قازاق لاتىنى - قيىنداتۋ نەمەسە جەڭىلدەتۋ...

اعىمداعى جىلدىڭ 28 قاڭتارىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى اسقار ءماميننىڭ توراعالىعىمەن قازاق ءالفاۆيتىن لاتىنعا كوشىرۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ وتىرىسىندا جەتىلدىرىلگەن ءالىپبيدىڭ جوباسى تالقىلاندى، ول مەملەكەت باسشىسىنا ودان ءارى ۇسىنۋعا بەكىتىلگەن. ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى انار فازىلجانوۆانىڭ ايتۋىنشا: «بۇل جولعى جەتىلدىرىلگەن لاتىن ءالىپبيىن عالىمدار ۇسىندى. وسى كۇنگە دەيىن ۇسىنىلعان، ساپاسى كۇمان تۋدىراتىن ءۇش نۇسقا سياقتى ەمەس. ول الىپبيلەردىڭ اۆتورلارى بەلگىسىز بولعان».

دەگەنمەن بۇل نۇسقا دا بالاما نۇسقالاردى ەسكەرمەي، جابىق فورماتتا وتكەن سياقتى. ەگەر وسى لاتىن ءالىپبيىنىڭ جاڭارتىلعان نۇسقاسىن مۇقيات قاراساق، وندا ۋ ءارپى عانا وزگەرتىلگەن ءارى وسى U ارپىمەن سىرتقى كورىنىسىنە ورالىپ، تەك ەۋروپاعا تەرەزە اشىپ، ونى دۇرىس جازۋ ءۇشىن عانا وزگەرتىلگەن سياقتى. ءبىزدىڭ فيلولوگتاردىڭ پىكىرىنشە، ەگەر بۇرىن بەكىتىلگەن الفاۆيت تەك ءبىر دياكريتيكالىق بەلگىگە نەگىزدەلگەن بولسا (اكۋتكە), جاقسارتىلعان نۇسقادا قازاق تىلىنە ءتان «ءا»،  «ءو»، «ءۇ»،  «ءى» ارىپتەرىن جازعاندا ءار ءتۇرلى دياكريتيكتەر قولدانىلادى: umlaut , برەۆيس (ğ), ماكرون (ū), سەديل (ş) (ꞔ). مۇنداي دياكريتيكتەر تۇرىك، ءازىربايجان، تۇرىكمەن، ۆەنگر، نەمىس، شۆەد، فين جانە باسقا تىلدەردە كەڭىنەن قولدانىلادى.

وسى مالىمدەمەلەردى قايتا قاراستىرايىقشى. ەكى سۋرەتتەگى الىپبيلەردى سالىستىرساق:

اكۋت ارىپتەرىءنىڭ ورنىنا , umlauts, brevis (ğ), macron (ū) ارىپتەرىمەن اۋىستىرىلدى. كادىمگى SH جانە CH ورنىنا جالعىز نارسە سەديل (ş) (ꞔ) ارقىلى ۇسىنىلدى. ايتارلىقتاي جاڭالىق ەنگىزىلمەگەنىن كورىپ تۇرسىز!

ەگەر ءبىزدىڭ فيلولوگتار لاتىن ءالىپبيىنىڭ بارلىق الدىڭعى نۇسقالارى جوعارىدان شىققان دەگەن پىكىر ايتقان بولسا، وندا 3-سۋرەتتەگى «28 جاستاعى» قاعازعا نازار اۋدارايىق.

وتىز جىلدان استام لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە شاقىرعاندا، مەنى كوبى قولدادى. دەگەنمەن كومپيۋتەردىڭ Windows-XP جۇيەسى 2005 جىلدان باستاپ، ەلىمىزدە تارالا باستاعاندا، لاتىن كومپانياسى اداسۋ جولىنا ءتۇستى. سەبەبى Unicode كەستەسىندە قازاقتىڭ توعىز ءارىپى تىركەلگەن ەدى، دانىشپاندار ءبارى جاقسى بولدى دەپ، ماسەلەنىڭ تەرەڭىنە ۇڭىلمەدى. قازىر مۇنىڭ ءبارى ارتتا قالدى. بۇگىنگى ماسەلە - بىزگە قانداي لاتىن ءالفاۆيتى كەرەك جانە ونى تيىمدىلىگى؟
ايتا كەتۋ كەرەك، 2018 جىلدىڭ 19 اقپانىندا ەلباسى قول قويعان لاتىن ءالىپبيىنىڭ بەكىتىلگەن سوڭعى نۇسقاسىندا كۇتىلگەن پەرنەتاقتا شىقپاي ءۇنى جويىلدى. ال قازىرگى جەتىلدىرىلگەن نۇسقادا پەرنەتاقتا وسى لاتىن ءالىپبيىنىڭ لوكوموتيۆى رەتىندە ۇسىنىلىپ وتىر. (سۋرەت 4) بۇل تەپلوۆوز ورنىنان دا قوزعالا المايدى، قازاقستان حالقى رەلستەردى بۇزىپ، وعان جول بەرمەيدى دەگەن سەنىممەن قورىتا ايتا الامىن.

وسى پەرنەتاقتانى ەنگىزبەكشى بولىپ وتىرعان مىرزالار ازيا ەلدەرىنىڭ بارلىق پەرنەتاقتالارى 26 ارىپكە بايلانعانىن جانە ۇلتتىق يەروگليفتەر وسى پەرنەلەردىڭ جيىنتىعىمەن جۇرەتىنىن بىلەدى مە ەكەن؟ سونىمەن قاتار، الدەقايدا قۋاتتى مەملەكەتتەردە Windows وپەراتسيالىق جۇيەلەرى اعىلشىن تىلىندە ءۇندىستان، پاكىستان، يندونەزيا جانە ت.ب. گرۋزين تىلىمەن نە بولىپ جاتقانىن ءبىلۋ ءۇشىن مەن باتۋمي ۋنيۆەرسيتەتىنە ارنايى باردىم جانە تاڭقالعانىم، بارلىق كومپيۋتەرلەردە جانە بۇكىل ەلدە 26 اعىلشىن ارىپىنەن باسقا بىردە-ءبىر ءارىپ كورمەدىم، دەگەنمەن گرۋزيانىڭ بۇكىل ەلەكتروندى ۇكىمەتى گرۋزين جانە اعىلشىن تىلىندە جۇمىس ىستەيدى. ءدال وسىنداي جاعداي كورشى ارمەنيادا دا. قازاقستانعا ورالساق، جاسىرىن تۇردە مە،  Windows جۇيەسى ورىس تىلىندە زاڭنامالىق دەڭگەيدە بەكىتىلگەن. وسىدان كەيىن پەرنەتاقتانى اۋىستىرۋ امبيتسياسى تۋرالى ويلاۋ كەرەك پە؟ قاتتى ايتسام دا، بۇل ناعىز ناداندىق ءىس. شەتەلدىك بارلىق باعدارلالار قازىردىڭ وزىندە ەڭ ءبىرىنشى رەسەيلىك ادىسكە اۋىسىپ، سوسىن قازاقستانعا كەلەدى. مەن تۇرمىستىق تەحنيكاداعى جازۋلار تۋرالى ايتقىم دا كەلمەيدى، ولار ينتەرنەت ارقىلى باسقارىلادى. ءبىز زومبي بولدىق پا، نە ادەيى بايقامايمىز با؟ مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ءۇشىن «تسيفرلىق قازاقستان» باعدارلاماسى تەك قازاق تىلىندە ىستەيتىن ۋاقىت جەتتى. ەگەر بۇنى بايقاماساق قازاق ءتىلى تاعدىرى وسىمەن بىتەدى. ساياساتقا ارالاسپاي، لاتىن الىپبيىنە قايتا ورالايىق. قازاق ءتىلى جاعدايى تىكەلەي اقپاراتتىق تەحنولوگيالارمەن بايلانىستى بولعاندىقتان، ەڭ باستىسى، بىزگە لاتىن ءالىپبيى ولەڭ جازۋ ءۇشىن ەمەس، ەكونوميكامىزدى سويلەتەتىن، ەكونوميكاعا قاتىستى سوزدەردى ەنگىزەتىن ءالىپبي كەرەك ەكەنىن ەسكەرۋ قاجەت.

ەگەر ۇسىنىلعان لاتىن ءالىپبيىنىڭ العاشقى قاتەلىگى پەرنەتاقتا بولسا، كەلەسىلەردى رەت-رەتىمەن ايتسام:

2. جاقسارتىلعان لاتىن الىپبيىندەگى ي، ي، I ارىپتەرى مالىمەتتەر بازاسىندا تارتىپسىزدىكتەردى تۋدىرادى، سوندىقتان ديۆەرسانتتاردى ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق.

3. جاقسارتىلعان لاتىن گرافيكاسىنداعى ءۇ، ۇ، ۋ ارىپتەرى مالىمەتتەر بازاسىندا ماعىناسىن جوعالتىپ، تاعىدا تارتىپسىزدىك تۋدىرادى.

4. ءا، ءو، ءۇ  ارىپتەرىن جازۋ ءۇشىن (لاتىندا )  ءبىز ءۇش رەت قوزعالىس جاسايمىز، ال ءبىز كەز-كەلگەن ءماتىندى قولمەن دە جازاتىنىمىزدى ءارى ادەمى جازۋ جاعىن ەسكەرسەك، بۇل قولايسىزدىق تۋدىرادى.

5. ڭ ءارپىن ᶇ تۇرىندە جازۋ ۇسىنىلعان، وسى دىبىس اعىلشىن تىلىندە دە بار، بىراق اعىلشىندار بۇعان ءمان بەرمەيدى، ءبىز ولارعا وسىلاي جازۋعا كەڭەس بەرە الامىز با؟ قازاقستاننىڭ ءاربىر ەكىنشى ازاماتىندا Samsung (سامسىڭ) سمارتفونى بار. ەگەر ءبىز بۇل ءسوزدى ورىس تىلىندە (سامسۋنگ) ايتساق، اعىلشىن ءتىلدى الەم ءبىزدى ءتۇسىنۋى ەكىتالاي ەكەنىنە سەنىمدىمىن. وزدەرىڭىز بايقاعانداي: قايسىسى قازاق تىلىنە جاقىنىراق؟

6. ش جانە چ ارىپتەرىن سەديل (ş) (ꞔ) ارقىلى جازۋ ۇسىنىلعان. بۇل وتە ورىنسىز ۇسىنىس. قازاق تىلىندە ش ءارپى ءجيى كەزدەسەتىنىنە قاراماستان (ş) -پەن جازۋ جاس ۇرپاققا قايشى كەلتىرەدى. جاستار ش ءارپىن  SH ارقىلى جازۋدى ابدەن ۇيرەنىپ العان ءارى SH ارقىلى جازۋ الەمدىك ستاندارتقا ساي. ەگەر شىعىس، شىعىس، ت.ب. + وسى سوزدەردەن شىققان فاميليالاردى ەلەكتروندى پوشتاعا (email), الەۋمەتتىك جەلىلەرگە (instagram, ۆەب-سايت (website), whatsapp جانە ت.ب)  جازساق وندا «ءسابىز» دەيتىن ءبىرىنشى لاتىن نۇسقاسى سياقتى ءتىپتى كۇلكىگە باتامىز.

7. ايتپاقشى، ۇسىنىلعان پەرنەتاقتادا چ ءارىپ جوق، وعان ورىن تابا المادى ما نەمەسە ونى ۇمىتىپ كەتتى مە؟ جوق ءارىپتى (ꞔ) دەپ تاڭبالاۋ وتە ۇلكەن ساۋاتسىزدىق! الەمدىك ستاندارتقا بەت بۇرعىمىز كەلسە، سH  تاڭباسى دايىن ەمەس پە!

8 ……

پەرنەتاقتاعا قايتادان ورالساق، ءبىز الەمدىك اقش كلاۆياتۋراسىنا بەيىمدەلۋىمىز كەرەك! ايتپەسە، لاتىن الىپپەسىنىڭ جاعدايى وتە مۇشكىل بولادى. ەڭ قاۋىپتىسى، ەلىمىزدە كوتەرىپ وتىرعان تسيفرلىق قازاقستان دەيتىن پروگرامما قازاق ءتىلىن ارمانعا اينالدىرىپ، ايدالادا قالدىراتىنى ءسوزسىز. مەنىڭ ايتارىم: لاتىن الىپپەسىنە كوشكەندە قازاق لاتىن الىپپەسى قوسىمشا ءتىل بولىپ قوسىلماي، ەنگليش، ورىس تىلدەرىندەي پەرنەتاقتانىڭ تورىندە وتىرۋى ءتيىس سەبەبى، ەنگليش ءتىلى - جۇيەنىڭ ءتىلى،  ونى ءبىز الىپ تاستاي المايمىز. ورىس ءتىلى - 30 جىلدىڭ ىشىندە ەكوميكامىزدىڭ ءتىلى بولدى. ءتورتىنشى ءتىلدى ايتپاعاندا، ءۇش تىلدە ءبىر ۋاقىتتا كومپيۋتەرمەن جۇمىس ىستەۋ ۇنەمى ىڭعايسىزدىق تۋدىرىپ جۇرگەنىن ءار قازاققا بەلگىلى.

سول سەبەپتەن ءبىز International keyboard US پەرنەتاقتاسىنا بەيىمدەلگەنىمىز ءجون. جوعارىداعى كورسەتىلگەن پەرنەتاقتانى ورناتۋ جەڭىل جانە قولدانۋ وتە قولايلى. قازاق ارىپتەردى  باسۋ ءۇشىن سوسىن كەز كەلگەن ءارىپتى باسۋ كەرەك. ۇلكەن ارىپتەردى جازعىلارىڭىز كەلسە، وندا سوسىن - پەن بىرگە كەز كەلگەن ءارىپتى باساسىز.  ال ەگەر دارەجەلەردى، نە بولماسا ۇستىنگى قاتارداعى كوك ءتۇستى سيمۆولداردى  2²، 4³، €،¼، ..  جازعىلارىڭىز كەلسە، وندا -پەن بىرگە  كەز كەلگەن سيمۆولدى باسۋ كەرەك.

3-سۋرەتكە  نازار اۋدارساق، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ەلباسىمىز Keybord-26 پەرنەتاقتاسىنا نازار اۋدارعان بولسا كەرەك، ال ءبىزدىڭ قازىرگى پرەزيدەنتىمىز ءالىپبيدى اۋىستىرۋ كەزىندە قارجىلىق شىعىنداردى ەسكەرۋ كەرەكتىگىن تىكەلەي كورسەتتى. بۇل شىعىنداردى لاتىنعا كوشۋ كوميسسياسى ەسكەردى مە ەكەن؟ ەگەر كىمدە-كىم ABCnet لاتىن الىپبيىنە كۇماندانسا، وندا بۇل ءالىپبيدىڭ مەكتەپتەر مەن ۋنيۆەرسيتەتتەر قابىرعاسىندا قولدانۋ تاجىريبەسى بار ەكەنىن ەسكەرتەمىن جانە زاڭدى تۇردە. بۇعان تاسماعامبەتوۆ، كوشەرباەۆ مىرزالار سەناتور جۇماعۇلوۆ، 30 جىلدىڭ ىشىندە ءبىلىم عىلىم مينيسترلەرى ءبارى كۋا. 1-10 سىنىپتاردان باستاپ ورىس سىنىپتارىندا ولار ونى ءۇش ساعاتتا ۇيرەندى. قازاق مەكتەبىنىڭ وقۋ ۇلگەرىمى جاقسى وقۋشىلار ونى 15 مينۋتتىڭ ىشىندە يگەرىپ الدى.

ABCnet لاتىن ءالىپبيى جوبا رەتىندە ۇسىنىلعانىن بىردەن حابارلاعىم كەلەدى. بۇل جوبا دايىن جانە بىردەن ىسكە كىرىسەتىن پروگرامماسى بار. لاتىن الىپبيىنە كوشىرەتىن كونۆەرتور 11 جىل بۇرىن جاسالعان جانە بارلىق ءىرى قازاق ءتىلدى سايتتار مەن پورتالدارعا، سونىڭ ىشىندە قازاقستان رترك-نە ۇسىنىلعان. بۇگىندە بۇل سىلتەمە www.abai.kz سايتىندا جۇمىس ىستەيدى. بۇل ءالىپبيدىڭ ارتىقشىلىقتارىن ءبىر سوزبەن ايتۋ قيىنداۋ، سەبەبى ەلىمىزدە ينتەرنەت ساۋاتسىزدىعى قازاق تىلىندە ەشقاشان دۇرىس كوتەرىلگەن ەمەس، ءبىز ونى تەك ورىسشا تۇسىندىك. بۇل ماقالانىڭ جالعاسى بولادى دەپ سەنەمىن.

ا4 فورماتتى قاعازدىڭ جارتى بەتىنە سىياتىن ABCnet لاتىن ءالفاۆيتى وسى.

جانات ايماعانوۆ 

Abai.kz