ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

«شىڭعىس حان ءوزىنىڭ ەرجۇرەك باتىرلىعىمەن، كەمەل اقىل-پاراساتىمەن ءارى ءالسىز، ءارى بىتىراندى موڭعول تايپالارىن جويىلۋدان، جۇتىلۋدان قۇتقارىپ قالدى. قۇتقارىپ قانا قويعان جوق، ولاردى ۇلت ەتىپ قالىپتاستىردى، ولاردى ۇلى مەملەكەتتىڭ قوجاسى ەتىپ، كەرەك دەسەڭىز، جارتى الەمنىڭ بيلەۋشىسى ەتىپ تاريح ساحناسىنا ءبىر-اق الىپ شىقتى. وسى عالامات تاريحي شىندىق تەلەسەريالدا اسقان شىنايىلىقپەن، ادام سۇيسىنەرلىكتەي سيپاتتا ەگجەي-تەگجەيلى كورسەتىلگەن».

– ءنابيجان اعا، «حابار» جانە «قازاقستان» تەلەارناسىنان كورسەتىلگەن «شىڭعىس حان» تەلەسەريالىن ءوزىڭىز دە تاماشالاعان بولارسىز. تاريحشى رەتىندە، ونىڭ ىشىندە قىتاي مەن موڭعولدىڭ تاريحىن جەتتىك بىلەتىن تاريحشى رەتىندە وسى قويىلىمعا پىكىرىڭىز قالاي؟ وندا تاريحي شىندىقتار بۇرمالانباعان با؟

– مەنىڭ بايقاۋىمشا، «شىڭعىس حان» تەلەسەريالىنىڭ ستسەناريىن جازعان اۆتورلار «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» مەن راشيد-اد-ءديننىڭ «جامي ات-تاريح» اتتى ەڭبەگىن مولىنان پايدالانعان. تەلەسەريالداعى تۇلعالاردىڭ بارلىعى دا – ومىردە بولعان ادامدار. ويدان قوىلعان ەشتەڭە جوق. ال باستى كەيىپكەر شىڭعىس حاننىڭ بۇكىل عۇمىرى، ونىڭ دۇنيەگە كەلۋى، ادام بولىپ ەسەيىپ ەرجەتۋى، ازامات بولىپ كۇرەس جۇرگىزۋى، الەۋمەتتىك تۇلعاعا اينالۋى، ەل بيلەۋى ناقتىلى تاريحي دەرەكتەردىڭ شەڭبەرىندە بەرىلگەن. شىڭعىس حاننىڭ دۇنيە تانىمى، ساياسي ۇستانىمى، مىنەز-قۇلقى، اسىل قاسيەتتەرى  مەن تۇلعالىق بولىمىسى سول كەزدەگى ايرىقشا تاريحي جاعدايلاردا قالىپتاسقانى تاريحي وقيعالارمەن تىعىز بايلانىستا كورسەتىلگەن. سونىمەن قاتار اۆتورلار كورەرمەندەردىڭ شىڭعىس حاندى تەرەڭ ءارى كەڭىنەن ءتۇسىنىۋى ءۇشىن سول ءحىى-ءحىىى عاسىرداعى ازيا قۇرلىعىنداعى قوعامدىق-ساياسي جاعدايلاردى تۇتاستاي تۇجىرىمداپ بەينەلەگەن. مىسالى، سول كەزدەگى قىتايدىڭ ءوزى سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك سۇڭ پاتشالىقتارى بولىپ ەكىگە ءبولىنىپ، ءوزارا جاۋلاسىپ جاتقاندا، ولاردىڭ شىعىس سولتۇستىگىندەگى شۇرشىتتەردىڭ (چجۋرچجەندەردىڭ) التىن ەلى (تسەن گو) دەپ اتالاتىن مەملەكەت قۇراپ، (شۇرشىتتەردى كەيبىر عالىمدار قىتايمەن شاتاستىرادى، ولار قىتاي ەمەس – ن،م) سالتانات قۇرعانى، قىتايدىڭ باتىس سولتۇستىگىندە تاڭعۇتتار قۇرعان سي سيا (باتىس شيا) پاتشالىعىنىڭ داۋرەندەپ تۇرعانى، موڭعول ۇستىرتىندە موڭعول تەكتەس تايپالارمەن قاتار تۇرىك تەكتەس نايمان، كەرەي، قوڭىرات، مەركىت، ۋاق سياقتى كوپتەگەن رۋلىق، وداقتىق حاندىقتاردىڭ باقتالاستىق جاعدايى، ال ورتالىق ازيادا شۇرشىتتەردەن جەڭىلىپ، باتىسقا اۋىپ كەلگەن قاراقىتايلاردىڭ باتىس لياو (قاراقىتاي پاتشالىعى) دەگەن پاتشالىق قۇرعانى جانە ولاردىڭ حرەزم شاحىمەن ءدۇرداراز بولعانىن الدىمىزعا جايىپ سالادى.

دەمەك، ول كەزدە قازىرگى قىتايدىڭ شىعىس تەڭىزىنەن ورتالىق ازياداعى كاسپي تەڭىزىنە دەيىنگى ۇلانعايىر وڭىردە شىم-شىتىرىق قيان-كەسكى كۇرەس ءجۇرىپ جاتقان بولاتىن. ناقتىراق ايتقاندا، ول زامان «سەن ولمەسەڭ، مەن ولەم!»، «سەن جويلماساڭ، مەن جويىلام!»  دەيتىن قاتىكەز زامان ەدى. مىنە، ءدال وسىنداي قاتال، قانىپەزەر زاماندا شىڭعىس حان دۇنيەگە كەلدى. وعان وتباسىنىڭ، رۋىنىڭ، ەلىنىڭ باس اماندىعىن قورعاۋعا تۋرا كەلدى. ونىڭ يىعىنا اۋىر تاريحي مىندەت ارتىلدى. شىڭعىس حان ءوزىنىڭ ەرجۇرەك باتىرلىعىمەن، كەمەل اقىل-پاراساتىمەن ءارى ءالسىز، ءارى بىتىراندى موڭعول تايپالارىن جويىلۋدان، جۇتىلۋدان قۇتقارىپ قالدى. قۇتقارىپ قانا قويعان جوق، ولاردى ۇلت ەتىپ قالىپتاستىردى، ولاردى ۇلى مەملەكەتتىڭ قوجاسى ەتىپ، كەرەك دەسەڭىز، جارتى الەمنىڭ بيلەۋشىسى ەتىپ تاريح ساحناسىنا ءبىر-اق الىپ شىقتى. وسى عالامات تاريحي شىندىق تەلەسەريالدا اسقان شىنايىلىقپەن، ادام سۇيسىنەرلىكتەي سيپاتتا ەگجەي-تەگجەيلى كورسەتىلگەن. اسىرەسە، تەلەسەريالدا شىڭعىس حاننىڭ: «جاقسىلىققا جاقسىلىق ىستەۋ، جاماندىققا جاماندىق ىستەۋ»، «ادالدىقتى ارداقتاۋ، ساتقىندىقتى اياماۋ»، «عالىمداردى قۇرمەتتەۋ، ونەرپازداردى ايالاۋ» سەكىلدى ومىرلىك ءپالساپاسىن اۆتورلار جان-جاقتى اشىپ كورسەتەدى. شىڭعىس حاننىڭ ومىردە نەنى اسا ماڭىزدى قۇندىلىق دەپ تانيتىنى مەن ونىڭ كەمەڭگەرلىگى دە جاقسى اشىلعان.

ارينە، شىڭعىس حان دا – ادام. ونىڭ ەت پەن سۇيەكتەن جاراتىلعان پەندە ەكەندىگى دە قويىلىمدا ورىندى كورسەتىلگەن. اتاپ ايتساق، ول دا قاتەلەسەدى، كەيبىر سوعىستاردا جەڭىلەدى، جىبەرگەن قاتەلىگىنە وكىنەدى. ول دا ارۋ قىزدارعا ەسى كەتىپ عاشىق بولادى، جار سۇيەدى، ايەل ۇستىنە ايەل الادى، بالا قۇشادى، ۇرپاق تاربيەلەيدى. بىراق قانشا باتىر بولسا دا سۇلۋدىڭ الدىندا قىسىلادى، قىمسىنادى. اسىرەسە، ءوزى سۇيگەن ارۋدىڭ الدىندا يمەنەتىنى بار. اناسىن شەكسىز قۇرمەتتەيدى.اناسىنان ءدايىم اقىل-كەڭەس سۇراپ وتىرادى، اناسى ومىردەن وتكەندە ءوز بورىشىن وتەي الماعانىنا قاتتى نازالانادى، ەگىلىپ جىلايدى. ول دا ولىمنەن قورقادى، بولاشاقتان ءۇمىت كۇتەدى. مىنە، وسىنداي ادامنىڭ پسيحولوگيالىق قۇبىلىستارىن تاماشا بەينەلەنۋى تەلەسەريالدىڭ اسەرلىگىن ارتتىرا تۇسكەن. شىڭعىس حان عۇمىرىنىڭ كەزەڭدەر بويىنشا تاماشا بەينەلەنۋى تەلەسەريالدىڭ شىنايىلىعىن ارتتىرىپ تۇرعان جوق پا؟! مەن تاريحشى رەتىندە «شىڭعىس حان» تەلەسەريالىن وتە ءساتتى تۇسىرگەن تۋىندى دەپ ەسەپتەيمىن.

«قىتايلار كينو تۋىندىلارىن، تەحنولوگياسىن شىعارسا دا، ولار ەش ۋاقىتتا وزدەرىنىڭ كينوتسەناريلەرىن سىرتتىڭ ادامدارىنا جازدىرمايدى. بۇل – بىزگە دە ۇلگى، ساباق. «شىڭعىس حان» تەلەسەريالىنىڭ ستسەناريىن جازعان ەكى اۆتوردىڭ ەكەۋى دە – قىتاي (حانزۋ) جازۋشىسى».

  – سوندا ءسىز «شىڭعىس حان» تەلەسەريالىنىڭ ءساتتى شىعۋىنىڭ سىرى نەدە نەدە دەپ ويلايسىز؟

–   مەنىڭشە، «شىڭعىس حان» تەلەسەريالىنىڭ ءساتتى ءتۇسىرىلۋى استە دە كەزدەي سوقتىق ەمەس. بۇل فيلم – قىتايدىڭ قازىرگى جالپى مادەني-رۋحاني دامۋىنىڭ زاڭدى جەمىسى. قىتايلار بۇعان دەيىن 1980-جىلدارى ەكى رەت «شىڭعىس حان» دەگەن كينو ءتۇسىردى. مۇنىڭ ەكەۋى دە ءساتسىز شىقتى. نەگە؟ ويتكەنى ول كەزدە قىتاي قالامگەرلەرى مەن كينوگەرلەرى «سوتسياليستىك رەاليزم» سالقىنىنان ءالى ارىلا قويماعان ەدى. سوندىقتان ولاردىڭ تۇسىرگەن كينولارى جاساندى، ايعايشىل-ۇرانشىل دۇنيە بولىپ شىقتى. ال مىنا «شىڭعىس حان» تەلەسەريالىنىڭ ءساتتى جاسالۋى قىتاي مادەنيەتىندە  كوركەمدىك كەمەلدىلىكتىڭ، ساپالىق ورلەۋدىڭ جۇزەگە اسقاندىعىن اڭعارتادى. تەك وسى تەلەسەريال عانا ەمەس، سوڭعى جىلدارى قىتايدا «ۇلى يمپەراتور كانسي»، «ۇلى يمپەرتور حان ۋدي» سياقتى تاريحي تەلەسەريالداردىڭ دا جوعارى دەڭگەيدە تۇسىرىلگەندىگىن الەمدىك سىنشىلار ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇر. قازىرگى قىتايدىڭ كينو ونەرىندە كۇردەلى تاريحي ۇلى تۇلعالاردى تانىتۋعا دەگەن قۇلشىنىس وتە كۇشتى. سونىمەن قاتار ءدال قازىر قىتايدا ناعىز ونەر ءۇشىن، تاريحي شىندىق ءۇشىن، كوركەمدىك ءۇشىن، تاريحي شىندىق ءۇشىن جانىن پيدا ەتۋگە ءازىر كينوگەرلەر مەن جازۋشىلار كۇرت كوبەيدى.

قىتايلار كينو تۋىندىلارىن، تەحنولوگياسىن شىعارسا دا، ولار ەش ۋاقىتتا وزدەرىنىڭ كينوتسەناريلەرىن سىرتتىڭ ادامدارىنا جازدىرمايدى. بۇل – بىزگە دە ۇلگى، ساباق. «شىڭعىس حان» تەلەسەريالىنىڭ ستسەناريىن جازعان ەكى اۆتوردىڭ ەكەۋى دە – قىتاي (حانزۋ) جازۋشىسى. بىراق ولار سول كەزدەگى تاريحتى، اسىرەسە، موڭعول تاريحى مەن ورتالىق ازياداعى مۇسىلمانداردىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن جانە شىڭعىس حاننىڭ ءومىرىن جان-جاقتىلى زەرتتەگەن. بۇلاردىڭ ىزدەنە بىلگەنى سونشالىق، كەيىپكەرلەردىڭ قولدانعان كوپتەگەن تەڭەۋ سوزدەرى، ماقال-ماتەلدەرى قىتاي ءتىلى لەكسيكاسىندا جوق. ولار كوشپەندىلەردىڭ ياعني موڭعولداردىڭ ءوز ماتەلدەرىن، قاناتتى سوزدەرىن ءساتتى پايدالانعان. ال شىڭعىس حاننىڭ مىنەز-قۇلقىن ايشىقتاپ، ونىڭ ۇلى كەلبەتىن سومداۋدى موڭعولدىڭ اكتەرى بااسىنعا تاپسىرىپتى. بىلە بىلسەك، بۇل دا – جاراسىمدى. موڭعولدىڭ حانىن موڭعول ويناماعاندا كىم وينايدى؟ سونداي-اق كينو قىتايداعى قازاق، ۇيعىر اكتەرلەرىن مولىنان تارتقان. اكتەرلەردىڭ ىرىكتەلۋى، جاقسى تاڭدالۋ دا – كينونىڭ ءساتتى شىعۋى ءۇشىن قاجەتتى اسا ماڭىزدى فاكتور. ەڭ نەگىزگىسى – «شىڭعىس حان» تەلەسەريالىندا تاريحي شىندىق پەن كوركەمدىك ونەر شىندىعى تاماشا ۇشتاستىرىلعان، وتە ادەمى ۇيلەستىرىلگەن.

«ريم يمپەراتورىنىڭ ءوز ورداسىندا وتىرىپ، موڭعولدىڭ دىبىسىنان قورقىپ، تىزەسى دىرىلدەگەنى» تاريحي دەرەكتەردە جازىلعان. ورتا عاسىردا شىڭعىس حان مەن موڭعولداردىڭ الەمدىك تاريحتان ماڭىزدى ورىن العانىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى».

  –  «موڭعولدىڭ قيمىل كولەمى تەك موڭعول ۇستىرتىنەن عانا شەكتەلگەن بولسا، وندا بۇگىنگىدەي ۇلى تاريحقا يە بولا الماس ەدى» دەپ جازعاندار دا بار. ءسىز وسى پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟

– ەگەر مەن جاڭىلماسام، بۇل پىكىردى ايتقان – جاپون تاريحشىسى وتاكي ماتسۋو شىڭعىس حان تۋرالى: «شىڭعىس حان – ءبىر ءداۋىردىڭ ەركەسى» (Cheng ji si han yi dai tian jiao) دەپ باعا بەرگەن بولاتىن. شىڭعىس حان قۇرعان ۇلى موڭعول مەملەكەتىنىڭ بيلەگەن تەريتورياسى، ارينە، قازىرگى موڭعول ۇستىرتىنەن الدە قايدا كەڭ. ونىڭ ۇستىنە شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارى باعىندىرعان كەڭەستىك ازيا، شىعىس ەۋروپا مەن سولتۇستىك افريكانى قامتىعان. سوندىقتان كەزىندە شىڭعىس حان مەن موڭعولداردىڭ اتاعى جەر جارىپ، ايبارى الەمدى تىتىرەتكەن. «ريم يمپەراتورىنىڭ ءوز ورداسىندا وتىرىپ، موڭعولدىڭ دىبىسىنان قورقىپ، تىزەسى دىرىلدەگەنى» تاريحي دەرەكتەردە جازىلعان. ورتا عاسىردا شىڭعىس حان مەن موڭعولداردىڭ الەمدىك تاريحتان ماڭىزدى ورىن العانىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى.

«ەگەر شىڭعىس حان موڭعول ۇستىرتىندەگى باسقا تايپالاردى وزىنە باعىندىرماسا، ولار ونى وزىنە باعىندىرار ەدى، مۇمكىن جويىپ تا جىبەرەر ەدى. ەگەر شىڭعىس حان التىن ەلىن جويماسا، التىن ەلى ونى جۇتىپ قويار ەدى. ەگەر باتىس لياو (قاراقىتاي) پاتشالىعىن جويماسا، ونىڭ بيلەۋشىسى نايماننىڭ كۇشىك حانى موڭعول بيلىگىنە قاۋىپ توندىرەر ەدى. مىنە، ءبىر-بىرىنە تىعىز بايلانىستى وسىنداي سەبەپتەردەن شىڭعىس حاننىڭ جورىعى، موڭعولداردىڭ باعىندىرۋ سوعىستارى جارتى الەمدى شارپىدى».

  – شىڭعىس حاننىڭ الەمدى باعىندىرۋىنا ءار تاريحشى ءارتۇرلى باعا بەرىپ كەلەدى. بۇل جونىندە ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز قالاي؟

– ازامات قوعامىندا بىرەۋدىڭ بىرەۋدى، ءبىر ەلدىڭ ءبىر ەلدى وزىنە باعىندىرۋى – ەجەلدەن كەلە جاتقان ءۇردىس. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا دەيىن الەمدىك باعىندىرۋلاردىڭ بارلىعى دا (ارينە، گيتلەر باسقىنشىلىعى دا بۇعان قوسىلادى) زورلىق قيمىلدار، قاندى سوعىستار ارقىلى ءجۇردى. ال ودان كەيىنگى باعىندىرۋلار، ياعني استام ەلدەردىڭ ءالسىز ەلدەردى وزىنە تاۋەلدى ەتۋى جۇمساق فورمادا، دالىرەك ايتقاندا، اقشا مەن ساياسي ايلا-تاسىلدەر ارقىلى ءجۇرىپ جاتىر.

ەندى ءبىز ورتا عاسىرعا ورالىپ كورەلىك، ەگەر شىڭعىس حان موڭعول ۇستىرتىندەگى باسقا تايپالاردى وزىنە باعىندىرماسا، ولار ونى وزىنە باعىندىرار ەدى، مۇمكىن جويىپ تا جىبەرەر ەدى. ەگەر شىڭعىس حان التىن ەلىن جويماسا، التىن ەلى ونى جۇتىپ قويار ەدى. ەگەر باتىس لياو (قاراقىتاي) پاتشالىعىن جويماسا، ونىڭ بيلەۋشىسى نايماننىڭ كۇشىك حانى موڭعول بيلىگىنە قاۋىپ توندىرەر ەدى. مىنە، ءبىر-بىرىنە تىعىز بايلانىستى وسىنداي سەبەپتەردەن شىڭعىس حاننىڭ جورىعى، موڭعولداردىڭ باعىندىرۋ سوعىستارى جارتى الەمدى شارپىدى. ول كەزدەگى ادامداردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا ءبىر ەل قانشالىقتى كوپ جەردى باعىندىرسا، سول سونشالىقتى ۇلى، تاۋەلسىز دەپ ەسەپتەلەتىن. شىڭعىس حاننىڭ جورىقتارىن «وركەنيەت نىساندارىن تاس-تالقان ەتىپ كۇيرەتتى» دەپ بىرجاقتى ايىپتاي بەرۋگە بولمايدى. ءبىز «وسى جورىقتاردىڭ ناتيجەسى ادامزاتقا نە بەردى نەمەسە تاريحتا قانداي ماڭىزى بولدى؟» دەگەن ساۋالدى دا سارالاۋىمىز كەرەك. مەنىڭشە، شىڭعىس حاننىڭ اسكەري جورىقتارىنىڭ جالپى ماڭىزىن تومەندەگىشە تۇجىرىمداۋعا بولاتىنداي: موڭعول ۇلتى مەن ۇلى موڭعول حاندىعىن قالىپتاستىردى; ەۋرازيا ساحاراسىندا بىتىراپ جۇرگەن كوشپەندى تۇرىك تەكتەس رۋ-تايپالاردى (نايمان، كەرەي، قوڭىرات، جالايىر جانە تاعى باسقالار) قازىرگى قازاقستان وڭىرىنە قۋىپ تىعىپ، وسىندا بۇرىننان بەرى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ءۇيسىن، قاڭلى، الشىن جانە قىپشاق سياقتى تايپالارمەن باستارىن بىرىكتىرىپ، قازاقتاردىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋى مەن ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋىنىڭ تاريحي پروتسەستەرىن تەزدەتتى; شىعىس ەۋروپادا ورىستاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ولارعا 240 جىل بيلىك جۇرگىزۋ ارقىلى كەلەشەك ورىس مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا العى شارتتار ازىرلەدى; مىنا قىتايدى قايتادان بىرتۇتاستاندىرعان يۋان پاتشالىعىن قۇردى. شىعىس پەن باتىس وركەنيەتىنىڭ الماسۋىنا كەڭ جول اشتى.

«قىتاي تاريحىندا بوتەن ۇلتتاردىڭ قىتايدى قۇرعان، بيلەگەن پاتشالىقتارى از ەمەس. مىسالى، قىتايدا موڭعولداردان باسقا سيانبيلەردىڭ، كيدانداردىڭ، تاڭعۇتتاردىڭ، شۇرشىتتەردىڭ، مانچجۋرلەردىڭ قۇرعان پاتشالىقتارى ءومىر سۇرگەن. ال قىتايدىڭ تاريحي-ۇلتتىق كونتسەپتسياسى قازىرگى قىتاي تەريتورياسىندا باسقا ۇلتتاردىڭ قۇرعان پاتشالىقتارىن ءوز تاريحىنداعى ديناستيالاردىڭ زاڭدى جالعاسى دەپ قارايدى».

 – «يۋان پاتشالىعى» دەپ قالدىڭىز، قىتايلار موڭعولدار قۇرعان وسى يۋان پاتشالىعىنا قالاي قارايدى؟ ونى بوگدە ۇلتتىڭ بيلىگى دەپ ەسەپتەمەي مە؟

– قىتاي تاريحىندا بوتەن ۇلتتاردىڭ قىتايدى قۇرعان، بيلەگەن پاتشالىقتارى از ەمەس. مىسالى، قىتايدا موڭعولداردان باسقا سيانبيلەردىڭ، كيدانداردىڭ، تاڭعۇتتاردىڭ، شۇرشىتتەردىڭ، مانچجۋرلەردىڭ قۇرعان پاتشالىقتارى ءومىر سۇرگەن. ال قىتايدىڭ تاريحي-ۇلتتىق كونتسەپتسياسى قازىرگى قىتاي تەريتورياسىندا باسقا ۇلتتاردىڭ قۇرعان پاتشالىقتارىن ءوز تاريحىنداعى ديناستيالاردىڭ زاڭدى جالعاسى دەپ قارايدى.

ءسوزدىڭ رەتى كەلىپ تۇرعاندا ايتا كەتەيىن، ءبىزدىڭ ەلدە «قازاقتىڭ ارعى ەتنوسگەنەزى مەن مەملەكەتتىك قاينارلارى قازاقستان تەريتورياسىندا ءومىر سۇرگەن ساقتاردان، عۇنداردان، ۇيسىندەردەن، قاڭلىلاردان، الان-يانتسايلاردان باستاۋ الادى» دەپ تاريحي دەرەكتەرمەن ايعاقتاساڭ، وعان قارسى شىعاتىن تاريحشىلار دا از ەمەس. ولاردىڭ ويىنشا، قازاقستان وڭىرىندە ەجەلدەن باسقا حالىقتار ءومىر ءسۇرىپ كەلىپ، حV عاسىردا قازاقتار اياق استىنان حالىق بولىپ قالىپتاسىپ، حاندىق كوتەرىپ، ەل بولىپ شىعا كەلگەن سياقتى. ءبىزدىڭ كەيبىر تاريحشىلارىمىزدىڭ ءالى كۇنگە دەيىن وسىنداي عىلىمعا مۇلدە جاناسپايتىن كوزقاراستاردان باس تارتقىسى كەلمەيتىنىن قايتەسىڭ؟! وتە وكىنىشتى-اق!

  – ال يۋان يمپەرياسى قالاي كۇيرەدى؟

– شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي قۇرعان يۋان يمپەرياسى قىتايعا 87 جىل (1271-1368) جىلدار بيلىك جۇرگىزدى. ونىڭ كۇيرەۋىنە فەودالدىق بيلىكتىڭ ىشكى قايشىلىقتارىنىڭ شيلەنىسۋى باستى سەبەپ بولدى دەپ سانايمىن.

«ۇلتتىق مەملەكەت – قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىنىڭ ءوزى بەس عاسىرعا سوزىلعان. ارينە، بۇل كەزەڭدەردە مەملەكەتتىلىك الۋان احۋالدى باستان كەشتى، كۇشەيدى، السىرەدى، ىدىرادى، قايتا تۇتاستاندى. بۇل – بارلىق ەلدىڭ تاريحىندا بولعان جاعدايلار. قازاق حاندىعى ارقىلى پاتشالىق رەسەي يمپەرياسىنا بودان بولدى. بىراق حالقىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسى توقتاعان جوق».

  – ءسىزدىڭ قىتايدىڭ ەسكى جازبالارى ارقىلى قازاقستانداعى مەملەكەتتىلىك تاريحىنىڭ ساباقتاستىعىن زەرتتەپ جۇرگەنىڭىزدى جاريالانعان ەڭبەكتەرىڭىز ارقىلى جاقسى بىلەمىز. ايتىڭىزشى، قازىرگى تاۋەلسىزدىك مەملەكەتىمىزدىڭ مىزعىماس تۇعىرى نەدە دەپ ويلايسىز؟

– قازاقستان رەسپبليكاسىنىڭ، ءتىپتى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان رەسپۋبليكالاردىڭ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋى – تاريحي زاڭدىلىق. كەڭەس وداعى سىرتقى كۇشتەردىڭ سالدارىنان نەمەسە اقش-تىڭ جاساعان «قاستاندىعىنان» كۇيرەگەن جوق، كەرىسىنشە ءوزىنىڭ ازامزاتتىڭ قاراپايىم دامۋ زاڭدىلىعىنا قايشى كەلەتىن مەملەكەت قۇراعانىنان، وسىنداي مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ ىشتەي ءىرىپ-ءشىرىپ، ىستەن شىعۋىنان ىدىرادى. ەگەر اقش قاس جاۋىنىڭ ءبارىن كۇيرەتە بەرسە، ول يەگىنىڭ استىندا تۇرعان كۋبانى نەگە الدەقاشان قۇرتىپ جىبەرمەيدى؟

قازاقستاننىڭ تاريحى وتە باي. قازاقستان تەريتورياسىنداعى مەملەكەتتىلىك قۇرىلىمداردىڭ تاريحىنىڭ ءوزى مىڭ جىلدان اسادى. ال ۇلتتىق مەملەكەت – قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىنىڭ ءوزى بەس عاسىرعا سوزىلعان. ارينە، بۇل كەزەڭدەردە مەملەكەتتىلىك الۋان احۋالدى باستان كەشتى، كۇشەيدى، السىرەدى، ىدىرادى، قايتا تۇتاستاندى. بۇل – بارلىق ەلدىڭ تاريحىندا بولعان جاعدايلار. قازاق حاندىعى ارقىلى پاتشالىق رەسەي يمپەرياسىنا بودان بولدى. بىراق حالقىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسى توقتاعان جوق. سونىڭ ءبىر ۇلكەن مىسالى – حح عاسىردىڭ باسىندا «الاش» پارتياسى مەن الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ ومىرگە كەلۋى. كەڭەستىك قىزىل يمپەريا «الاش» پارتياسى مەن الاش وردا ۇكىمەتىن تاراتتى، الاششىلداردى قىرىپ-جويدى. ولاردىڭ مۇراتىنا، شىعارمالارىنا تيىم سالدى. سوندا دا ولار كوتەرگەن ۇلتتىق مەملەكەت يدەياسى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاستى. نەگە؟ ويتكەنى، الاش ءۇشىن ەجەلدەن تاۋەلسىزدىكتەن ارتىق قۇندىلىق بولعان ەمەس. بولماق تا ەمەس! قۇدايعا شۇكىرشىلىك، سول اتا-بابامىز ارمانداعان تاۋەلسىزدىكتى بىزدەر كورىپ وتىرمىز.

مەملەكەتتىڭ دامۋى مەن قوعامنىڭ العا باسۋىنىڭ دا وزىندىك ىشكى زاڭدىلىقتارى بولادى. سول زاڭدىلىقتى ءدوپ باسىپ تاۋىپ، وعان سايكەس جۇمىس جاساعاندا عانا دامۋ قارقىندى ءارى باياندى بولماق. ابايدىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «اقىرىن ءجۇرىپ انىق باس، ەڭبەگىڭ كەتپەس دالاعا». كەز كەلگەن مەملەكەتتىك ءۇش تۇعىردان تۇرادى. اتاپ ايتقاندا، ولار – ساياسات، ەكونوميكا جانە مادەنيەت. ساياساتتىڭ دا، ەكونوميكانىڭ دا نە ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. ال ەندى مادەنيەت دەگەنىمىز – ساياسات پەن ەكونوميكانىڭ قاينار كۇشى. مادەنيەت دەگەنىمىز – ۇلتتىق يدەولوگيا، مەملەكەتتىك زاڭ، قوعامدىق-ەتيكالىق مورال، كوركەمونەر، عىلىم-تەحنيكا، تۇرعىنداردىڭ دەنساۋلىعى، حالىقتىڭ جاسامپازدىق قابىلەتى. سوندىقتان دا ساياسات پەن ەكونوميكانى دامىتاتىن ءارى وعان كەدەرگى كەلتىرەتىن باستى فاكتور. سول سەبەپتى دە مەملەكەت وسى ءۇش تۇعىردىڭ ديالەكتيكالىق قاتناسىن سايكەستىرە العاندا عانا اياعىن نىق باسىپ، تەڭسەلمەي العا باساتىن بولادى.

«مەنىڭ سەزىنۋىمشە، ءبىزدىڭ ەلدە ساياسات پەن ەكونوميكاعا مادەني دامۋ ىلەسە الماي كەلەدى. وسىنىڭ نەگىزگى كورىنىستەرى دەپ مىنالاردى ايتا الامىن: ۇلتتىق يدەولوگيا ءالسىز، مەملەكەتتىك ءتىل مەن ۇلتتىق ءدىل ءالى ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان جوق».

 – مىنە، وسى سايكەستەندىرۋ ءىسى بىزدە قالاي؟

 – مەنىڭ سەزىنۋىمشە، ءبىزدىڭ ەلدە ساياسات پەن ەكونوميكاعا مادەني دامۋ ىلەسە الماي كەلەدى. وسىنىڭ نەگىزگى كورىنىستەرى دەپ مىنالاردى ايتا الامىن: ۇلتتىق يدەولوگيا ءالسىز، مەملەكەتتىك ءتىل مەن ۇلتتىق ءدىل ءالى ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان جوق. ۇلتتىق ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا ءبىلىم الۋشىلاردى قازاقستاننىڭ بولاشاق قۇرىلىسىنىڭ كىرپىشى بولىپ قالانۋعا تاربيەلەنۋدەن گورى الەمنىڭ كەزكەلگەن ەلىنە بارىپ جۇمىس ىستەي الاتىن مامان بولۋعا ىنتالاندىرۋ باسىم. ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى جانە وعان قاراستى گۋمانيتارلىق عىلىمدار زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەملەكەتتىك اقىل-وي قويماسى بولىپ سانانى جاراتۋدىڭ، تاۋەلسىز ەلدىڭ تىڭ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋدىڭ كوشباسشىسى بولۋدىڭ ورنىنا جىل وتكەن سايىن قۇلدىراۋ ۇستىندە كەلەدى. تەلەارنالاردا مەملەكەتتىك تىلدەگى باعدارلامالار وتە از، ونىڭ ۇستىنە جۇتاڭ. بۇلاردى «تاۋەلسىز ەلدىڭ مەملەكەتتىك تىلىندەگى باعدارلامالارى» دەۋگە اۋزىڭ بارمايدى.

راس، «مادەني مۇرا» دەپ اتالاتىنمەملەكەتتىك باعدارلاما قابىلداندى، مادەنيەت سالاسىنا نكىمەت قىرۋار قارجى ءبولدى. ءاسىلى،  وسى نەگىزدە ۇلتتىق مادەنيەتتە قايتا ورلەۋدىڭ جاڭا تولقىنى باستالىپ كەتۋى كەرەك ەدى، ۇلتتىق پاتريوتتىق رۋح اسقاقتاي ءتۇسۋى ءتيىس ەدى. وكىنىشكە وراي، ونداي نىشان قازىرشە بايقالماي تۇر. كەرىسىنشە ۇلتتىق شىعارماشىلىق سالاسىندا ءبىرتۇرلى تىنشۋ، ءوز-وزىنەن ىشتەي تۇنشىعۋ اڭعارىلادى. ادامداردىڭ ويلاۋ جۇيەسىندە جاداعايلانۋ بايقالادى. قازاقتىڭ الەۋمەتتىك كوڭىل-كۇيى تۇسىڭكى. مىنە، بۇلاردىڭ ءبارى – ازات ەلدىڭ مادەني ومىرىنە جاراسپايتىن جاعداي. تاۋەلسىزدىك العان ون بەس-ون التى جىلدان كەيىن وسىنداي كۇي كەشۋىمىزدە بيلىكتىڭ دە، قالىڭ زيالى قاۋىمنىڭ دا كىناسى بار. كونفۋتسي: «اسپان استىنىڭ كوركەيۋى مەن كۇيرەۋىنە ءاربىر ازامات جاۋاپتى» دەگەن بولاتىن. سوندىقتان مىنانداي ءوز تاعدىرىمىزدى ءوزىمىز بەلگىلەيتىن زاماندا ءاربىر ازامات وزدەرىنىڭ قوعامدىق جاۋاپكەرشىلىگى مەن بورىشىن سەزىنبەسە، مەملەكەتتە ەركىن ويلايتىن قوعامدىق ساياسي ورتا قالىپتاسپاسا، عىلىم جانە كوركەم شىعارماشىلىقتا زامانعا لايىق ۇلى ەڭبەك دۇنيەگە كەلە قويمايدى. مادەني ورلەۋ بولماعان جەردە ۇلتتىق شىعارماشىلىق تا باسەڭ تارتادى، جۇدەيدى. سوندىقتان تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ءبىز ەكونوميكانى باستى ورىنعا قويىپ كەلگەن بولساق، ەندى مەملەكەتتىڭ تىرەگى ءارى تۇعىرى بولۋعا ءتيىس ۇلتتىق مادەنيەتتى كوركەيتەتىن ۋاقىت جەتتى دەپ ويلايمىن.

«مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىنان الىپ قاراساق، قىتايدىڭ قازىر قولدانىپ وتىرعان ساياساتى وزگە حالىقتارعا ءتيىمسىز بولعانىمەن، وزدەرىنە، ۇلتتىق ، مەملەكەتتىك مۇددەسىنە وتە ءتيىمدى. سولار سياقتى ءبىزدىڭ ەلدە دە ءبىرتۇتاستاندىرۋ شارالارى قولعا الىنىپ، مەملەكەتتىك تۇرعىدا باسىم باعداردا جۇرگىزىلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ەل ىشىندە ۇلتتىق تۇتاستىق بولمايىنشا قوعامدىق ورنىقتىلىق بولمايدى. بۇل – اكسيوما».

– ءسىزدىڭ جاقىندا جارىق كورگەن «حح عاسىرداعى قىتايدىڭ تاريحي ۇردىسىندەگى قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك دامۋى» دەگەن ەڭبەگىڭىزدى وقىدىم. وسى كىتابىڭىزدىڭ «ءححى عاسىردىڭ باسىنداعى قىتاي قازاقتارىنىڭ الەۋمەتتىك-مادەني ماسەلەلەرى دەپ اتالاتىن ءۇشىنشى تاراۋىندا قىتاي ۇكىمەتىنىڭ باسقا ۇلتتاردى اسسيميلياتسيالاۋ شارالارىن بايانداي كەلىپ، قورتىندى سوزىڭىزدە «قىتايدىڭ ىشكى جاھاندانۋدى تەزدەتۋ ءۇشىن قولدانىپ وتىرعان ساياساتىن، ياعني ەل ىشىاندەگى از ساندى ۇلتتاردى اسسيميلياتسيالاۋ تاسىلدەرىن سىناۋدان گورى ءبىز ودان ساباق الۋعا، ۇلگى قابىلداۋعا ءتيىسپىز» (86-بەت) دەپسىز. قىزىق، توسىن پىكىر. وسى ويىڭىزدى تارقاتىپ ايتا كەتسەڭىز...

– ءبىز جاھاندانۋدى ءتۇبى مويىندايمىز. مەنىڭ بىلۋىمشە، جاھاندانۋ ەكى فورمادا جۇرۋدە. ءبىرى – ەل ىشىندەگى ءبىرتۇتاستانۋ، ەندى ءبىرى – الەمدىك ءبىرتۇتاستانۋ. ولاي بولسا ءاربىر ەلدە الدىمەن سول مەملەكەتتى قۇرۋشى ۇلت توڭىرەگىندە ءبىرتۇتاستانۋ كەرەك. ماسەلەن، قازاقستاندا مەملەكە قۇرۋشى ۇلت – كىم؟ ول – قازاق ۇلتى. ەندەشە باسقا ۇلتتار وسى قازاق ۇلتىنىڭ اينالاسىنا  توپتاسۋى ءتيىس. وسى تۇرعىدان، ياعني مەملەكەتتىك مۇددە تۇرعىسىنان الىپ قاراساق، قىتايدىڭ قازىر قولدانىپ وتىرعان ساياساتى وزگە حالىقتارعا ءتيىمسىز بولعانىمەن، وزدەرىنە، ۇلتتىق ، مەملەكەتتىك مۇددەسىنە وتە ءتيىمدى. سولار سياقتى ءبىزدىڭ ەلدە دە ءبىرتۇتاستاندىرۋ شارالارى قولعا الىنىپ، مەملەكەتتىك تۇرعىدا باسىم باعداردا جۇرگىزىلۋى كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. ەل ىشىندە ۇلتتىق تۇتاستىق بولمايىنشا قوعامدىق ورنىقتىلىق بولمايدى. بۇل – اكسيوما. يدەولوگيالىق، رۋحاني تۇتاستىعى مىعىم ەلدەر الەمدىك جاھاندانۋدا جۇتىلىپ كەتپەيدى. ال بۇگىنگى تاڭدا ءبىزدىڭ ۇلتتىق ساياساتىمىز دا، ءدىني ساياساتىمىز دا وتە ءالسىز. سوندىقتان دا قازىرگە قولدانىستاعى ۇلتتىق، ءدىني ساياساتىمىزدى جەدەل قايتا قاراۋىمىز قاجەت، بۇگىنگى ءداۋىر تالابىنا ساي جاڭاشا قۇرۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن.

– ەندەشە، ءسىزدى ءبىرىنشى كەزەكتە قانداي ماسەلە قاتتى توعاندىرىپ ءجۇر؟

 – ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسى ف.دوستوەۆسكي: «ورىستار ءوزى ءۇشىن ەمەس، يدەيا ءۇشىن ءومىر سۇرەدى»، – دەپ ايتقان ەكەن. مەنى «ءبىزدىڭ قازاق كىم ءۇشىن ءومىر سۇرەدى؟» دەگەن ساۋال قاتتى تولعاندىرادى.

 – ايتپاقشى، بۇل ساۋالعا جاۋاپ تاپتىڭىز با؟

 – جوق، ازىرگە جاۋاپ تابا المادىم.

 – اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

  سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى.

(بۇل 2008 جىلى قاڭتاردا بولعان سۇحبات)

Abai.kz