بۇگىن - 5-ءشى ناۋرىز ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحاننىڭ دۇنيە ەسىگىن اشقان كۇنى. جارىق دۇنيەدە «جاساسىن الاش!» دەپ ۇران سالىپ، قارا تىرناعىنان ءال كەتىپ، كىرپىگى قاماسقانشا قازاققا قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن ايالۋى تۇلعانىڭ تۋعانىنا 155 جىل.

ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى كوتەرگەن يدەيالار ولگەن جوق. قايتا الاش رۋحتى جاستىڭ بويىندا، ساناسىندا قايتا جاڭعىرىپ جاتىر. جاڭعىرىپ، جاساي بەرمەك. قازاقتىڭ شاڭىراعىنان تۇسكەن كۇندەي بولعان ەر ءاليحاندى ەل ماڭگىلىككە ۇمىتپايدى. ۇمىتپايتىنى - ءاليحاننىڭ يدەياسى - الاش يدەياسى. ال، الاشتىڭ جولى - ءبىزدىڭ جول.

ۇلت كوسەمىنىڭ تويى تاۋەلسىزدىكتىڭ 30  جىلدىعىمەن تۇسپا-تۇس كەلىپ وتىر. تاۋەلسىزدىك دەگەنىمىزدىڭ ءبىر باسى - ءاليحان مىرزانىڭ ارتىنان ەرگەن الاش ازاماتتارىنىڭ باسىن ولىمگە بايلاعان ەرلىگى مەن ەڭبەگى ەكەنىن اللاعا دا، ادامعا دا ايان! ەندەشە، تاۋەلسىزدىكتىڭ تويى - ءاليحاننىڭ تويى. ءاليحاننىڭ تويى  - تاۋەلسىزدىكتىڭ تويى. ەكەۋى -  الاشتىڭ تويى!

ءاليحان بوكەيحان. قازاقتىڭ تاريحى

تاريح دەيتىن: بۇرىنعى وتكەن زاماننىڭ جايىنان سويلەپ تۇراتۇعىن، بۇرىنعى وتكەن كىسىلەردىڭ ىسىنەن حابار بەرەتۇعىن ءبىر ءىلىم. قازاقتىڭ كوبى ونى «شەجىرە» دەپ ايتادى. بۇ زاماننىڭ عالىمدارى تاريحتى ەڭ وڭدى مۇعالىم دەپ تۇسىنەدى.

تاريح - ءتۇزۋ ءجوندى ۇيرەتۋشى دەپ ايتادى. تاريح حالىقتى ءتۇزۋ جونگە سىلتەۋشى بولسا، وعان دۇنيە دە تۇزۋشىلىكتىڭ كىتابى. تىرشىلىكتىڭ جولباسشىسى دەۋگە دە بولادى. كەلەشەك كۇننىڭ قانداي بولاشاعىن بىلۋگە تاريح انىق قۇرال بولادى.

ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتقان جۇرت، ءوزىنىڭ تاريحىن ۇمىتقان ەل - قايدا ءجۇرىپ، قايدا تۇرعاندىعىن، نە ىستەپ نە قويعاندىعىن بىلمەيدى، كەلەشەكتە باسىنا قانداي كۇن تۋاشىعىنا كوزى جەتپەيدى.

ءبىر حالىق ءوزىنىڭ تاريحىن بىلمەسە، ءبىر ەل ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتسا، ونىڭ ارتىنشا ءوزى دە جوعالۋعا ىڭعايلى بولىپ تۇرادى. دۇنيە دە وڭگە جۇرتتار قاتارىندا كىم قور بولمايىن، تۇقىمىم قۇرىپ قالماسىن دەگەن حالىق ءوزىنىڭ شەجىرەسىن يماني دارەجەسىندە ۇعىپ بىلۋگە ءتيىس بولادى.

قازاق ىشىندە ءھار ءۇيدىڭ وتاعاسى، ءھار اۋىلدىڭ اقساقالى تۇرعان ءبىر شەجىرە، بۇرىنعى وتكەن-كەتكەننەن ەستىگەن بىلگەنى بولسا، كەيىنگى جاستارعا سونىڭ ءبارىن ايتىپ وتىرادى. بىراق ەل ىشىندە جۇرگەن شالا موللالار، تاريحتىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەن نادان قوجالار تاريح دەسە ەكى قۇلاعى تىك تۇرادى. «ءتايىرى، تاريح نەگە كەرەك؟! ول نە ايتادى دەيسىن; انشەيىن ەرتەگى، وتىرىك قوي! قۇدايدىڭ بۇيرىعى ەمەس، مۇھاممەدتىڭ ءسوزى ەمەس، ونى وقۋ-ءبىلۋ نە كەرەك!» دەپ اڭداۋ ەلگە ارامزالىعىن قىلىپ، تاريحتان جۇرتتىڭ كوڭىلىن سۋىتادى.

تاريح نە ايتادى، دەسەڭىز، ونىڭ ايتاتىنى مىناۋ: ءبىزدىڭ بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ كىم ەكەندىگى; ولاردىڭ دۇنيەدە نە ىستەپ، نە بىتىرگەندىگى; قانداي قۋاتى بارلىعى، ول قۋاتتى نە ورىنعا جۇمساعاندىعى; ىستەپ جۇرگەن ءىسىنىڭ قايسىنان پايدا، قايسىسىنان زارار كورگەندىگى; بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ دوستى-دۇسپانى كىم ەكەندىگى; نە سەبەپپەن باعى تايعاندىعى جانە سوعان ۇقساس ىستەردىڭ بارلىعىن تاريح سويلەپ ءتۇسىندىرىپ تۇرادى.

بۇرىنعى بابالارىمىزدىڭ باسىنان كەشكەن جاقسى-جامان قانداي ۋاقيعا بار بولسا، ونىڭ ءبارى دە وتكەندەگى ءبىر ءىستىڭ ناتيجەسىنەن تۋعان بولادى. سو سەكىلدى، كەلەشەكتە ءبىزدىڭ باسىمىزعا تۇسەشەك ءبىر ۋاقيعا، وسى كۇندە قىلىپ جۇرگەن ءىسىمىزدىڭ ناتيجەسى بولماقشى. تاريح وقىساق، ونىڭ ءسوزىن وقىساق قانداي ىستەن قانداي ناتيجە تۋاتىنىن انىق بىلەتىن بولامىز: جاقسى ىستەن جاقسىلىق، جامان ىستەن - جاماندىق تۋماقشى.

بۇرىنعىنىڭ «نە ەكسەڭ - سونى ورارسىڭ» دەگەن ءسوزىنىڭ تەرەڭ ماعىناسى وسى. «قۇداي نە جازسا - سونى كورەرمىز» دەۋ سوقىرلىقتىڭ بەلگىسى، تاعدىر دا جازعانى بولار دەۋ - اقىماقتىقتىڭ بەلگىسى. شونكى (!) ادام نەنى تىلەسە، قۇداي سونى تاعدىر قىلماقشى.

تىكەن ەككەن جەرگە بيداي شىقپاقشى ەمەس، اعاشتىڭ تامىرىنا بالتانىڭ ءجۇزى تيسە - قۇرىماقشى.

بۇرىنعىنىڭ كوبى كۇش-قۋاتتى ءتيىستى ورنىنا جۇمساماي، ءبىرىنىڭ كوزىن ءبىرى شۇقۋدان ۋاقىتى ارتىلمادى، ىستەگەنىنىڭ ءبارى ءجابىر، زالىم بولدى; قالعانىنىڭ ءبارى زورلىق-زومبىلىق ەدى. قانەكي! دۇنيە احيرەتتە سونىسىنان نە پايدا كورمەكشى؟! قيامەت كۇنىنە دەيىن ساۋابى بارىپ تۇراتىن ءىسى قايسى؟ ءبارى دە قابىردە ءشىرىپ جاتىر. جانىنىڭ كورگەن كۇنى قانداي ەكەنى قۇدايعا عانا ءمالىم!

ەگەر تاريح وقىساق، پايداسى بار ءىستىڭ قانداي ەكەنىن ءبىلىپ، سونى ىستەمەكشىمىز! زارالى ىستەن قاشپاقشىمىز! بۇرىنعىنىڭ وڭدى ىسىنەن ۇلگى الماقشىمىز!

وسى كۇندە ىستەپ جۇرگەن ءىسىمىز، قىلعان جۇمىسىمىز، مىنەز-قۇلقىمىز، ءسوزدىڭ ءبارى كەيىنگىلەرگە تاريح بولىپ قالادى. بۇرىنعىنىڭ تاريحى جازىلماي قالۋشى ەدى، ەندىگى تاريح كۇنى-كۇنىمەنەن جازىلىپ تۇرىلادى. كەيىنگىلەر عيبرات الارلىق ۇلگى تاستاپ كەتىپ العىس الارمىز با؟ جوق، دالاعا لاعىپ، ءجونسىز كەتىپ قارعىس-لاعىنەت الامىز با؟ كەۋدەسىندە كوزى بار ادام كوپ ويلانارلىق جۇمىس.

تاريح - ءتۇزۋ، ءجوندى ۇيرەتۋشى; تاريح تۇزۋشىلىكتىڭ كىتابى; تاريح تىرشىلىكتە جولباسشى دەيتىنىمىز وسى.

ءبىز ازىرگى ءسوزدى وسىنىڭ مەنەن قىسقارتا تۇرامىز. مۇنان سوڭ «قازاق» گازەتىندە قازاقتىڭ انىق شەجىرەسىن جازىپ تۇرماقشىمىز.

تۇرىك بالاسى.

«قازاق» گازەتى، № 2, 1913 جىل.

Abai.kz