قىتايدىڭ جۋىق جىلداردان بەرى، اسىرەسە شي بيلىگىنەن كەيىن الەمدىك باسقارۋ جۇيەسىن رەتتەۋگە تالپىنعان «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» سترتەگياسى، «ازيا ينفراقۇرىلىمداردى قارجىلاندىرۋ بانكى»، «ادامزاتتىڭ تاعدىرلاستىعى قاۋىمداستىعى» يدەياسى سىندى ءىرى جانە اسا  امبيتسيالى جوبالارعا تۇرەن سالعانى بەلگىلى.

ارينە، ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرى مەن قۋاتىنا سۇيەنىپ. سونىمەن ءبىر ۋاقىتتا الەمدىك الپاۋىت امەريكامەن تاجىكەلەسۋگە بارعان. وندا دا ءوزىن ونىمەن قارايلاس دەڭگەيدە ساناعاندىقتان. دەگەنمەن، ساۋدا سوعىسى قىزا كەلە عىلىمي-تەحنولوگيالىق  باعىتقا ويىسقان تۇستا، قارسى تاراپ «Huawei»، «ZTE» سياقتى تۋ ۇستاۋشى كومپانيالارىن وزەكتى تەحنولوگيالاردان اجىراتا باستاعاندا قىتاي ماڭگىرىپ قالدى. باجايلاسا، «الەمنىڭ فابريكاسىنا» اينالعان ەل قازىرگى زامان يندۋسترياسىنىڭ جۇرەگى سانالاتىن ەڭ ۇزدىك تە وزەكتى تەحنولوگيالاردى يگەرمەپتى، تەحنيكالى قامتىمالىلىعى جوعارى تاۋارلاردىڭ باسىم بولىگىنەن سول اقش باستاعان باتىس ەلدەرىنە بەك سۇيەنىشتى ەكەن.

2020 جىلعى الاپات ىندەتتە سۇرانىسى سۇراپىل بولعان تىنىس الۋ اپپاراتىن وندىرۋدە قىتاي ءوزىنىڭ اسا ۇستەم وندىرۋشىلىك-قۇراستىرۋشىلىق قۋاتىمەن ىلگەرىدە وسى نارىقتىڭ 25%-ىن ۇستاپ كەلگەن شۆەيتساريانى ارتقا تاستاپ، الەمدەگى ەڭ ءىرى اپپارات جەتكىزۋشىگە اينالعان-دى. الايدا، اپپاراتتىڭ «تۋربوكومپرەسسور»، «داتچيك»، «چيپ» سىقىلدى شەشۋشى بولىكتەرىن تۇتاستاي شۆەيتساريا، اقش، جاپونيا فيرمالارىنان الاتىن بولىپ شىقتى. دەمەك، قىتاي اتالعان ەلدەردىڭ ارقاسىندا عانا «بۇكىل الەمدى تىنىستاۋ اپپاراتىمەن قامداپ تاستاعان»، انالار جوعارىداعى بولشەكتەردى جەتكىزۋىن توقتاتسا، «قىتاي وڭدەۋشىلىگى» ادىرام قالعانداي ەكەن! بۇل ەندى پاندەميا تۇسىنداعى شەتىن مىسال.

شىنتۋايتىندا وسىنداي مىسالدار ءوندىرۋشى-وڭدەۋشى الىبىنىڭ الدىنا قويىلعان ەڭ وتكىر ساۋال، اتتاۋ بەرمەس وتكەل بولىپ وتىر. ايتالىق، اقش-تىڭ الدىڭعى پرەزيدەنتى ترامپتىڭ قىتايعا شەشۋشى تەحنولوگيالاردى جەتكىزۋشىلەردى جازالاۋ جارلىعى الەمدەگى ءچيپتىڭ 54%-ىن ءوندىرۋشى الىپ — تايۆاندىق «TSMC» كومپانياسىن ويلانتىپ تاستادى. ويتكەنى ول قىتايدىڭ بەتكە ۇستارى — «Huawei-دى» چيپپەن قامداۋشى بولاتىن. ال «تSمس» چيپ جەتكىزۋدى توقتاتار بولسا، الەمدىك 5W سالاسىنىڭ مۇرىندىعىن ۇستاپ، ونىڭ ولشەمدەرى مەن ستاندارتارىن بەلگىلەۋ «مەنەن وزگە كىمگە ءسان» دەپ وتىرعان ەلدى جارعا تىرەلگەلى تۇر. جاپونيانىڭ ەكونوميكا-قارجىلىق باستى مەدياسى «جاپونيا ەكونوميكا جاڭالىقتارى» «Fomalhaut Techno Solutions» كومپانياسىنڭ كومەگىمەن «Huawei-ءدىڭ» تۇعىرلىق ستانتسياسىن شاشىپ، تەكسەرگەن. سويتسە، وندا قىتايلىق كاسىپورىنداp جوبالاعان بولشەكتەر 48%، اقش بولشەكتەرى 27,2% بولىپ شىققان. وندا دا كوبىنەكي ءوز سالاسىنىڭ دۇلدۇلدەرى سانالاتىن «Xilinx»، «Lattice»، «Tehas-اسپاپ»، «On Semiconducto»، «Cypress Semiconductor»، «Broadkom»، «Analog Devices» سىندى فيرمالاردىڭ چيپتەرى مەن جادىنامالارى، كوممۋنيكاتسيالىق ايىرىپ-قوسقىشتارى، قۋات ارتتىرعىشتارى. مۇنان سىرت، وندا كورەيا مەن جاپونيانىڭ بولشەكتەرى دە از ەمەس ەكەن. بۇدان دا قىزىعى، جاڭاعى قىتايلىق كومپانيالار جوبالاعان 48% بولشەكتەردىڭ ىشىندە پروتسەسسور سىقىلدى 60%-دان استام بولشەك تاعى دا «TSMC-تىكى» بولىپ شىققان.

«The Wall Street Journal-دىڭ» جۋىقتا عىلىمي-تەحنولوگيانىڭ اۋقىمدى 5 سالاسىنداعى قىتاي مەن اقش-تىڭ باسىمدىقتارىنا جاساعان شولۋىنىڭ قورىتىلاۋىنشا، اقش جاساندى ينتەللەكت، ءوزى جۇرەتىن ماشينا، جارتىلاي وتكىزگىش، كۆانتوۆتىق ەسەپتەۋ باعىتىندا بۇتىندەي، ال قىتاي 5G باعىتىندا سالىستىرمالى باسىمدىققا يە كورىنەدى. 5G سالاسىنىڭ بۇيداۇستارى ەسەپتەلەتىن «Huawei-ءدىڭ» جايى جاڭاعىداي بولعاندا، مۇنداعى قىتايدىڭ باسىمدىعى دەگەنگە كۇدىكپەن قاراۋعا تۋرا كەلەتىندەي.

جاقىنعى حابارلاردا ترامپتىڭ جارلىعىنان كەيىن دە «TSMC» «Huawei-ءدى» «ءپىسىپ-جەتىلگەن» (28nm) چيپپەن قامداۋعا كەلىسكەن كورىنەدى. Cمارتفون ءچيپىنىڭ 5nm, تۇعىرلىق ستانتسيا ءچيپىنىڭ 7nm ولشەمىمەن شىعارىلاتىن بۇگىندەرى، جاڭاعى «ءپىسىپ-جەتىلگەن» دەلىنگەن ءچيپتىڭ قاۋقارىن شامالاي بەرىڭىز.

«جاپونيا ەكونوميكا جاڭالىقتارى» قىتايلىق «Dajiang» كومپانياسىنىڭ «Mavir Air2» ءوزىۇشار اپپاراتىن دا سوككەن. وندا دا اقش «Texas-اسپاپ»، «Corvo» فيرمالارىنىڭ چيپتەرى كوپتەپ پايدالانىلعان. بۇل قىتايدىڭ ماقتانىشىنا بالانعان ءوزىۇشار اپپاراتتارىنىڭ دا شاماسىن اڭعارتاتىنداي. قىتايدا ءچيپتىڭ تاپشىلىعى، ارينە ونى شىعاراتىن ليتوگرافيا مەن باسقا دا شەشۋشى جابدىقتاردىڭ بولماۋى مەن جوعارى دەڭگەيلى ءوندىرىس قابىلەتىنىڭ جەتىمسىزدىگىنەن.

قىتايدا 2004 جىلى ىرگە قالاعان «Semiconduktor Manufacturing International Corporation» (SMIC) دەيتىن ەلەكتر وتكىزگەشتەرىن وندىرۋمەن اينالىساتىن ماماندانعان كاسىپورىن بار. ول 2020 جىلى عانا ءچيپتىڭ 14nm-لىق نۇسقاسىن تولايىم شىعارۋعا قول جەتكىزىپتى. بۇل «TSMC-نىڭ» (قازىر 5nm نۇسقاسىن شىعارىپ جاتىر،  3nm-گە 2022 ج. كىرىسپەكشى) 5 جىل بۇرىنعى  دەڭگەيىنە جاتادى. 2020 جىلى ناۋرىزدا «SMIC» گوللانديالىق  «ASML» فيرماسىنان ءچيپتىڭ 7nm-لىك نۇسقاسىن شىعارۋعا قاۋقارلى ۋلتراكۇلگىن ليتوگرافيالىق اپپاراتىن ساتىپ الۋعا كەلىسكەندىگىن جاريالاعان-دى. الايدا امەريكانىڭ ارالاسۋىمەن بۇل مامىلە قازىرشە توقتاپ تۇر. قىتاي بۇل اپپاراتتى ساتىپ العانىمەن دە، ءوز دەڭگەيىندەگى ءوندىرىس دارەجەسىنە جەتۋ ءۇشىن 3-5 جىل ماشىقتانۋى كەرەك سياقتى. بۇل بايانداعاندارىمىز تەك ءچيپتىڭ جىرى عانا.

ءوز تىلدەرىمەن ايتقاندا شەتەلدىكتەردىڭ قولىنداعى قىتايلىقتاردى «قىلقىندىراتىن تەحنولوگيالار» مۇنىمەن شەكتەلمەيدى. 2020 جىلى كۇزدە اق ءۇيدىڭ «شەشۋشى جانە جاڭعىرتپالى عىلىم-تەحنيكانى دامىتۋ ستراتەگياسىندا» ەلدىڭ باسىمدىعىن ساقتاۋعا ءتيىس 37 عىلىمي-تەحنولوگيالىق باعىتى اتاپ كورسەتىلىپ، ولاردىڭ ەكسپورتتالۋىنا قاداعالاۋ قويۋ دىتتەلگەن-ءدى. 2018 جىلى ماۋسىمدا قىتايلىق «عىلىم-تەحنيكا گازەتى» شەتەلدىكتەردىڭ تىزگىندەۋىندەگى 35 عىلىم-تەحنولوگيالىق سالانىڭ ءتىزىمىن جاريالاعان. ەكەۋىندە دە جاساندى ينتەللەكت، ەنەرگەتيكا، كۆانتوۆتىق ينفورماتسيا، كوممۋنيكاتسيا جانە عالامتور تەحنولوگياسى، جارتىلاي وتكىزگىش، اسكەري تەحنولوگيا، عارىشتى يگەرۋ، جاڭا ماتەريالدار سىندى ۇشقىر تەحنولوگيالار اتالادى. شىنايى ءومىر پراكتيكاسى دا قىتايدىڭ اتالمىش سالالارداعى جاعدايى ءالى دە، باسى قىزعان رەجيسسەر Li Tie-ءنىڭ «ەلىم-اي، قۇدىرەتىڭنەن!» دەيتىن دوكفيلىمىندەگىدەي (2018 ج.) ەمەس ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. قىتايلىق «ەكونوميكا ۇزىكتەرى گازەتى» جۋرناليستەرىنىڭ زەرتتەۋلەرى قىتايلىقتاردىڭ بايىرعى زاماندارداعى «4 تاپقىرلىعىمەن» شەندەستىرەتىن «جاڭا 4 تاپقىرلىعىنىڭ» (اقشاسىز تولەم جاساۋ، يەسىز ۆەلوسيپەد، ينتەرنەت ساۋداسى، قارقىندى پويىز) ىشىندەگى ەل اتاعىن اسپانداتقان قارقىندى پويىزدىڭ وتانداسۋ كورسەتكىشىنىڭ دە ازەر 80%-عا جەتىپ جىعىلعانمەن، تەجەۋ جۇيەسى، IGBT تەحنولوگياسى، كلاپانى، بىلىگى، دوڭگەلەگى، پانتوگرافى سىندى شەشۋشى جابدىقتارى مەن ۇشقارى تەحنولوگيالارى، ايىرىقشا ماتەريالدارىنان ءالى دە ەۋروپاعا قول جاياتىنىن انىقتاعان.

دەگەنمەن، مۇنىڭ بارلىعى ماتەريالدىق كاتەگورياعا جاتادى. ماسەلەنىڭ ەڭ ۇرىمتال تۇسى - وندىرىستىك پروگراممالىق جاساقتامالاردىڭ اقتاڭداقتىعى بولسا كەرەك. وندىرىستىك پروگراممالى جاساقتامالار ونىڭ قولدانىلۋىنىڭ اۋقىمدىلىعىمەن، يندۋستريانىڭ بارلىق سالاسىن قامتۋىمەن، وڭدەۋشىلىك يندۋسترياسىنىڭ تۇتاس جۇيەسىنە ساياتىندىعىمەن جارتىلاي وتكىزگىشتەن دە ماڭىزى ارتىعىراق بولۋى مۇمكىن. ەندى قىتايداعى ءدال وسى سالانى ەۋروپا مەن اقش-تىڭ پروگراممالى جاساقتامالار كومپانيالارى ۋىسىندا ۇستاپ وتىر. ءتيىستى مالىمەتتەر قىتايدىڭ جوبالاۋ سيپاتىنداعى وزەكتى وندىرىستىك پروگراممالارىنىڭ نارىقىنىڭ (CAD) 90%-دان استامىنىڭ فرانتسيالىق «Dassault»، نەمىستىڭ «Siemens»، اقش-تىڭ «تس» فيرمالارىنىڭ، ۇقساتىپ جاساۋ پراگراممالارى (CAE) نارىعىنىڭ 95%-ىنىڭ ەۋروپا مەن اقش فيرمالارىنىڭ قولىندا ەكەندىگىن دەرەكتەيدى.

«MES» سىندى ونەركاسىپتىك ءوندىرىس سالاسىندا نەمىستىڭ «SAP» جانە اقش-تىڭ «Opasel» فيرمالارىنىڭ پراگراممالارى 90% نارىقتى يەلەپ العان. وندىرىستىك پرoگراممالاردىڭ نارىقتىق اقشالاي ۇلەسىنە زەر سالساق، اڭگىمە ودان قىزىق.

قىتاي يندۋستريا جانە ينفورماتسيالاۋ مينسترلىگىنىڭ «پراگراممالار جانە ينفورماتسيالىق تەحنولوگيالارمەن قىزمەت كورسەتۋ بايانداماسىندا» جازىلۋىنشا، 2018 ج. وندىرىستىك پراگراممالار بيزنەسىنىڭ تابىسى (147,7 ملرد يۋان) ونەركاسىپ كاسىپورىندارىنىڭ بارلىق تابىسىنىڭ ازەر 0,14%-ىن ۇستاپتى!

سالىستىرۋ ءۇشىن ايتار بولساق، نەمىستىڭ ءبىر «SAP» فيرماسىنىڭ تابىسى 180 ملرد يۋانعا جەتىپ جىعىلادى. قىتايلىق مامانداردىڭ وزدەرى وسى سالادا ەلدەرىنىڭ اقش پەن ەۋروپادان 30 جىلعا ارتتا قالعانىن ايتۋدا. وسى رەتتە قىتايدىڭ جاراتىلىستىق، ينجەنەريا، مەحانيكا باعىتىنداعى جوو-نىڭ پروگراممالارى دا باتىس ەلدەرىنىڭ ىرقىندا ەكەندىگىن ايتا كەتەيىك. مىسالى، 2020 جىلى 5 ماۋسىمدا اقش ساۋدا مينسترلىگى قىتايدىڭ بىرقاتار ۋنيۆەرسيتتەتتەرىن ءوزىنىڭ ەكسپورتتىق قاداعالاۋ سۋبەكتىلەرىنىڭ تىزىمىنە ەنگىزدى. سولاردىڭ ىشىندەگى «Harbin» ونەركاسىپ جانە «Harbin» ينجەنەريا ۋنيۆەرسيتەتتەرى ساتىپ العان اقش بيزنەس ماتەماتيكاسى پروگرامماسى «MATLAB» سوڭعى ۋاقىتتا اشىلماي قالعان، ال ونى جاساقتاۋشى كومپانيا «MathWorks» ەكى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ اقش ۇكىمەتىنىڭ ەكسپورتتىق باقىلاۋ تىزىمىنە ەنگىزىلگەنىن ايتىپ، پراگراممانى قايتا اشىپ بەرۋدەن باس تارتقان.

قىتاي زاماناۋي يندۋستريانىڭ ازىعى بولعان، سونداي-اق ءبىر ەلدىڭ عىلىم-تەحنيكالىق جانە ەكونوميكالىق الەۋەتىن پاش ەتەتىن جاڭا ماتەريالدار وندىرىسىنەن دە باسقالاردان كەنجە قالىپ كەلەدى. قاتىستى مينسترلىكتەردەردىڭ زەرتتەۋى كورسەتكەنىندەي، قازىرگى زامانعى يندۋستريا ءۇشىن شەشۋشى سانالاتىن 130 ءتۇرلى ماتەريالدىڭ 32%-ى قىتايدا اتىمەن جوق، 52%-ى يمپورتقا تاۋەلدى.

اقش جانە باتىس ەلدەرىنىڭ قىتايعا ساقتىقپەن جىبەرەتىن ونىمدەرىنىڭ جارتىسىنان استامىن وسى جاڭا ماتەريالدار قۇرايدى ەكەن. ءوندىرىس جابدىقتارىنىڭ زاماناۋيلانۋى دەڭگەيى الەمنىڭ الدىڭعى شەبىندە بولعانىمەن، قىتاي تالاپقا ساي وزىق ماتەريال جاساپ شىعارا المايتىن بولىپ شىقتى. مىسالى، قۇرىلىس تەحنيكالارىنىڭ الىبى «XCMG» اۋىر كرانداردىڭ بىلەگىن جاسايتىن بولاتتى وندىرە المايدى. قىتاي اۆياتسياسىنىڭ (AVIC) باس ديرەكتورى Lin Zuoming تەلەۆيدەنيالىق سۇحباتىندا شەتەلدىڭ ۇشاق قوزعالتقىشتارىن سوگىپ، ولشەمدەرىن الىپ، قايتا جوبالاپ شىققاندارىمەن، سول دەڭگەيدە جاساي الماعاندارىن، ءتىپتى، وزدەرى شىت جاڭا جوبالاپ وندىرىسكە جىبەرگەن تىكۇشۇشاقتىڭ قاڭقاسىن دا يتالياعا جاساتقاندارىن مويىنداعان. («بيزنەستىڭ جاڭا بۋىنى» سايتى، 07.07.2020). سول سياقتى بۇل ەل ۇشاق، قوزعالتقىش، سوعىس كەمەلەرىن جاساۋعا كەرەكتى وزەكتى ماتەريالدارىن تۇتاسىمەن يمپورتتاماسقا شاراسىز كۇيدە.

جوعارىدا ءسوز بولعان قىتايداعى زاماناۋي ءوندىرىس جابدىقتارىنىڭ دا كوپ ساندىسىنىڭ شەتەلدەن ەكسپورتتالاتىندىعىن اتاۋ ءلازىم. ليتوگرافيا، بۋمەن اپتاۋ اپپاراتتارى عانا ەمەس، عىلىمي زەرتتەۋ-سىناۋ اپپاراتتارىن دا ەۋروپا ەلدەرىنەن ساتىپ الۋعا ءماجبۇر.

جۋىقتا جاريالانعان الەمنىڭ عىلىمي زەرتتەۋگە ارنالعان اپپاراتتار وندىرەتىن الدىڭعى 20 كاسىپورىننىڭ باسىم كوپساندىسى اقش پەن جاپونياعا تيەسىلى ەكەن، قىتايدا ءبىر دە ءبىر مۇنداي كاسىپورىن نەمەسە زەرتتەۋ مەكەمەسى جوق. «قحر 2014 ج. ەمدەۋ جابدىقتارى مەن مەحانيكالارىنىڭ ساۋدا باياناتىنان» ءمالىم بولعانىنداي، قىتايدا 2000-نان استام كاسىپورىن ەمدەۋ قۇرالدارىن ەكسپورتتايدى، دەسە دە سوماسى 100 ملن يۋانداپ سانالاتىن تاۋاردىڭ 90%-ى  ماسساج اپپاراتتارى، كاتەتەرلەر، ماقتا تۇيىرشىكتەرى سىقىلدى ءبىر رەت پايدالانىلاتىن جاراقسىزدانعىش زاتتار نەمەسە تومەن دەڭگەيلى اپپاراتتارعا جاتادى.

جوعارى دەڭگەيلى تەكسەرۋ-داۋالاۋ اپپاراتتارى نارىقىنىڭ 70%-ى «General Motors Company» (GM), «Philips, Siemens» سىندى ءۇش فيرمانىڭ قولىندا. Oزىق اپپاراتار نارىقىنىڭ شەتەلدىك ۇلەسى مىناداي: «ست» 80%، «ۋزي» 90%، «ينسپەكتسيوندىق اپپ.» 85%، «ماگنيتتىك-سىلكىمەلى اپپ.» 90%، «ەكگ» 90%، «فيزيولوگيالىق رەگيستراتور» 90%، «ۇيقىنى باقىلاۋ اپپ». 60%. مۇنداي كەپ جوعارى دەڭگەيلى ستانوكتارعا دا قاتىستى. 2008 ج. جاراتقان ءونىم قۇنىمەن ساناعاندا الەمدىك ستانوك ءوندىرىسىنىڭ العاشقى وندىعىنا گەرمانيادان 2, جاپونيادان 5, اقش-تان 1, قىتايدان 2 كاسىپورىن بولعان-دى. 2018 جىلعا جەتكەندە قىتاي الەمدىك ستانوك ساتۋ نارىقىنىڭ 30%-ىن يەلەپ وتىرسا دا، الدىڭعى وندىقتان ىسىرىلىپ قالعان. تاعى دا تەحنولوگيانىڭ مەشەۋلىگىنەن.

90 جىلدارى قىتايلىق ستانوك ءوندىرىسى سالاسى نارىققا تەحنولوگيا ايىرباستاۋ جولىمەن شەتەلدىڭ وزىق زاماناۋي تەحنولوگياسىن ۇيرەنىپ قالۋعا تالپىنعان دا. الايدا مىنا مىسالداردان بۇل ءۇمىتتىڭ اقتالماعانىن، كەرىسىنشە، سالانى قۇيعا باتىرىپ كەتكەنىن باعامداۋعا بولادى. 1996 ج. «Shenyang ستانوكتارى» اقش «Hardinge» فيرماسىنىڭ تسيفرمەن مەڭگەرۋ تەحنولوگياسىن ساتىپ الادى، قارسى تاراپ اپپاراتتىڭ «يسحودنىي كود» پاكەتىن عانا بەرەدى دە، وزەكتى تەحنولوگياسى مەن ونى قولدانۋ قاعيداتتارىمەن بولىسپەيدى. ال اپپارات پايداعا جاراماي قالا بەرەدى. 1999 ج. «Dalian guangyang» كومپانياسى جاپونيانىڭ ستانوگىن ەنگىزەدى، قارسى تاراپ ستانوكتى قۇرعان ورنىنان قوزعاماۋ شارتىن قويادى، ورنى اۋىستىرىلسا، ستانوك اۆتوماتتى تۇردە قۇلىپتانىپ قالادى. 2005 ج. تاعى دا «Shenyang ستانوگتارى» كومپانياسى نەمىستىڭ «Schiess» فيرماسىن ساتىپ الىپ، قالپاعىن اسپانعا اتىپ جۇرسە، نەمىس زاڭناماسى بويىنشا «وتاندىق ءبىلىمدى سىرتقا شىعارمايتىن» بولىپ شىعادى. سونىمەن قىتاي باياعى ەتەكتەگى ستانوكتار وتانى بولىپ قالا بەرەدى. كۇنى بۇگىن جوعارى دەڭگەيلى ستانوكتىڭ 90%-ى يمپورتقا تاۋەلدى.

بۇل قىتايلىق تەحنولوگيانىڭ قازىرگى احۋالى. الدىنا «عىلىم مەن تەحنيكاداعى قۋاتتى مەمەلەكەت» قۇرۋ مۇراتىن قويىپ وتىرعان ەل ءۇشىن بۇل ءماز ەمەس جاعداي. «ترامپ توقپاعى» قىتايعا عىلىم مەن تەحنولوگيادان اقش پەن ەۋروپا، جاپونيادان، ءتىپتى كورەيادان دا كوپتەن-كوپ كەنجە قالعانىن، «كۇشتى ءوندىرۋشى ەلگە اينالۋ ءۇشىن ءالى دە 30 جىل كەرەكتىگىن» (بۇرىنعى يندۋستريا جانە ينفورماتسيالاۋ ءمينيسترى Miao Wei-ءدىڭ پايىمى) جەتە سەزدىردى. سوندىقتان دا 2020 قابىلدانعان قىتايدىڭ «14-ءشى بەس جىلدىق جوسپارىندا» يننوۆاتسيالىق باعىتتىڭ ەلدىڭ كەلەشەك دامۋىنداعى «شەشۋشى ورىنى» كەسەتىلىپ، ەلدەگى عىلىم مەن ۇشقارى تەحنولوگيالاردى باسا دامىتۋدىڭ تەتىكتەرى قاراستىرىلدى. دەسە دە «ريم ءبىر كۇندە تۇرعىزىلماعان» دەگەن سياقتى، جىلدار بويعى ءداستۇر مەن ساباقتاستىقتى قالايتىن عىلىمي جورىقتا قىتايدىڭ، ەكونوميكالىق دامۋىنداعىداي، ەلدىڭ عاسىرلاپ باسقان جولىن ساناۋلى جىلداردا «ۇرىپ تاستاۋى» مۇمكىن ەمەس شارۋا. وتە-موتە وعان كەدەرگى كەلتىرەتىن فاكتورلاردىڭ از ەمەستىگى جاعدايىندا. اتار بولساق، قىتايدىڭ دسۇ-نا ەنگەننەن كەيىنگى باتىس كاسىپورىندارىن نارىققا تەحنولوگيا ايىرباستاۋعا ماجبۇرلەۋى، باسقالاردىڭ تەحنولوگياسىن قىمقىرۋعا بوي الدىرۋى، كىسىلىك يگىلىككە قىزمەت ەتۋگە جاساقتالعان جاڭا تەحنولوگيالاردى ءوز بۇقاراسىنىڭ قالت ەتكەنىن قاداعالاۋعا پايدالانۋى، اقشاعا سۇيەنىپ ادۋىندىلىق جاساۋى باتىس ەلدەرىن تىكسىنتىپ تاستادى. بۇگىندەرى تۇتاس باتىس الەمى قىتايمەن ارالاستىقتا، وتە-موتە ونىمەن تەحنيكا مەن تەحنولوگيا الماسۋدا ساقتىق ۇستايتىن ءبىر اۋىزدىلىققا كەلدى. بۇل ءوز كەزەگىندە قىتايدى الەمدەگى جاڭا تاپقىرلىقتار جانە يننوۆاتسيالىق جەتىستىكتەرمەن بۇرىنعىداي ەمىن-ەركىن بولىسە المايتىن جاعدايعا تۇسىرەرى انىق. دەمەك، بۇل باعىتتا شي توراعانىڭ جانى قالاپ، ءجيى دارىپتەيتىن «ءوز كۇشىنە سۇيەنۋگە» تۋرا كەلگەلى تۇر. ال مۇندا ەڭ اۋەلى عىلىم پەرسونالدارىنىڭ تاپشىلىعى كولدەنەڭ بولاتىن ءتۇرى بار. مىسالى، 2020 جىلى كوكتەمدە  «Jingdongfang» كومپانياسىنىڭ Wuhan قالاسىنداعى جارتىلاي وتكىزگىش زاۋىتىنىڭ ىسكە قوسىلۋى  جاپونيالىق تەحكەڭەسشىلەردىڭ كەلە الماۋىنا بايلانىستى كەيىنگە شەگەرىلدى. «Samsung» كومپانياسىنىڭ ناۋرىزدا قولدانىسقا وتۋگە ءتيىستى Xian قالاسىنداعى №2 جادىلىق بولشەكتەر شىعارۋ زاۋىتى كورەيالىق تەحنيكتەردى كۇتىپ قاڭتارىلىپ قالدى.

ىرگەلى عىلىمنىڭ جايى ىلگەرىلەۋدىڭ ەڭ ءىرى كەدەرگىسى بولاتىن سىڭايلى. ويتكەنى، «قىتايدا عىلىمعا ماڭىز بەرەتىن ءداستۇر، وتە-موتە ابستراكتىلى، جۇيەلى، تەرەڭ دە ساباقتاس تەوريالىق ۇعىمدارعا بوي ۇرۋ داعدىسى بولماعان. ولاردىڭ ساناسىنداعى عىلىم اۋارايىن باقىلاۋ، جەر باپتاۋ، كىسى ەمدەۋ سىقىلدى قولدانىلمالى جانە تەز تابىس بەرەتىن عىلىمدار دەپ تانىلاتىن» (قىتايداعى جانتانۋ عىلىمىنىڭ ەڭ شوقتىقتى ءبىلدىرى، پروفەسسور Rao Yi ). بىرتە-بىرتە ۇلت مادەنيەتىنە سىڭگەن وسى داعدى ازىرگە دەيىن السىرەگەن ەمەس. وسى عاسىردىڭ باسىنان باستاپ قىتايدا، قىتايدىڭ قارقىندى دامۋىن باسقا مەملەكەتتەردىڭ باسقان جولىن «اينالىپ وزۋ» تاكتيكاسىنىڭ ناتيجەسىنە تەليتىن پايىمنىڭ ەتەك العانى بار. بۇل دا بولسا جاڭاعى عىلىمي-تەحنولوگيالىق ساباقتاستىق پەن ونەركاسىپ ءداستۇرىنىڭ ۇرپاقتارعا ميراستىعىنا ءمان بەرمەيتىن «جەڭىل جولمەن مال تابۋ» نىشانى، يندۋستريالانۋ بارىسىن تەزدەتۋگە بولعانىمەن، ونىڭ ساتىلارىنان اتتاپ وتۋگە بولماستىعىن تۇسىنبەۋشىلىك بولىپ تابىلادى. كەسىرىنەن ىرگەلى عىلىمدى ىسىرىپ قويىپ، «اكەل دە وڭدەي بەر» دەيتىن ستراتەگيا قالىپتاستى. ناتيجەسىندە وزەگى وزگەنىكى بولعان وڭدەۋشىلىك قانات جايدى.

عىلىمنىڭ دامۋى، تەحنيكانىڭ جەتىلۋى اسا ءىرى ينۆەستيتسيانى قاجەت ەتەرى انىق. وبەكتيۆتى ايتقاندا، قىتايدىڭ وعان تاريحي تۇرعىدا مۇرشاسى دا بولعان جوق. ال قارجىلىق جاعدايىمەن قولى جەتكەن بۇگىندەرى   «R&D» شىعىنى (عىلىم مەن تەحنولوگياعا سالعان قارجى، ادام كۇشى، ماتەريالدىق شىعىننىڭ جيىنتىعى) اقش-تىڭ جارتىسىنا ماڭايلاماپتى. ونىڭ ءجىو-نەن ۇستاعان ۇلەسى (2,12%)  كورەيانىڭ (4,24%) جارتىسىنا پارا-پار بولىپتى. مۇنان سىرت، «R&D» شىعىنى قۇرىلىمىن دا سىناق دەڭگەيلى باسى (Experimental Development) 84% باسىم ءتۇسىپ جاتقان سىڭايلى، ىرگەلى زەرتتەۋ (Basic Research) مەن قولدانىلمالى زەرتتەۋگە (Applied Research) ماردىمدى كۇش جۇمسالماۋدا.

بيزنەس قاۋىمداستىعىنىڭ پوزيتسياسى مۇنان دا سوراقى. قىتايداعى «وتاندىق برەند»، «ۇلت ماقتانىشى» سانالىپ جۇرگەن كاسىپورىندار ولاردىڭ جىلدىق پايدالارىنىڭ 3%-ىنا جەتپەس بولىگىن عانا ىرگەلى زەرتتەۋگە جۇمسايدى ەكەن. ولارعا قارجىنى بۇلاي سالعاننان گورى ءۇي الىپ-ساتۋ، اكتسيا قۋ قىزىعىراق سياقتى. بۇل يننوۆاتسيالى جانە تەحنولوگيالىق قۋاتتى ەل بولۋعا جەتۋ مەرزىمىن ارىعا سۇيرەي تۇسەرى كادىك.

قىتايدىڭ جاڭاشىلدىقتى ەنگىزۋ مەن عىلىمي ۇشقارى سالالارعا مەملەكەتتىڭ قولداۋىن جولعا قويۋدا دا از بولماعان جۇيەلىك كىلتيپاندار كوزگە ۇرادى. مىسالى، چيپ داعدارىسى  ەسىن جيعىزعان ەل مۇنداي اقتاڭداق سالالاردى قاتتى قولداۋعا كىرىسكەن-ءدى. ونىڭ ىشىندە جەردى تەگىن بەرۋ، سالىقتى جەڭىلدەتۋ، ەكسپورت سالىعىن كاسىپورىنعا قايتارۋ، ءتىپتى، ۇكىمەتتىڭ تىكەلەي دوتاتسياسى دەگەندەر بار. مۇندايدا ساياسي ەڭبەگىن كورسەتىپ قالعىسى كەلەتىن، مەملەكەتتىڭ جەڭىلدىگىنەن دە قارپىپ قالۋعا نيەتتى جەرگىلىكتى ۇكىمەتتەر دە تىم بەلسەنىپ كەتەدى. اتالعان سەبەپتەردەن ەلدە چيپ جاساۋمەن اينالىساتىن زاۋىتتار جامىراپ سالا بەرگەن. 2020 جىلدىڭ العاشقى جارتىسىندا 4600 وسىنداي زاۋىت تىركەلىپ، بۇكىل ەلدەگى چيپ زاۋىتتارىنىڭ سانى 45,3 مىڭعا جەتكەن! مۇنان اسقان كۇلكىلى جايت بولماس. بۇل ەندى ملرد-تاعان اقشانىڭ جەلگە ۇشۋى، حالىق يگىلىگىن جاۋاپسىز شاشۋ. جۋرناليستەر سوماسى 10 ملرد-تان اساتىن وسىنداي ەڭ ءىرى 5 جوبانىڭ ءبىر جىلدىڭ ىشىندە بانكروت بولىپ جوعالعانىن كوزبەن كورىپ قايتقان («تورە ءسوز ەمەس» سايتى، 10.10.2020).

جاڭا عاسىردا يندۋستريالاندىرۋ مەن يننوۆاتسيالاۋدىڭ ۇدەرىسىنە ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ءرولىنىڭ ارتىپ كەلە جاتقانى الەمدىك ءۇردىس. قانشاما جاڭا تەحنولوگيالار مەن عىلىمي تاپقىرلىقتار وسىلاردىڭ قويناۋىنان قايناپ جاتقان تۇستا، قىتايلىق ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ الپەتى كوڭىل كونشىتەرلىك كەيىپتە بولماي تۇر. جەرشارىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ قاتارىن انىقتاۋ ورتالىعىنىڭ (Center for World University Rankings) 2018-2019 جج. قورتىندىسىندا الەمدەگى الدىڭعى 100 ۋنيۆەرسيتەتتىڭ 51-ءىن اقش يەلەنسە، قىتايدىڭ ماقتانىشى «Qinghua» ۋنيۆ. (98 ء–شى) مەن «Beijing» ۋنيۆ.(92-ءشى) الدىڭعى جۇزدىككە ارەڭ ءىلىنىپتى. دەمەك، قىتايدىڭ عىلىمي جەتىستىكتەرىنىڭ كومەسكى قاينارلارىنىڭ ءبىرى دە تىم جۇتاڭ حالدە دەگەن ءسوز.

قىسقاسى، قىتايدىڭ عىلىمى مەن تەحنولوگياسى ءازىر باسەكەگە وتە قابىلەتسىز كۇيدە ەكەندىگىمەن قويماي، باسەكەلىك الەۋەتى دە ءالسىز كەپتە. يىعىنان دەم الىپ الەمگە وكتەمدىگىن جۇرگىزگىسى كەلىپ جۇرگەن ەلدىڭ الدىندا، الدىمەن ءوزىنىڭ دەمىگىن باسىپ، ساباسىنا ءتۇسىپ، توڭىرەگىن سابىرمەن اۋجايلاۋ مىندەتى تۇرعان سياقتى.

مالىمەت كوزدەرى: قىتاي مەرزىمدىك باسىلىمدارى جانە «قىتاي وقىمىستىلارى»، «وتكەن-كەتكەنگە نازار»، «اقش-تى باقىلاۋ»، «تورە ءسوز ەمەس»، «جارتىلاي وتكىزگىشتەر فورۋمى»، «ەكونوميكانىڭ وتپەلىلىگىن  زەرتتەۋ»، «ەكونوميكالىق جينالىستار حابارلامالارى»، «بيزنەستىڭ جاڭا بۋىنى»، «بيزنەستىڭ قارا جاشىگى» سايتتارى، BBC, «The Finfncial Times»، «The Wall Street Journal» قىتايشا نۇسقالارى.

مۇقامەتحان قونارباي

Abai.kz