭىزدارىندا قورقىت اتامىزدىڭ بايقوڭىردى «جەر كىندىگى» دەپ ايتقان ءسوزىن ەسكەرسەك سول ايلاقتان ادام بالاسىنىڭ اللا تاعالامەن تىكەلەي بايلانىسقا شىعۋ قاسيەتىنە يە بولعان كيەلى جەر رەتىندە قاراستىرسا بولادى.

كيەلى ورىندار سانىن كەڭەيتىپ، تارقاتا ايتار بولساق بولاشاقتا ونىڭ تىزىمىنە كەيىنگى كەزدە باق اياسىندا كەڭىنەن ايتىلىپ جۇرگەن ۇلى شىڭعىسحاننىڭ تۋىپ وسكەن جەرلەرىن (شىعىس قازاقستان وبلىسى، بۇقتارما) دە قوسۋعا بولار.

وسىمەن، اپورتتىڭ دۇنيەجۇزىندەگى الما سورتتارىنىڭ  انالىعى بولۋى، ونىڭ «جەر جانناتى» جەتىسۋدا ءوسۋى، بالقاش كولىنىڭ، بايقوڭىردىڭ جانە قازىعۇرتتىڭ كيەلىگى جاراتۋشىنىڭ باسقا پەندەلەرىنە قاراعاندا قازاق جەرىنە دەگەن وزگەشە كوزقاراسى مەن ماحابباتىن بىلدىرەدى دەگەن ويدامىز. قاسيەتىمەن قاتار تىرشىلىكتە پايدالانۋعا جاراتۋ ماقساتىندا ول بۇكىل قازاقستان اۋماعىن پايدالى قازبالارمەن تولتىرىپ وتىرسا، «جەر جانناتىندا كوكونىس، اعاش وسپەي قالار» دەگەن ويمەن جەتىسۋدى جەر استى بايلىقتارىنان كوبىنەسە كەندە قىلىپ جاراتقان.

سونىمەن، «توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى» رەتىندە ايتارىمىز، قازاق جەرى اتا-بابالارىمىزدىڭ «بىلەكتىڭ كۇشى، نايزانىڭ ۇشىمەن» جانتالاسىپ ءجۇرىپ قورعاپ، ءۇرىم-بۇتاقتارىنا قالدىرىپ كەتكەن اماناتى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە اللا تاعالانىڭ نۇرى تۇسكەن ەرەكشە كيەسىمەن قىمباتتى. بىلە بىلسەك، قازاق جەرى ول ءۇشىن قان توككەن بارلىق شاحيدتەردىڭ  ارمانداعان «جەرۇيىعى» جانە اسا جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىن جالپى ۇلتتىق يدەياعا سۇرانىپ تۇرعان تاقىرىپ! سوندىقتان وسىنداي كيەلى جەردى قورعاۋ، ەل ەگەمەندىگىن، تاۋەلسىزدىگىن تۇراقتى ەتىپ كەلەسى ۇرپاققا جەتكىزە ءبىلۋ ءبىزدىڭ جاۋاپكەرشىلىگىمىز عانا ەمەس، ول اللا تاعالانىڭ الدىنداعى قاسيەتتى پارىزىمىز! بۇل سوڭعى كەزدە كەيبىر كورشىلەرىمىزدىڭ ءبىزدىڭ جەرلەرگە كوز الارتۋى جاعدايىندا اسا وزەكتى بولىپ سانالادى. اللانىڭ سۇيىكتىسى بولۋ ول – ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى جانە اللانىڭ كۇتكەن بيىگىنەن كورىنە ءبىلۋدى ءبىزدىڭ تاعدىرىمىزعا جازىلعانىن قالايمىز.

وسىنداي ىلۋدە بىرەۋگە عانا ءناسىپ بولعان جەرىمىزدى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ كەرەك دەگەن ويدامىز، اسىرەسە قورشاعان ورتا مەن ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى شەشۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلەگە اينالدى. وسى كيەلى ساناپ وتىرعان بالقاش كولى، جەتىسۋ، قازىعۇرت، بايقوڭىر مەن قازاقستاندىق التايدا قانشاما ەكولوگيالىق ماسەلەلەر قوردالانىپ قالعان دەسەڭشى! سوندىقتان، نيەتىمىزدى تۇزەپ، اتالعان ماسەلەلەردى شەشۋ جولىندا بەلسەندىلىك تانىتايىق، اعايىن.

وسى موينىمىزعا پارىز بولىپ جۇكتەلگەن ءىستى ورىنداۋ جولىندا جاراتۋشىعا ءمىناجات ەتىپ، ونىڭ سۇيىكتى قۇلى ەكەندىگىمىزدى راستاپ وتىرۋىمىز دا قاجەت شىعار. رەتى كەلگەندە ايتار بولساق، 20-شى عاسىردىڭ باسىنداعى اشارشىلىق سەبەپتەرىنەن قازاق حالقىنىڭ قىرىلۋى بىزگە سول جىلدارى بولشەۆيكتەرگە ەرىپ، يسلام ءدىنىن تارك ەتكەنى ءۇشىن جاراتۋشىنىڭ جىبەرگەن جازاسى سەكىلدى بولادى دا تۇرادى. ويتكەنى، «جەردە جانە سۋدا بولعان باقىتسىزدىقتار ادامنىڭ قولىمەن جاساعاندىعىنا جازا رەتىندە بولادى، ولاردىڭ وزدەرىنىڭ جاساعان جاماندىقتارىنىڭ ءبىر بولىگىن سەزىنۋ ءۇشىن ىستەلەدى. مۇمكىن ولار (اقيقاتتىڭ جولىنا) قايتىپ كەلەر» (30 سۇرە، 41 ايات). سوندىقتان بايقايىق، اللا تاعالانىڭ كارىنە ۇشىرامايىق.

جالپى، اللا راحىمشىل، مەيىربان. وسى يگىلىكتى ىستە ءوزىنىڭ كومەگىن اياماي، ارقاشان دەمەپ وتىراتىنىنا كامىل سەنەمىز!

رۋسلان احمەت،

ديپلوماتيا ارداگەرى، شىعىستانۋشى

Abai.kz