نارتۇلعا
«بۇل قازاقتا جىگىتتەر بار نار قاسقا»، – دەپ اقىن تولەگەن ايبەرگەنوۆ ايتقانداي قازاقتا «جارقىلداعان الماستاي» تالاي ازاماتتار بولعان، ءالى تالاي بولادى دا. سولاردىڭ ءبىرى ءھام بىرەگەيى ەسىمى وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارى قازاقستان عانا ەمەس، وداق كولەمىندە جارقىلداپ تۇرعان كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، اكادەميك، لەنيندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى شاھماردان ەسەنوۆ بولدى. جۇرتشىلىق «قوناەۆتىڭ ءىزباسارى بولۋى مۇمكىن» دەپ قابىلداعان وسىنداي نارتۇلعا سول جىلدارى بيلىك باسىنا كەلگەندە بۇگىنگى قازاقستاننىڭ كەسكىن-كەلبەتى مۇلدە باسقاشا بولۋى دا مۇمكىن ەدى. وسى جانە باسقا دا جاعداياتتار سۋرەتتەلەتىن اكادەميك، سەناتور مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ «نارتۇلعا» اتتى ەسسەسىن وقىرماندار نازارىنا ۇسىنامىز.
«مەنىڭ اعالارىم» سەرياسىنان
«جاراتۋشى دۇنيەگە كەلگەن ءار پەندەسىنىڭ كەۋدەسىنە جان سالىپ، بويىنا الۋان قاسيەت دارىتادى. ادام بالاسى تىرشىلىگىندە وسى اماناتتى اسقان ىجداھاتتىلىقپەن پايدالانىپ، ءوزىنىڭ عانا ەمەس كوپتىڭ قاجەتىنە جاراتۋعا ءتيىس. ولشەپ بەرگەن ءومىر تۇيىقتالىپ، امانات يەسىنە قايتقاندا سونداي جانداردىڭ تاعىلىمدى ىستەرى بارشا ادامزاتتىڭ ورتاق يگىلىگىنە اينالادى. وسىلاي ءومىر سۇرگەندەردىڭ ەكى دۇنيەدە ءجۇزى جارقىن بولادى».
سۇلتان سانجار،
ورتاعاسىرلىق فيلوسوف.
ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتى بىتىرگەن سوڭ اراعا نەبارى ەكى جارىم اي سالىپ، مەن قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكتسياسىنا قىزمەتكە تۇردىم. ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنان كەيىنگى قازاق عىلىمى مەن ءبىلىمىنىڭ قاراشاڭىراعى سانالاتىن وسى مەكەمەدە ەڭبەك ەتكەن ون جىلىمدى كەيىنگى بۇكىل ومىرىمە تاۋسىلماس رۋحاني ازىق سىيلاعان ەڭ جەمىستى كەزەڭ رەتىندە ءالى كۇنگە دەيىن زور قاناعات سەزىممەن ەسكە الامىن.
كەڭەس زامانىندا ەنتسيكلوپەدياعا ماقالا جازۋ كەز كەلگەن عالىم ءۇشىن ۇلكەن ابىروي سانالاتىن. نەبىر مارقاسقالاردىڭ كوز مايىن تامىزىپ، عۇمىر بويى جازعان كەرەقارىس مونوگرافيالارى ەنتسيكلوپەدياعا ەتەك-جەڭى جينالىپ، ىقشامدالىپ، ارى كەتكەندە ەكى-ءۇش بەتكە، كەيدە جالعىز باعاناعا، ال ەندى بىردە بىرنەشە جولدىق ماقالاعا سىيىپ كەتەتىن. ەنتسيكلوپەدياعا ەنۋ ەشبىر ارتىق-كەمى جوق تاريحقا ەنۋمەن بىردەي سانالاتىن. سول سەبەپتى، عالىمدار ەنتسيكلوپەديامەن اۆتورلىق بايلانىس ورناتۋدى وزىنە مارتەبە سانايتىن. مەنىڭ قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتى، قايراتكەر تۇلعا، اكادەميك شاھماردان ەسەنوۆپەن تانىستىعىم وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ سوڭىندا ءدال وسى قازاق ەنتسيكلوپەدياسىندا باستالىپ، ونىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاستى.
– مۇحتار شىراق ءسىز بولارسىز؟ – دەپ ايقارا اشىلعان ەسىكتەن ۇزىن بويلى، قاپساعاي دەنەلى، كەڭ ماڭدايلى، كەلىستى، كەلبەتتى جىگىت اعاسى كىرىپ كەلدى.
ارينە، مەن بىردەن تانىدىم. ەنتسيكلوپەديادا ونى بىلمەيتىن ادام جوق ەدى. ويتكەنى، قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى ءدال وسى شاھماردان اعامىز عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ تۇرعاندا شاڭىراق كوتەرگەنىن اعا بۋىن وكىلدەرى ءاردايىم ۇلكەن قۇرمەتپەن ايتىپ وتىراتىن.
كەلگەن بۇيىمتايى ورىندالعان سوڭ، شاھاڭ ورنىنان تۇرىپ:
– ال، باۋىرىم، سىر ەلىنە بارۋ كەرەك. اسىرەسە، قازاق تاريحىن بىلەم دەگەن ادامعا بۇل اۋاداي قاجەت نارسە. ءساتى تۇسكەندە باراسىڭ، كورەسىڭ، – دەپ شەگەلەي سويلەپ، ۇسىنعان قولىمدى كۇرەكتەي الاقانىمەن قۇشىرلانا قىستى.
اتى اڭىزعا اينالعان قايراتكەر تۇلعامەن بولعان العاشقى كەزدەسۋ جادىمدا ماڭگىلىك جاتتالىپ قالدى. اسىرەسە، ونىڭ «باراسىڭ. كورەسىڭ» دەگەن كورەگەندىك سوزدەرىن سىر ەلىندە قىزمەت ىستەگەن جىلدارى ۇنەمى شاپاعاتپەن ەسكە الىپ ءجۇردىم.
سىر ەلى – شىندىعىندا، تۇنىپ تۇرعان تاريح. سول تاريحتى جاساۋشى – شاھماردان ەسەنوۆتەي ءبىرتۋار تۇلعالار. تۋعان جەرىندە شاھاڭنىڭ ءوزى عانا ەمەس، ونىڭ داڭقتى اۋلەتى جايلى نەبىر اڭىزعا بەرگىسىز اقيقات اڭگىمەلەر وتە كوپ. اۋەلى سونىڭ ءبىر پاراسىنا ورىن بەرەيىك.
حح عاسىردىڭ باسىندا سىر ەلىنەن ورىسشا وقىپ، رەسەيدىڭ اسا عىلىمي ورتالىقتارىنان ءبىلىم العان قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ ۇركەردەي ۇلكەن توبى ءوسىپ شىقتى. ونىڭ وزىندىك سىرى دا جوق ەمەس ەدى.
سىر وڭىرىندەگى ۇلكەندى-كىشىلى مەكتەپتەر مەن ورتالاۋ وقۋ ورىندارىنىڭ سانى قازان توڭكەرىسى قارساڭىندا 50-دەن ەركىن اسقان.
مىنە، وسىنداي باستاۋىش جانە ورتالاۋ ءبىلىمدى اۋىل-ايماقتان الىستاماي-اق ەلدە ءجۇرىپ العان سىر جاستارى كەيىن يمپەريانىڭ ۇلكەن قالالارىنداعى ايگىلى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسىپ، توڭكەرىسكە دەيىن-اق قوعامدىق-ساياسي قىزمەتكە ارالاسا باستايدى. سولاردىڭ ىشىندە ايگىلى بي، بولىس بولعان مۇڭايتپاس ءلاپيننىڭ ۇلى سەرالى لاپين قازاقتاردىڭ ىشىندە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، 1891 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن، ءالي كوتىباروۆ 1898 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ اسكەري-مەديتسينا اكادەمياسىن، ال الاش ارداگەرى مۇستافا شوقاي 1917 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن ءبىتىرىپ شىقتى. بۇلاردىڭ ۇشەۋى دە باستاۋىش سىنىپتى – ەلدە، گيمنازيانى گۋبەرناتورلىق استاناسى تاشكەنتتە تامامداعان. شاھماردان ەسەنوۆتىڭ اكەسى جورابەك ەسەنوۆ تە ءدال وسىنداي جولمەن باستاپقى ءبىلىمدى اۋىلدا الىپ، كەيىن سەميناريانى تاشكەنتتە اياقتاعان وتە ساۋاتتى ادام بولىپتى.
شاھاڭ مەن ونىڭ اۋلەتى تۋرالى اڭگىمەگە كىرىسپەس بۇرىن بىردەن باسىن اشىپ الاتىن ماسەلە بار. بارلىق ەنتسيكلوپەديالار مەن انىقتامالىقتاردا ونىڭ فاميلياسى مەن ءوز ەسىمى عانا بەرىلىپ، اكەسىنىڭ اتى كورسەتىلمەگەن. بارشا زامانداستارى مەن ارىپتەستەرى ونى شاھماردان ەسەنۇلى دەپ كەتتى. بۇعان ول كوزى تىرىسىندە ەشقانداي تۇزەتۋ جاساماعان. ەندى وسىنىڭ سەبەبىنە توقتالايىق.
شاھاڭ سىر ەلىنىڭ ەڭ ءبىر كورىكتى مەكەنى شيەلى وڭىرىندە دۇنيەگە كەلدى. شيەلى – قارت قاراتاۋدىڭ تۇركىستان مەن سوزاقتى كوكتەي ءوتىپ، جاڭاقورعاندى ەركىن قامتىپ، بىرتە-بىرتە بارقىندانىپ، قالىڭ جىنىستى، قۇيقالى قىراتتارعا اينالار تۇسى. جوعالىپ قالعان جالعىز توقتى مىڭ قويعا اينالاتىن، تۇگىن تارتساڭ مايى شىعاتىن، ءار جيدەسىنىڭ تۇبىنەن ءبىر اسىم ەت تابىلاتىن، سۋلى-نۋلى، بەرەكەلى، بايسىن ولكە. سودان بولار، سىربويىلىقتار «سىر – ەلدىڭ كوركى، شيەلى – جەردىڭ كوركى» دەپ ورىندى ماقتان ەتەدى.
مىنە، وسى ولكەدە ءتۇپ اتاسى ارقا توڭىرەگىندەگى تورعاي، قوستاناي وڭىرىنەن شىققان ەسەن دەرىپسالدىۇلى دەگەن جاۋعا شاپسا – قىلىش، داۋعا تۇسسە – قامشى ۇستاعان، ەل ىشىندە قادىر-قاسيەتى مول، ىسكە مىعىم، داتكە بەرىك، ءاردايىم حالىققا ءجون ايتىپ، جوبا سىلتەگەن، جەتى اتاسىنان قاراكوك جان ءوتىپتى. ونىڭ جورابەك، بابابەك اتتى ەكى ۇلى بولعان ەكەن.
زاماننىڭ بەتالىس، باعدارىن الدىن الا بولجاي بىلگەن سۇڭعىلا ەسەن ەكى بالاسىن اۋەلى شيەلىدەگى ورىس-قازاق مەكتەبىنە بەرىپ، ونى بىتىرگەن سوڭ تاشكەنتكە وقۋعا جىبەرەدى.
اعايىندى ەسەنوۆتەردىڭ ۇلكەنى جورابەك تاشكەنتتەگى ءدىني سەمينارياعا، ال بابابەك وقىتۋشىلار سەمينارياسىنا تۇسەدى.
تاشكەنت تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ استاناسى بولعاندىقتان، ولكەدەگى ەڭ باستى وقۋ ورىندارى ءدال وسى قالادا ورنالاسقان ەدى. بىراق وندا وقيتىن ورىستان باسقا ۇلت جاستارى ىشىندە ەجەلدەن وقۋ-بىلىمگە قۇشتار قازاق بالالارى باسىم بولدى. ماسەلەن، تاشكەنت وقىتۋشىلار سەمينارياسى اشىلعان العاشقى 25 جىل ىشىندە (1883-1904) ونى 415 ادام بىتىرگەن. سونىڭ 13 پايىزى قازاق بولسا، نەبارى 2 پايىزى عانا وزبەك ۇلتىنان ەدى.
جورابەك ەسەنۇلى ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا سەميناريانى بىتىرگەن سوڭ ەلگە ورالىپ، تىلماشتىق، اعارتۋشىلىق قىزمەتتەر اتقارىپتى. ءتىپتى 1913 جىلى تاشكەنتتە وتكەن رومانوۆتار اۋلەتى تاققا وتىرۋىنىڭ 300 جىلدىق يمپەريالىق تويىنا دا قاتىسىپتى. كەيىن كەڭەس وكىمەتى ورناعان سوڭ پەروۆسك سوۆدەپى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ۋەزدىك ميليتسيا باستىعى سياقتى ۇلكەندى-كىشىلى قىزمەتتەر اتقارعان ەكەن. وعان كەيىن «ەسكىشىل»، «ۇلتشىل» دەگەن ايىپ تاعىلىپ ەكى مارتە تۇرمەگە دە وتىرىپ شىعىپتى. جورەكەڭ سونىڭ بارىنەن ءبىلىمى، زاڭ-زاكوندى جەتىك ءبىلۋى ارقاسىندا امان-ەسەن قۇتىلىپ، بەيمارال تىرلىك ەتىپ، 1950 جىلى دۇنيە سالىپتى. مىنە، وسى سىر ەلىندە ەسىمى اڭىزعا اينالعان جورابەك اعامىز ءبىزدىڭ باستى كەيىپكەرىمىزدىڭ تۋعان اكەسى بولادى.
اعايىندى جورابەك جانە بابابەك ەسەنوۆتەر
ەل اۋزىندا جورابەك ەسەنۇلى تۋرالى ساقتالعان اڭگىمەلەر وتە كوپ.
ول بويى ەكى مەترگە جۋىق، الپامساداي الىپ دەنەلى، الاپات كۇش-قۋاتتىڭ ادامى بولىپتى. شاۋ تارتقان كەزىندە تۇسكەن سۋرەتتەرىنىڭ وزىنەن-اق ونىڭ وراسان قايراتتىڭ يەسى، ايبىندى ازامات بولعانىن ايقىن اڭعاراسىڭ. ەكى زاماندا دا سەرىلىگىنەن جازباي، ەلىنە ەركىن-اق ەركەلەگەن ەكەن. جانە ونىسىن حالقى كوتەرە دە بىلگەن.
جوكەڭ جاس كەزىندە ءبىر اسقان بايدىڭ اقكەنجە دەگەن سۇلۋ قىزىمەن ءسوز بايلاسىپ جۇرەدى. قىزىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان اكەسى ءبىر-اق كۇندە اقكەنجەنى وزىندەي ءبىر بايدىڭ بالاسىنا ۇزاتىپ جىبەرەدى. مۇنى ەستي سالىسىمەن جورابەك قاسىنا ەرگەن سەنىمدى جولداستارىمەن تاپاي تالتۇستە تويلى اۋىلعا كەلىپ، جۇرتتىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ، اقكەنجەنى ءوزى جەتەلەپ اكەلگەن اقبوز اتقا مىنگىزىپ الىپ كەتكەن ەكەن. كەتەر الدىندا ۇرپيىسكەن جۇرتتىڭ كوزىنشە اقكەنجەدەن «ماعان كۇيەۋگە شىعۋعا ىقتيارسىڭ با؟»، - دەپ ءۇش قايىرا سۇراپتى. جۇرتتىڭ ءبارى ەستيتىن جاۋاپ العان سوڭ: «سەن ەندى قۇداي الدىندا دا، زاڭ الدىندا دا مەنىڭ تاڭداپ سۇيگەن جارىمسىڭ. بۇعان مويىنسىنباعان ادامنىڭ جازاسىن وسى ەكەۋى بەرەتىن بولادى»، - دەپ اقكەنجە سۇلۋدى اق كۇمىسپەن ابزەلدەنگەن سايگۇلىككە جالعىز الاقانىنا سالىپ-اق مىنگىزگەن بويى اتتانىپ كەتىپتى. قانشا تەنتەك بولسا دا ادەپتەن دە، ادەتتەن دە وزباعان، جولىنان جىعىلماعان باتىر قايىناتاسىنا قاراتا: «اشۋىڭىز تارقاعان سوڭ قالىڭمالدى ەسەن قۇداڭىزدان الارسىز» دەپ باسىن ءيۋدى دە ۇمىتپاعان ەكەن دەيدى ەل اۋزىنداعى اڭگىمەدە.
جورابەك اتامىز اقكەنجە سۇلۋدان ءبىر ۇل، ءبىر قىز كورىپتى. قىزى ساقىپجامال كەزىندە تۇركىستان اسسر جوعارى سوتىنىڭ توراعاسى، ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى ء(مينيسترى), ال 1925 جىلى قازاق اسسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقارىپ، كەيىن رەپرەسسياعا ۇشىراعان سىر ەلىنىڭ قايراتكەر ازاماتى بەگايدار جانتورەۇلى ارالباەۆقا تۇرمىسقا شىعادى.
قاشاندا قولى اشىق، ءمارت جورابەك ساقىپجامالدى ۇزاتقاندا اس تا توك توي جاساپ، كۇيەۋ بالاسىنا بايگەنىڭ الدىن بەرمەگەن تورىقاسقا سايگۇلىگىن سىيلاعان ەكەن.
سىر ەلى ءسوز قادىرىن ەرەكشە بىلەدى جانە تاۋىپ ايتىلعان ءسوزدى جادىندا جاقسى ساقتايدى. ەل ىشىندە «جوكەڭ ايتىپتى» دەگەن تاپقىر ءسوز، قۋاقى قالجىڭ، اششى ءاجۋا كوپ-اق.
ماسەلەن، قوناقباي رۋىنان شىققان، ەل-جۇرتتى ابدەن ىعىر قىلعان اۋمەسەرلەۋ شولاق بەلسەندى حالىققا تىنىشتىق بەرمەي، كۇن سايىن قوقاڭداي بەرەدى ەكەن. جازىقسىز جاپا شەككەن سونداي جانداردىڭ ءبىرى ادىلدىك ىزدەپ جوكەڭە كەلىپتى. جوكەڭ سالعان بويدا الگى بەلسەندىنىڭ كەڭسەسىنە كىرىپ كەلىپ، ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوزىنشە:
– ءاي، قوناقباي! سەن بۇگىنگە دەيىن قوناقباي ەدىڭ، ول ورتاسىندا ءبىر نوقاتى بار ءتاپ-ءتاۋىر ەسىم ەدى. ەندىگى جەردە حالىققا جاساعان مىنا قىساستىعىڭدى قويماساڭ تاس توبەڭنەن ءبىر ۇرىپ، ءبىر نوقاتىڭدى ەكەۋ قىلامىن. سوندا نەگە اينالاتىنىڭدى ەسكىشە بىلەتىن اكەڭنەن سۇراپ ال، – دەگەن ەكەن. ابىرويى ايرانداي توگىلەرىن سەزگەن الگى بايعۇس جوكەڭنەن كەشىرىم سۇراپ، ات-شاپان ايىبىن تارتىپتى.
جورابەك اعامىز قىننان شىققان قىرىق بەسكە كەلگەن 1923 جىلى ءشاريپا اتتى سۇلۋعا ۇيلەنەدى. ودان 1924 جىلى شاھزادا، ال 1927 جىلى شاھماردان اتتى ۇل دۇنيەگە كەلەدى.
شاھماردان اناسى ءشاريپا اپايمەن بىرگە
اعايىندى ەسەنوۆتەر مەكتەپكە قاتار بارادى، ءتىپتى ەكەۋى دە جاس ايىرماسىنا قاراماي اۋەلى ءبىر سىنىپتا وقىسا كەرەك. مۇعالىمدەردىڭ ۇسىنىسىمەن اعاسى شاھزادا جورابەكوۆ، ال شاھماردان اتاسىنىڭ اتىمەن ەسەنوۆ بولىپ جازىلادى. تاماشا ازامات بولىپ وسكەن شاھزادا ۇلى وتان سوعىسىندا ەرلىكپەن قازا تابادى.
بارلىق رەسمي قۇجاتتاردا شاھماردان ەسەنوۆتىڭ تۋعان كۇنى 1927 جىلدىڭ 5 تامىزى، ال ول وقىعان قىزىلوردا پەدۋچيليششەسىندەگى دەرەكتەردە ونىڭ تۋعان جىلى 1926 جىل دەپ كورسەتىلگەن. سوندىقتان ونى مەكتەپكە التى جاسىنان بەرۋ ءۇشىن اۋەلگىدە تۋعان جىلىن 1926 جىل دەپ كورسەتىپ، كەيىن باستاپقى قالپىنا كەلتىرگەن سياقتى (قىزىلوردا وبلىستىق ءارحيۆى، 377-قور، 2-ءتىزىم، 22-ءىس).
شاھماردان ەسەنوۆ 6-سىنىپ وقۋشىسى (وڭنان سولعا قاراي ەكىنشى)
مىنە، وسىلايشا، شاھماردان ەسەنوۆ اۋەلى 1941 جىلى شيەلىدەگى 7 سىنىپتىق ورتالاۋ مەكتەپتى، ال 1944 جىلى قىزىلوردا پەداگوگيكا ۋچيليششەسىن ۇزدىك ءبىتىرىپ، سول جىلى قازاق تاۋ-كەن ينستيتۋتىنا تۇسەدى. زەردەلى، زەرەك جاس ينستيتۋتتى «پايدالى قازبالار كەندەرىنىڭ گەولوگياسى مەن بارلاۋى» ماماندىعى بويىنشا 1949 جىلى ءبىتىرىپ، مەملەكەتتىك ەمتيحان كوميسسياسىنىڭ 1949 جىلعى 4 ماۋسىمداعى شەشىمى بويىنشا ءوزى ارمانداعان «تاۋ ينجەنەر-گەولوگى» ماماندىعىنا يە بولادى.
شاھماردان ەسەنوۆ – قازاق تاۋ-كەن ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى
شاھاڭ مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن شاعىندا دا ولەڭ-جىرعا، ادەبيەتكە وتە اۋەس بولىپتى. ءوزى تەحنيكالىق وقۋ ورنىندا وقىسا دا سىر ەلىنەن شىققان اقىن-جازۋشىلارعا جاقىن ءجۇرىپتى. سولاردىڭ ءبىرى زامانىندا اتاعى اسپانداپ تۇرعان ارقالى اقىن ءابدىلدا تاجىباەۆ ەدى.
ءابدىلدا اعامىز ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە شاھماردان ستۋدەنت كەزىندە وعان اكەسى جورابەكتى اكەپ تانىستىرعانىن ايتادى. ءبىر-ءبىرىن سىرتىنان جاقسى بىلەتىن قوس ارىس بۇل تانىستىققا بەك قۋانىپ، بىردەن شۇيىركەلەسە اڭگىمەگە كىرىسكەن. سول كۇنى ابەكەڭنىڭ ۇيىنە ماسكەۋلىك اقىن، اۋدارماشى ميحايل لۋكونين كەلە قالادى. باسىندا اۋىل ادامىنا ءتان ولپى-سولپى كيىنگەن قاراپايىم قازاقتىڭ شالىنا شەكەسىنەن قاراعان ماسكەۋلىك اقىن جورەكەڭ سويلەپ كەپ بەرگەندە، اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ، ونىڭ ورىستىڭ ءتىلىن وسىنشاما تەرەڭ بىلەتىنىنە تاڭ-تاماشا قالادى. سول كەزدە ابەكەڭ اعاسىنىڭ «ەۆگەني ونەگيندى» جاتقا ايتاتىنىن دا ماقتانىشپەن جەتكىزەدى. ماسكەۋلىك قوناقتىڭ بۇعان سەنىمسىزدىكپەن قاراپ وتىرعانىن سەزىپ قالعان قاريا جارتى ساعات بويى «ەۆگەني ونەگيندى» مانەرىنە كەلتىرە جاتقا سوعادى.
بۇل وقيعا جورابەك اعامىزدىڭ قايتىس بولۋىنان 2-3 جىل بۇرىن، شامامەن 1947-1948 جىلدارى ورىن السا كەرەك.
شاھاڭنىڭ اتا-تەگى، اكەسىنىڭ باتىرلىعى، سەرىلىگى، شەشەندىگى، بىلىمدارلىعى، ورىسشا ساۋاتىنىڭ كەرەمەتتىلىگى تۋرالى دەرەكتەردى تولىق كەلتىرىپ وتىرعان سەبەبىمىز، ونىڭ ۋىزىنان جارىپ تۋعان، «اكە كورىپ وق جونعان» تەكتى اتانىڭ ۇلانى ەكەندىگىنە وقىرمان نازارىن اۋدارۋ.
«ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەرسىڭ» دەيدى حالىق دانالىعى. شاھاڭ – دالا قىرانىنىڭ ۇياسىندا تاربيەلەنىپ، قىرانشا تاربيە العان جان. بۇكىل ءتۇر-تۇلعاسى، بولمىس-بىتىمىمەن اكەسىنىڭ اۋزىنان ءتۇسىپ قالعانداي ول ءومىر بويى اكەسىن ماقتان ەتىپ ءوتتى جانە جوكەڭ دە ماقتاۋدىڭ قاندايىنا بولماسىن تاتيتىن، عاپىل دۇنيەدە ايتقانى بولىپ، اتقانى تيگەن ايرىقشا تۇلعا ەدى. جورابەك اعامىز جالعىز ۇلىنىڭ ينستيتۋت ءبىتىرىپ، ۇلكەن ءبىلىم ورداسىنان تۇلەپ ۇشقانىن، اتالارىنا مىڭداعان جىلدار بويى قۇتتى مەكەن بولعان ارقاعا بابالار بايلىعىن ىزدەپ قىزمەتكە اتتانعانىن ءوز كوزىمەن كورىپ، 1950 جىلى دۇنيە سالدى.
سونىمەن، شاھماردان جورابەكۇلى ەسەنوۆ وقۋىن بىتىرگەن سوڭ 1949 جىلى جەزقازعان گەولوگيالىق-بارلاۋ ەكسپەديتسياسىنا اۋەلى قاتارداعى گەولوگ، كەيىن اعا گەولوگ بولىپ قىزمەتىن باستاپ كەتەدى. اۋەلگىدە ەكى تىلگە بىردەي اعىپ تۇرعان، دالا كورگەن، قالا تاربيەسىن العان، ستۋدەنت كەزىندە-اق عىلىمعا دەگەن بەيىمىن كورسەتە بىلگەن ونى ۇستازدارى اسپيرانتۋراعا قالۋعا ۇگىتتەگەن. بىراق سول جىلدارى ستۋدەنتتەرگە ءدارىس وقىپ، كەزدەسۋ وتكىزگەن، ءتىپتى مەملەكەتتىك قابىلداۋ ەمتيحانىنا توراعالىق جاساعان قازاقتىڭ ۇلى عالىمى قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆ بولاشاقتا قازاق جەرىنىڭ مول بايلىعىن يگەرۋ ءۇشىن توڭىرەگىنە تالانتتى جاستاردى جيناي باستاعان. قىران قازاقتىڭ قىراعى كوزى بولايىن دەگەن تاستۇلەك شاھماردانعا دا تۇسەدى.
ش.ەسەنوۆ جەزقازعان رۋدنيكتەرىنىڭ بىرىندە
شاھماردان جەزقازعانعا ءبىر كەتكەننەن مول كەتىپ، تابانى كۇرەكتەي ون ءبىر جىلىن وتكىزەدى. قاتارداعى گەولوگتان سول كەزدەگى كەڭەس وداعىنداعى ەڭ ۇلكەن بارلاۋ مەكەمەسى – جەزقازعان گەولوگيالىق بارلاۋ ەكسپەديتسياسىنىڭ باس گەولوگى ءارى باس ينجەنەرى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلەدى.
شاھاڭ ارقادا وتكىزگەن 11 جىلىن كاسىبي ماقساتقا پايدالانا ءبىلدى. ۇستازى ق.ساتباەۆ جۇرگەن سوقتىقپالى سوقپاقتارمەن ءجۇرىپ وتىرىپ، ازىناعان سۋىعى مەن اڭىزاق جەلى قاتار جۇرەتىن ۇلىتاۋ-جەزقازعان ايماعىن تۇگەل ارالاپ شىقتى. ءدال وسى كەزەڭدە ول قانىش يمانتايۇلىنىڭ اقىل-كەڭەسىمەن ۇلكەن جەزقازعان كەن ورىندارى جۇيەسىنىڭ كەڭ اۋقىمداعى گەولوگيالىق كارتاسىن جاساپ، ونىڭ قورى الدىن الا بولجامدانعان نۇسقادان 3-4 ەسە كوپ ەكەندىگىن دالەلدەيدى. ول ەكسپەديتسياداعى اسا قات بولىپ ەسەپتەلەتىن قۋاتتى كەن بۇرعىلاۋ اگرەگاتتارىنىڭ سانىن 5 ەسەگە ارتتىرىپ، ولاردى 100-گە دەيىن جەتكىزدى. ۇستازىمەن اقىلداسا وتىرىپ، جەزقازعان كەن توبىنداعى يتاۋىز، سارىوبا، قاراشوشاق، قىپشاقپاي، ايرانباي، تالدىبۇلاق، جارتاس اتتى كەن ورىندارىن اشىپ، ولاردىڭ قورىن انىقتايدى.
جەزقازعاندا جۇرگىزىلگەن جۇيەلى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە مىستان باسقا، مارگانەتس، نيكەل، كوبالت، سيرەك كەزدەسەتىن رادۋسيت-اسبەست پەن كوگىلدىر اسبەست كەن ورىندارىن اشادى.
مەتاللۋرگيانى دامىتۋ ءۇشىن كەن عانا ەمەس، اسا ۇلكەن سۋ قورى دا قاجەت. جاس گەولوگ ش.ەسەنوۆ جەزقازعان سياقتى اۋىز سۋى تاپشى ولكەدەن اسا ۇلكەن جەراستى سۋ قورى بار جاناي جانە ايدوس سۋ كەندەرىن تاۋىپ، ونى پايدالانۋعا بەرگىزەدى. بۇل جەزقازعاننىڭ وندىرىستىك قاجەتتىگىن عانا ەمەس، حالىقتىڭ تازا سۋعا دەگەن تۇرمىستىق مۇقتاجدىعىن دا مولىنان وتەپ، كوپ قاباتتى ۇيلەرگە دەيىن سۋ جەتكىزۋگە مۇمكىندىك تۋعىزادى.
سارىارقانىڭ قاق تورىندە ونىڭ ىستىعى مەن سۋىعىنا بىردەي توزە ءجۇرىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى جاڭا كەن ورىندارىن اشىپ، ونى وندىرىستىك ماقساتتا يگەرۋگە جول اشقان گەولوگ-ينجەنەردىڭ ەڭبەگى وداقتىق جانە رەسپۋبليكالىق باسشىلاردىڭ نازارىنا ىلىگە باستايدى. وسىلايشا ول 1960 جىلى نەبارى 33 جاسىندا ءمينيستردىڭ ورىنباسارى، ال ارادا جىل وتپەي جاتىپ قازاقستاننىڭ گەولوگيا جانە جەر قويناۋىن قورعاۋ ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالادى.
قازىر جاس مينيسترلەرمەن ەشكىمدى تاڭداندىرا المايسىڭ، ال كەڭەستىك زامان ءۇشىن بۇل سەنساتسيالىق تاعايىنداۋ بولاتىن.
جەر كولەمى جاعىنان وداقتاعى ەكىنشى رەسپۋبليكا سانالاتىن قازاقستان ءۇشىن گەولوگيا ەل بولاشاعىن ايقىندايتىن جەتەكشى مينيسترلىك بولىپ سانالدى.
شاھاڭ جاڭا قىزمەتىنە جاس تا بولسا مول تاجىريبە جيناقتاپ كەلدى. بۇل كەزدەرى عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى ءارى گەولوگيا عىلىمدارى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى قىزمەتىن قوسا قاتار اتقارىپ وتىرعان تالىمگەر ۇستازى قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆتىڭ كەڭەسىمەن ءوزى ابدەن جەتىك بىلەتىن پايدالى قازبالار كەن ورىندارىن ىزدەۋ مەن بارلاۋدىڭ مەتوديكاسى تاقىرىبىنا ارنالعان كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن ءساتتى قورعاپ شىعىپ، 1962 جىلى اۆتورلار توبىمەن بىرگە جەزقازعانداعى كوپ جىلعى ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەسى ىسپەتتەس «گەولوگيا ي مەتاللوگەنيا بولشوگو دجەزكازگانا» اتتى ىرگەلى ەڭبەگىن جارىققا شىعارادى. ءدال وسى ەڭبەك شاھماردان ەسەنوۆتىڭ بولاشاقتا گەولوگيا-مينەرالوگيا عىلىمىندا ولجا جاسار مول مۇمكىندىگى بار عالىم ەكەندىگىن كەڭىنەن تانىتتى.
ءمينيستردىڭ قىزمەتى ادامعا عىلىممەن شىنداپ اينالىسۋعا مۇمكىندىك بەرە قويمايدى. مۇندايدا تەك ەكىنىڭ ءبىرىن عانا تاڭداۋعا تۋرا كەلەدى.
سوندىقتان العاشقى كەزدە ول دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن كەيىنگە ىسىرىپ قويىپ، قازاقستاننىڭ ءار قيىرىنداعى كەن ورىندارىن يگەرۋگە ەرەكشە نازار اۋدارادى. عىلىم مەن ءوندىرىستى، گەولوگيا عىلىمىنداعى يننوۆاتسيالىق باعىت سانالاتىن گەوفيزيكانى دامىتۋدى قولعا الىپ، بۇكىلوداقتىق بارلاۋ گەوفيزيكاسى ينستيتۋتىنىڭ قازاق فيليالىن اشتىرادى.
ش.ەسەنوۆ ماڭعىستاۋ تۇبەگىندەگى مۇناي كەندەرىن يگەرۋگە باتىل كىرىسەدى. ونىڭ باسشىلىعىمەن بۇگىنگە دەيىن قازاقستان ەكونوميكاسىنا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان وزەن، جەتىباي، قاراجامباس، قالامقاس مۇناي كەندەرى اشىلىپ، ونى يگەرۋدىڭ العىشارتتارى جاسالادى. كونەكوز گەولوگتار ونىڭ وسى كەزدە قازاقستان مەن وداقتىڭ ايتۋلى عالىمدارى مەن ماماندارىن شاقىرىپ، عىلىمي كەڭەستى جەتىباي مەن وزەن كەنىشىنىڭ باسىندا وتكىزگەنىن جىر عىپ ايتادى. ماڭعىستاۋ مۇنايى تۋرالى اڭگىمە قوزعالعاندا ونىڭ ەرلىكپەن بارا-بار باعالانىپ، ەل اۋزىندا ءالى كۇنگە دەيىن اڭىزداي ايتىلىپ جۇرگەن مىنا ءبىر ەڭبەگىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون دەپ ەسەپتەيمىن.
ش.ەسەنوۆ ماڭعىستاۋ وبلىسىندا
كەڭەس وداعىن كولحوزشى نيكيتا حرۋششەۆ باسقارعان جىلدارى ول ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، ءبىر رەسپۋبليكانىڭ جەرىن ەكىنشىسىنە بالىق ۇلەستىرگەندەي تاراتۋعا كىرىسەدى.
سونداي جاعداي 1962 جىلى ەجەلدەن مايلى قيان اتانعان مۇنايلى تۇبەك – ماڭعىستاۋدىڭ دا موينىنا تۇسە جازدادى. تاعى سول ن.حرۋششەۆ ماڭعىستاۋ تۇبەگىن مۇناي وندىرۋدەگى تاجىريبەسى مول تۇرىكمەنستانعا بەرۋ جونىندە ماسەلە قويادى. ارنايى وتىرىستا قازاقستان پوزيتسياسىن قولداپ شىعۋ ءۇشىن ماسكەۋگە ءالى بەتى قايتىپ، تاۋى شاعىلىپ كورمەگەن، العان بەتىنەن قايتپايتىن جاس مينيستر شاھماردان ەسەنوۆ جىبەرىلەدى.
ول ن.حرۋششەۆ توراعالىق ەتكەن جيىندا ماڭعىستاۋ مۇنايىن يگەرۋگە قازاقستاننىڭ الەۋەتى دە، تاجىريبەسى دە، كادرلارى دا مولىنان جەتەتىندىگىن ناقتى فاكتىلەر مەن تسيفرلار جانە عىلىمي تۇجىرىمدارمەن دالەلدەپ شىعادى.
وسى وتىرىستا جاس قازاق ءمينيسترىنىڭ پوزيتسياسىن سول كەزدەگى وداقتىق گەولوگيانىڭ دۋالى اۋىزدارىنىڭ ءبىرى، كسرو گەولوگيا ءمينيسترى اكادەميك ا.ۆ.سيدورەنكو اشىق قولدايدى. قىرقىنشى جىلدارى كسرو عىلىم اكادەمياسى تۇرىكمەن فيليالىنا قاراستى تاۋ-كەن ينستيتۋتىن باسقارىپ، سول ەلدىڭ جاي-جاپسارىن جاقسى بىلەتىن اكادەميك-ءمينيستردىڭ بۇل سوزىنەن كەيىن قازاق ءمينيسترىنىڭ پوزيتسياسىن كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ا.ن.كوسىگين دە جاقتاپ شىعادى. وسىلايشا، ش.ەسەنوۆ لەنين توراعالىق ەتكەن 1920 جىلعى جيىندا قازاق جەرىنىڭ شەكاراسىن ايقىنداپ بەرگەن الاش ارداگەرى ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ ەرلىگىن قايتالاپ، وردا بۇزار وتىزىندا قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن قايسارلىقپەن قورعاپ قالادى.
شاھماردان ەسەنوۆتىڭ ماڭعىستاۋ تاعدىرىنا بايلانىستى كورسەتكەن ءدال وسى ەرلىگىن ءوز ەستەلىكتەرىندە اكادەميك سۇلتان سارتاەۆ پەن اكادەميك ءابدىراحمان نۇرلىباەۆتار جانە تاۋ-كەن سالاسىنىڭ ارداگەرى، تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى يبراگيم بايمۇراتۇلى ەدىلباەۆ تا راستايدى.
اكادەميك سارتاەۆ بۇل فاكتىنى الماتىعا كەلگەن ساپارىندا باس حاتشى برەجنەۆتىڭ كومەكشىسى بولعان فەديۋكين ايتقانىن العا تارتادى.
ماڭعىستاۋ «قولدى» بولا جازداعاننان كەيىن مينيستر ەسەنوۆ قازاقستاندا مۇناي كادرلارىن دايارلاۋ ءىسىن مىقتاپ قولعا الادى. اتىراۋداعى قازاق گەولوگيالىق بارلاۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جۇمىسىن جانداندىرادى. قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنداعى مۇناي فاكۋلتەتىنە ستۋدەنت قابىلداۋ كولەمىن دەرەۋ ارتتىرىپ، ولاردىڭ سانىن 250-گە دەيىن جەتكىزەدى، بۇعان قوسىمشا دايىنداۋ بولىمىنە 100 تىڭداۋشى قوسا قابىلداتادى. رەسەيدەگى ماسكەۋ، ۋفا، ورىنبورداعى مۇنايشىلار دايارلايتىن جوعارى وقۋ ورىندارىنان قوسىمشا ماماندار شاقىرادى. مۇنىڭ ءبارى 60-70-جىلدارى قازاقستاندا مۇنايشىلاردىڭ جاڭا گەنەراتسياسىن قالىپتاستىرۋعا بەرىك نەگىز جاسادى.
جالپى، ش.ەسەنوۆتىڭ رەسپۋبليكا گەولوگيا سالاسىن بىردەن ۇرشىقتاي ءۇيىرىپ اكەتۋىنىڭ ەكى سەبەبى بولدى. بىرىنشىدەن، ول وداق بويىنشا لەنينگراد تاۋ-كەن ينستيتۋتىنان كەيىنگى ەكىنشى بەدەلدى جوعارى وقۋ ورنى سانالاتىن قازاق تاۋ-كەن ينستيتۋتىن ءتامامدادى. ەسەنوۆ ءبىلىم العان كەزدە ءدال وسى ينستيتۋتتا ق.ي.ساتباەۆتان باسقا ەسىمى بۇكىل كەڭەس وداعىنا ايگىلى ە.شلىگين، ي.بوك، گ.مەدوەۆ، ن.سەرگيەۆ سياقتى عىلىمدى وندىرىسپەن ۇشتاستىرا بىلگەن مىقتى ۇستازدار ساباق بەردى. ەكىنشىدەن، ول 11 جىل ۋاقىتىن جەزقازعان گەولوگيالىق بارلاۋ ەكسپەديتسياسىندا وتكىزىپ، گەولوگيانىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ابدەن مەڭگەرگەن كاسىبي شىڭدالۋ مەكتەبىنەن ءوتىپ، بىلىكتى تاۋ-كەن ينجەنەرى رەتىندە قالىپتاستى. ول قىزمەت ىستەگەن ەكسپەديتسيا قۇرامىندا تىسقاققان ينجەنەرلەر مەن تاجىريبەلى گەولوگتار جەتىپ ارتىلاتىن.
ەگەر ەسەنوۆ ءومىربايانىنىڭ ءدال وسى كەزەڭىنە مۇقيات ۇڭىلسەك، ونىڭ بەلگىلى دارەجەدە ۇستازى ق.ي.ساتباەۆ سالعان سوقپاقپەن جۇرگەندىگىن ايقىن اڭعارامىز. قانىش يمانتايۇلى جيىرما جىل بويى جەزقازعان-ۇلىتاۋ اتىرابىن تۇگەل شارلاپ وتكەن سوڭ عانا عىلىمعا كەلگەن بولاتىن.
قاز سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ جىلجىمالى سەسسياسى، جەزقازعان قالاسى. سولدان وڭعا قاراي: و.بايقوڭىروۆ، ق.ساتباەۆ، مينيستر ش.ەسەنوۆ جانە ە.بۋكەتوۆ
ەسەنوۆ سياقتى ورىس ادەبي ءتىلىن ەركىن مەڭگەرىپ، كەز كەلگەن اۋديتوريادا ەشبىر ءمۇدىرىسسىز كوسىلە دە، شەشىلە دە سويلەيتىن، اقجارقىن مىنەزدى، باتىر تۇلعالى، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، حاريزماسى كۇشتى مينيستر وداقتىق دەڭگەيدەگى ارىپتەستەرىنىڭ نازارىنا دا بىردەن ىلىگەدى. قانىش يمانتايۇلى وداقتاعى ەڭ باي، ەڭ بەدەلدى مينيسترلىكتىڭ باسشىسى، ءوزىنىڭ ۇزاق جىلدار بويى سىيلاس دوسى بولعان ءۇش مارتە سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى كسرو ورتا ماشينا جاساۋ ءمينيسترى (اتى جۇپىنىلاۋ كورىنگەن بۇل مينيسترلىك قىزىل يمپەرياداعى اسكەري-وندىرىستىك كەشەندى باسقاراتىن ەڭ ازۋلى ورگان بولدى) ە.پ.سلاۆسكيمەن تانىستىرادى. قازاقستانعا وتە كوپ جاقسىلىق جاساعان ەفيم پاۆلوۆيچپەن شاھمارداننىڭ دوستىعى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاستى.
شاھاڭ بۇل جىلدارى سسسر گەولوگيا ءمينيسترى بولعان ءىرى عالىم، اكادەميك الەكساندر ۆاسيلەۆيچ سيدورەنكومەن دە ادال ارىپتەستىككە نەگىزدەلگەن شىنايى دوستىق قاتىناس ورناتادى.
قازاقستانداعى گەولوگيا مينيسترلىگى شاھاڭ وسىندا باسشىلىققا كەلۋدەن بەس-اق جىل عانا بۇرىن 1956 جىلى اشىلعان بولاتىن. بۇل كەزدە باسقا وداقتاس رەسپۋبليكالاردا، ونىڭ ىشىندە عىلىم-ءبىلىم، ونەركاسىبى دامىعان رەسەي، ۋكراينا، بەلورۋسسيانىڭ وزىندە مۇنداي مينيسترلىكتەر ءالى اشىلماعان ەدى.
مۇنىڭ ەكى سەبەبى بولدى. بىرىنشىدەن، 1940-1950 جىلدارى ق.ي.ساتباەۆ باستاعان عالىمداردىڭ گەولوگيا سالاسىنداعى وراسان زور تابىستارى جەر قويناۋى پايدالى قازبالارعا اسا باي قازاقستانعا مامانداردىڭ نازارىن اۋداردى. ەكىنشىدەن، تاعى دا سول قانىش يمانتايۇلىنىڭ ارقاسىندا رەسپۋبليكادا گەولوگ ماماندارى مەن عىلىمداردىڭ جاڭا مەكتەبى قالىپتاسىپ، وداقتىق دەڭگەيدە مويىندالا باستاعان كادرلىق كورپۋس جاسالدى.
مينيستر ەسەنوۆ ورتالىق اپپاراتپەن الىسقا بارمايتىنىن بىردەن ءتۇسىندى. ول اۋەلى قازاقستاننىڭ گەولوگيالىق پەرسپەكتيۆاسى جوعارى وڭىرلەرىنەن 5 وڭىرلىك باسقارما اشىپ، بۇكىل گەولوگيالىق بارلاۋ جۇمىستارىن سوندا شوعىرلاندىردى. بۇعان قوسىمشا مۇناي-گاز، گيدروگەولوگيا جانە گەوفيزيكا سالاسى بويىنشا رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى ءۇش مامانداندىرىلعان كاسىپورىن اشىپ، تاجىريبەلىك، وندىرىستىك ستانسالار جۇيەسىن جاسايدى. ءوندىرىس پەن عىلىمدى ۇشتاستىرۋ باعىتىندا قازاق مينەرالدى شيكىزات ينستيتۋتىن (قازيمس), قازاق گەولوگيالىق بارلاۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى (قازنيگري) جانە قازگەوفيزيكا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن كوپتەگەن تاجىريبەلىك لابوراتوريالار اشتى.
مينيستر ەسەنوۆتىڭ وسىنداي قاجىرلى ءھام جۇيەلى ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە بەس جىل ىشىندە رەسپۋبليكامىزدىڭ ءتۇرلى مەكەمەلەرىندە بىتىراڭقى قىزمەت ىستەيتىن 50 مىڭعا جۋىق ماماندار ءبىر مينيسترلىكتەن باسقارىلاتىن ورتاق جۇيەگە بىرىكتىرىلىپ، مىقتى ماتەريالدىق بازا جاسالدى. ءدال وسى جىلدارى سالاعا بولىنەتىن قارجى دا ەسەلەپ ارتتى.
كەيىن الپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا وزگە دە وداقتاس رەسپۋبليكالاردا گەولوگيا مينيسترلىكتەرى اشىلا باستاعان كەزدە ولاردىڭ باسشىلارى ۇيرەنۋ ءۇشىن قازاقستانعا كەلەتىن بولدى. وسىلايشا، گەولوگيالىق قىزمەت سالاسىندا جۇزدەگەن جىل ارتتا قالىپ قويعان قازاقستان ق.ي.ساتباەۆ پەن ونىڭ تالانتتى شاكىرتى ش.ەسەنوۆتىڭ ارقاسىندا وداق بويىنشا سۋىرىلىپ العا شىقتى. جاس ءمينيستردىڭ جۇيەلى ەڭبەگى باسشىلىق تاراپىنان ەسكەرۋسىز قالعان جوق، ول 1965 جىلى قازاقستان مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە جوعارىلاتىلدى. جاڭا قىزمەتىندە ول گەولوگياعا عانا ەمەس، ونىڭ تاپقان جاڭالىقتارىن تىكەلەي وندىرىستىك ماقساتقا جاراتۋمەن اينالىساتىن اۋىر ونەركاسىپ سالاسىنا دا باسشىلىق جاساي باستادى.
ش.ەسەنوۆتى قازاق سسر مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىنە تاعايىنداۋ تۋرالى جارلىق
شاھاڭنىڭ بۇل كەزدەگى قىزمەتى مەن ارىپتەستەرى الدىنداعى بەدەلى جونىندە 10 جىل رسفسر گەولوگيا ءمينيسترىنىڭ جانە 11 جىل كسرو گەولوگيا ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولعان، كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى ب.م.زۋبارەۆ: «نەسموتريا نا تو، چتو يا بىل ستارشە پو ۆوزراستۋ، دليتەلنوە ۆرەميا رابوتال پەرۆىم زامەستيتەلەم مينيسترا گەولوگي سسسر، يا ۋ نەگو ۋچيلسيا، پولزوۆالسيا سوۆەتامي. ۆ موسكۆە ي ۆ درۋگيح كراياح سويۋزا ۋ نەگو بىل شيروكي كرۋگ زناكومىح، درۋزەي، كوللەگ، توۆاريششەي. ۆسە وني س بولشيم ۋۆاجەنيەم، يا بى سكازال س ليۋبوۆيۋ، وتنوسيليس ك نەمۋ», دەپ جازادى. اعىنان جارىلا سويلەگەن گەولوگيا ارداگەرىنىڭ بۇل سوزىنە بىردەڭەنى الىپ-قوسۋدىڭ ءوزى ارتىق.
ول ۇكىمەت توراعاسىنىڭ ورىنباسارى رەتىندەگى ءبىر كەزدەرى ءوزى جانىن سالا قورعاعان ماڭعىستاۋ مۇنايىن وندىرىستىك نەگىزدە يگەرۋگە ەرەكشە ءمان بەرەدى. ءتىپتى 1966 جىلى «تەكتونيكا ي نەفتەگازونوسنوست مانگىشلاكا» اتتى مونوگرافياسىن اياقتايدى. كەزىندە ءوز باستاماسىمەن 1964 جىلى قۇرىلعان «ماڭعىستاۋمۇناي» بىرلەستىگىنىڭ جۇمىسىن ۇدايى باقىلاۋىندا ۇستايدى. بۇعان قوسىمشا 1966 جىلى «جەتىباي مۇناي ءوندىرۋ» باسقارماسى قۇرىلادى، 1964-1965 جىلدارى تەڭگە، تاسبولات، قاراماندىباس، شىعىس جەتىباي مۇناي-گاز كەن ورىندارى اشىلادى.
ەسەنوۆ باستاماسىمەن 1965 جىلى مامىر ايىندا قازىرگى اقتاۋ قالاسىندا مۇنايشىلاردىڭ 1-ءشى بۇكىلوداقتىق عىلىمي-تەحنيكالىق كونفەرەنتسياسى ءوتىپ، وعان وسى سالانىڭ وداق بويىنشا كىلەڭ ىعاي مەن سىعايلارى قاتىسادى. سول جىلدىڭ 10 ماۋسىمىندا وزەن – ماڭعىستاۋ – ماقات تەمىرجولىمەن العاشقى رەت وزەن مۇنايى اتىراۋ مۇناي ايىرۋ زاۋىتىنا جىبەرىلەدى. ال 10 شىلدە كۇنى وزەن كەن ورنىنان تۇڭعىش رەت 1 ميلليون توننا مۇناي ءوندىرىلىپ، ۇزىندىعى 140 شاقىرىم بولاتىن وزەن – جەتىباي – اقتاۋ مۇناي قۇبىرى پايدالانۋعا بەرىلەدى.
ماڭعىستاۋ مۇنايىن مەڭگەرۋدەگى وسىنداي وراسان زور تابىستارى ءۇشىن ءبىر توپ عالىمدار جانە مۇنايشىلارمەن بىرگە 39 جاسار ۆيتسە-پرەمەر شاھماردان ەسەنوۆكە كەڭەس وداعىنىڭ ەڭ مارتەبەلى سىيلىعى – تەحنيكا سالاسىنداعى لەنيندىك سىيلىق بەرىلدى.
لەنيندىك سىيلىق قۇجاتى مەن توسبەلگىسى
بۇل ونىڭ مانسابىنداعى ەڭ بيىك جەتىستىك ءارى ۇزاق جىلدار بويى قۋدالاۋدىڭ باسى بولاتىن. ويتكەنى، مۇنداي سىيلىق عىلىم كانديداتى ش.ەسەنوۆتى قويىپ، رەسپۋبليكانىڭ اكادەميك باسشىسى د.قوناەۆتا جوق ەدى. ول ول ما، لەنيندىك سىيلىقتى «سىلدىرماق» دەرتىمەن قاتتى اۋىراتىن باس حاتشى ل.برەجنەۆتىڭ ءوزى ءومىرىنىڭ سوڭىنا قاراي 1979 جىلى اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ ارەڭ دەگەندە العان بولاتىن. سوندىقتان ەكى ورتادا ءسوز تاسىپ، سىپسىڭ قاققان جارامساقتار توبى قوناەۆ پەن ەسەنوۆ اراسىنا سىنا قاعا باستايدى.
وركەنيەتتى ورتا، عىلىمي قاۋىم ءۇشىن مۇندا تۇرعان ەشقانداي ورەسكەلدىك جوق ەدى. كەڭەس وداعىندا گەولوگيا عىلىمى مەن اتوم ونەركاسىبى، قورعانىس ونەركاسىبى، حيميا مەن فيزيكا سالاسىنداعى ەل ەكونوميكاسىنا وراسان زور پايدا اكەلەتىن جاڭالىقتار اشىلعاندا ونىڭ اۆتورلارىنىڭ جاسىنا قاراماي-اق جوعارى دارەجەلى ماراپاتتار بەرىلەتىن (اكادەميك ا.ساحاروۆ قىرىققا جەتپەي-اق ءۇش مارتە سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى بولىپ ۇلگەرگەن). ونىڭ ۇستىنە ەسەنوۆ ماڭعىستاۋ مۇنايىنىڭ اشىلۋىن كابينەتتە وتىرىپ ەمەس، كاسىبي گەولوگ رەتىندە مايلى قياننىڭ ويى مەن قىرىن تۇگەل كەزىپ ءجۇرىپ باسقاردى جانە وسى تاقىرىپقا ارىپتەستەرى جوعارى باعالاعان ىرگەلى مونوگرافيا جازدى. بۇعان قوسىمشا لەنيندىك سىيلىقتان ۇمىتكەرلەر ماسكەۋ تاراپىنان جان-جاقتى سۇزگىدەن وتكىزىلەتىن. بىراق… ءيا، بىراقتىڭ سوڭىندا وسى كۇنگە دەيىن اشىلماعان كوپ كىلتيپاندار جاتىر.
شاھاڭ كوزى تىرىسىندە جۋرناليست مارات ماجيتوۆكە بەرگەن سۇحباتىندا: «مەن بۇل جولدا ءبىلىمىمدى دە، تاجىريبەمدى دە ورتاعا سالدىم. مۇناي بارىن، ونىڭ مول قورىن ناقتى دالەلدەدىم. وسى تەڭدەسى جوق مۇناي-گاز كوزدەرىن اشقانىمىز ءۇشىن بەس كىسى لەنيندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتتارى اتاندىق. جەتەۋ ەدىك، ماسكەۋ ەكى قازاقتى سىزىپ تاستاپتى. مەنىڭ جەكە ەڭبەگىم بولماسا، ءوزىمدى وسى توپتان ءوزىم-اق سىزىپ تاستار ەدىم، وعان ادامدىق ارىم دا، قۇدىرەتىم دە جەتەر ەدى. مەن جالپى ءوزىمدى بيلەپ-توستەي الاتىن كىسىمىن. ەشۋاقىتتا بىرەۋدىڭ ايتقانىنا ەرىپ، جەتەگىندە ءجۇرىپ كورمەگەن اداممىن. ءوز اقىلىم – وزىمە تورەشى», – دەپ وزىنە ءتان ءورشىل مىنەز بەن تاكاپپار تۋرالىقپەن جاۋاپ بەرىپتى. شاھاڭداي جالتاقتاپ، جالباقتاۋدى بىلمەيتىن قىران مىنەزدى قازاقتىڭ باسقاشا ايتۋى مۇمكىن ەمەس.
تاريحتىڭ تەگەرشىگىن كەرى اينالدىرۋعا بولمايدى. ەگەر سىيلىقتى بىلاي قويىپ، ونىڭ اتىن يەمدەنگەن لەنيننىڭ ءوزىن مۇلدە بىلمەيتىن جاس ۇرپاق ءوسىپ شىققان بۇگىنگى زاماندا شاھماردان ەسەنوۆتىڭ تاۋ تۇلعاسى سول سىيلىعى قۇرعىردى الماسا دا تاۋەلسىز قازاقتاردىڭ جاڭا بۋىنى الدىندا ءبىر پاسكە دە تومەندەمەيتىنىنە ەشكىم كۇمان كەلتىرە قويماس. سانادا جامىراعان سانسىز كوپ سۇراقتارعا بولجام جاساۋعا بولار-اۋ، بىراق ءدال جاۋاپ تابۋ وتە قيىن، ال انىعى بىرەۋ – تۋرا ءبىر جىلدان سوڭ ش.ەسەنوۆ ۆيتسە-پرەمەر قىزمەتىنەن بوساتىلادى.
رەسپۋبليكادا عانا ەمەس ماسكەۋدىڭ نەبىر جاقسىسى مەن جايساڭدارى الدىندا زور بەدەل جيناپ ۇلگەرگەن شاھماردان سياقتى جاس ارىستاندى تىم الىسقا جىبەرمەي، جاقىندا، ۇدايى نازاردا ۇستاۋ ءۇشىن ونى قازاقستان باسشىلىعى رەسپۋبليكا عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتتىگىنە ۇسىنادى.
عىلىمي قاۋىم - قاشاندا بيلىكتىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىنا جۇرە بەرمەيتىن، ءوز ورتاسىنا «جاتتى» كوپ كىرگىزبەيتىن كونسەرۆاتيۆتى ورتا. ونىڭ ۇستىنە، قانشاما ىسكەرلىگىمەن اتى شىقسا دا شاھماردان ەسەنوۆ ازۋلى اكادەميكتەر ءۇشىن بار بولعانى عىلىم كانديداتى عانا ەدى، ال اكادەميا پرەزيدەنتى بولۋ ءۇشىن اۋەلى ونىڭ مۇشەسى، ياعني اكادەميك بولۋى كەرەك دەگەن بۇلجىمايتىن جارعى تالابى جانە بار بولاتىن.
ش.ەسەنوۆتىڭ قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ سايلانۋى بۇكىل وداق بويىنشا بۇرىن-سوڭدى بولماعان وقيعا رەتىندە تاريحقا ەندى. اۋەلى ءالى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن دا قورعاماعان، اكادەميكتى بىلاي قويعاندا مۇشە-كوررەسپوندەنتتىككە دە وتپەگەن ۇمىتكەر بىردەن اكادەميانىڭ تولىق مۇشەلىگىنە (اكادەميكتىگىنە) سايلانادى. بۇدان كەيىن سۋ جاڭا اكادەميك سول ساتتە پرەزيدەنتتىككە ۇسىنىلادى. ءۇش رەت داۋىس بەرۋدىڭ ناتيجەسىندە شاھاڭ ءۇش ۇمتىلىپ بارىپ، ارەڭ دەگەندە ۇستازى قانىش يمانتايۇلىنىڭ كرەسلوسىنا وتىرادى.
ءدال وسى سايلاۋدا اكادەميا جارعىسى بۇزىلعان تاعى ءبىر ورەسكەل وقيعا ورىن الدى.
ەسەنوۆتى اكادەمياعا اكەلۋ ءۇشىن اۋەلى قانىش يمانتايۇلىنان كەيىن بۇل قىزمەتتى ابىرويىمەن اتقارىپ وتىرعان اكادەميك شاپىق شوكيندى پرەزيدەنتتىكتەن بوساتۋ كەرەك بولدى.
مۇنىڭ الدىندا عانا قازاقستانعا كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى م.ۆ.كەلدىشتىڭ ءوزى كەلىپ، اكادەميك شوكيننىڭ ەڭبەگىنە جوعارى باعا بەرگەن ەدى. سوعان قاراماستان ول اياق استىنان ورتالىق كوميتەتكە شاقىرىلادى. بۇل تۋرالى حالىق قاھارمانى ءوز ەستەلىگىندە: «زاسەدانيە پروحوديلو پري زاكرىتىح دۆەرياح، رۋكوۆوديل يم د.ا.كۋناەۆ، پوچەمۋ-تو پروتوكولنىە زاپيسي نە پروۆوديليس… چلەنى بيۋرو تسك سيدەلي، كاك ۆ روت ۆودى نابرالي. تولكو ۆتوروي سەكرەتار تسك پارتي ۆ.تيتوۆ، پرەدسەداتەل سوۆمينا م.بەيسەباەۆ ي پرەدسەداتەل ۆەرحوۆنوگو سوۆەتا س.ب.نيازبەكوۆ پرەدلوجيلي منە پودات زاياۆلەنيە وب وسۆوبوجدەني وت دولجنوستي پرەزيدەنتا اكادەمي ناۋك. يا ناوترەز وتكازالسيا سدەلات ەتو», – دەپ جازادى.
د.قوناەۆ ءوز ەستەلىگىندە ش.شوكين «ءوز وتىنىشىمەن قىزمەتتەن بوسادى» دەپ جازسا دا، شىندىق شوكين جاعىندا بولدى.
ارى قاراي وقيعا بىلايشا ءوربيدى.
اكادەميانىڭ جالپى جينالىسىندا «عىلىم اكادەمياسىن باسقارۋدا جىبەرگەن ەلەۋلى قاتەلىكتەرى ءۇشىن» ش.شوكين قىزمەتىنەن بوساتىلدى. ءسويتىپ، ساتباەۆ سالعان سارا جولدان اينىماي، قارا شاڭىراقتى قارا قىلدى قاق جارا ادىلدىكپەن باسقارعان، شىمىر جاڭعاق شاپىق شوكين قىزمەتىنەن كەتىرىلىپ، بوساعان ورىنعا ەسەنوۆتى جىلجىتۋ «ويىنى» باستالادى.
شاھماردان ەسەنوۆتىڭ جاڭا قىزمەتى، قوعامدا الار ورنى، بەدەل جيناۋى، جۇرتقا تانىلۋى جاعىنان كەلگەندە، ۆيتسە-پرەمەرلەردىڭ ورىنتاعىنان الدەقايدا جوعارى بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە ۇلى عالىم، اكادەميك ق.ي.ساتباەۆ ىرگەتاسىن ءوز قولىمەن قالاپ، وداق، الەم تانىعان عىلىم اكادەمياسىمەن ورتالىق پارتيا كوميتەتى دە، ۇكىمەت تە، قولبالا پارلامەنت تە ەرەكشە ساناساتىن. بىراق كانديدات ەسەنوۆتى اكادەميا پرەزيدەنتتىگىنە وسىنشاما ولەرمەندىكپەن «ۇسىنۋشىلاردىڭ» ءوز ەسەبى بولدى.
ەسىمى ەلگە كەڭىنەن تانىمال عالىمداردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن عىلىم اكادەمياسىنىڭ ەش جەردە جازىلماعان ءوز «زاڭى»، ءوز ءتارتىبى بار ەدى. وزدەرى كوز مايىن تاۋىسا ءجۇرىپ، سامايىن قىراۋ شالعان كەزدە ارەڭ جەتەتىن اكادەميكتىڭ اتاعىن قانشا تالانتتى بولسا دا قىرىققا ەندى عانا تولعان عىلىم كانديداتىنىڭ «قالپاقپەن ۇرىپ» العانىن ولاردىڭ كوپشىلىگى ىشتەي جاقتىرا قويعان جوق. «ۇسىنۋشىلاردىڭ» ەسەبى بويىنشا ءدال وسى كونسەرۆاتيۆتى توپ ارىزدىڭ استىنا الا ءجۇرىپ، شاھمارداندى جاڭا قىزمەتىنەن كەتۋگە ءماجبۇر ەتۋگە ءتيىس ەدى. بىراق وقيعا مۇلدە باسقاشا جاعدايدا ءوربىدى.
سۋ جاڭا پرەزيدەنت ەڭ اۋەلى ءوزىنىڭ عىلىمي ومىربايانىنداعى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن كەلەسى، ياعني 1968 جىلى «گەولوگوسترۋكتۋرنىە وسوبەننوستي مەتوديكي رازۆەدكي دجەزكازگانسكوگو رۋدنوگو پوليا» جانە «نەدرا كازاحستانا» اتتى قوس بىردەي مونوگرافياسىن جاريالاپ، ماسكەۋدە «جەزقازعان كەن ورىندارىن بارلاۋ مەتوديكاسىنىڭ قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىكتەرى» تاقىرىبىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن جارقىراتا قورعاپ شىعادى. شاھاڭنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاۋعا قاتىسقان اكادەميك ح.بەسباەۆتىڭ ەستەلىگىندە وعان وداقتىق دارەجەدەگى ايتۋلى عالىمدار قاتىسىپ، قانىش اعانىڭ قيماس دوسى بولعان پ.يا.انتروپوۆ باستاعان ماسكەۋلىك عالىمدار وتە جوعارى باعا بەرگەنى كەلتىرىلگەن.
ورايى كەلگەندە ايتا كەتۋ كەرەك: پەتر ياكوۆلەۆيچ انتروپوۆ – كسرو-نىڭ تۇڭعىش گەولوگيا ءمينيسترى (1953-1962) رەتىندە قانىش يمانتايۇلىنا عانا ەمەس، بۇكىل قازاقستاننىڭ گەولوگياسىنىڭ وركەندەۋىنە، رەسپۋبليكاعا گەولوگ ماماندار دايارلاۋ ىسىنە ۇلكەن ۇلەس قوسقان قايراتكەر. سوندىقتان عىلىمي قاۋىم ونى تۇڭعىش گەولوگيا ءمينيسترى ءارى ەلىمىزدىڭ باس گەولوگى رەتىندە ەرەكشە قۇرمەتتەگەن.
دوكتور، پروفەسسور، اكادەميك، پرەزيدەنت سياقتى اتاق، دارەجە، لاۋازىمدارمەن ءتورت قۇبىلاسىن بىردەي تۇگەندەگەن شاھاڭ ەندىگى جەردە اكادەميانىڭ جۇمىسىنا بىلەك سىبانا كىرىسەدى. 1968 جىلى عىلىم اكادەمياسىندا جاڭادان سايلاۋ وتكىزىلىپ، اكادەميكتەر مەن مۇشە-كوررەسپوندەنتتەردىڭ قاتارى بولاشاعى زور تالانتتى عالىمدارمەن تولىعادى، 17 بىردەي عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ باسشىلارى قىزمەتىنە بەكىتىلەدى. ءۇش جاڭا ينستيتۋت: جوعارعى ەنەرگيالار فيزيكاسى، گيدروگەولوگيا جانە گيدروفيزيكا، سەيسمولوگيا ينستيتۋتتارى جاساقتالىپ، كوپتەگەن جاڭا عىلىمي لابوراتوريالار مەن بولىمدەر اشىلادى. ەسكى عيماراتتاردا وتىرعان ينستيتۋتتارعا جاڭا كورپۋستار سالىنىپ، جىلدار بويى پاتەر كەزەگىندە تۇرعاندارعا قالانىڭ ءدال ورتاسىنان 45 جانە 35 پاتەرلىك ەكى ءۇي پايدالانۋعا بەرىلەدى.
ەسەنوۆ قولعا الىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان تاعى ءبىر تاعىلىمدى ءىس – ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا شىعارۋ.
كەڭەس وداعىندا رەسەيدەن كەيىن ۋكراينا وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىندا ەنتسيكلوپەديالىق باسىلىمداردى شىعارۋدى قولعا الدى. مىنە، وسى ۋكراينادان كەيىن امبەباپ ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا دايىنداۋدا قازاقتاردى وداق بويىنشا ەكىنشى قاتارعا شىعارعان شاھماردان ەسەنوۆ بولدى.
ول ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا ءىسىن بىردەن قولداپ، 1968 جىلى ءتيىستى ۇكىمەت قاۋلىسىن ازىرلەتتى. قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكتسياسى عىلىم اكادەمياسىنىڭ قۇرىلىمى بولىپ ەسەپتەلىپ، وعان عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ مارتەبەسى بەرىلدى.
اكادەميا پرەزيدەنتى جاڭا مەكەمەنى العاشقى كۇننەن باستاپ-اق تىكەلەي قامقورلىعىنا الىپ، وعان ءتيىستى شتات، قارجى-قاراجاتتى مولىنان بەرگىزدى. ەنتسيكلوپەديا قىزمەتكەرلەرى پاتەر ماسەلەسىنەن دە ەش تارىققان ەمەس. ناتيجەسىندە قازاقتىڭ 12 تومدىق تۇڭعىش امبەباپ ەنتسيكلوپەدياسى باس-اياعى 6 جىلدىڭ ىشىندە ءار تومى 40 000 تيراجبەن باسىلىپ، قالىڭ وقىرمانعا جول تارتتى. رەتى كەلگەندە ايتا كەتۋ كەرەك، ەسەنوۆتىڭ قولداۋىمەن قازاقتار امبەباپ ەنتسيكلوپەديا شىعارۋدا ەجەلدەن كىتاپ باسۋ ىسىنەن بىزدەن ىلگەرىلەۋ كەتكەن لاتىش، ليتۆا، ەستون، گرۋزين، ارميان ەنتسيكلوپەدياشىلارىنىڭ الدىنا ءتۇسىپ، زور ابىرويعا بولەندى. وسىلايشا، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ۇزىلمەي، ۇزدىكسىز باسىلىپ كەلە جاتقان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديالار شىعارۋ ءىسىنىڭ باسى-قاسىندا قاشاندا قاجىمايتىن، تالمايتىن اكادەميك ەسەنوۆ تۇردى.
ول پرەزيدەنت قىزمەتىنە كىرىسكەن ەكى جىل ىشىندە قازاقستان عىلىمىنىڭ 1969 جىلعا دەيىنگى بۇكىل تاريحى مەن جەتىستىگىنە تالداۋ جاساپ، «ناۋكا ي ۋچەنىە سوۆەتسكوگو كازاحستانا» اتتى مونوگرافياسىن جازىپ شىقتى.
مونوگرافياداعى دەرەكتەر بويىنشا ءدال سول جىلى قازاقستاننىڭ 168 عىلىمي مەكەمەسىندە 25 مىڭ عىلىمي قىزمەتكەر، ونىڭ ىشىندە 300 عىلىم دوكتورى مەن 5000 عىلىم كانديداتى ەڭبەك ەتكەن. ال عىلىم اكادەمياسىندا 54 اكادەميك، 45 مۇشە-كوررەسپوندەنت، 200 دوكتور، 1000 كانديدات جانە 600 اسپيرانت بولعان ەكەن.
اۆتور ءوز مونوگرافياسىندا عىلىم تاريحىن، پارتيالىق ءداستۇر بويىنشا وكتيابر توڭكەرىسىنەن باستاماي، قازاق توپىراعىنداعى ءال-فارابي، ج.بالاساعۇني، م.قاشقاري زامانىنان تارتىپ، وزىنە دەيىنگى قازاق عىلىمىنىڭ دامۋى، بۇگىنگى جاي-كۇيى، بولاشاقتاعى باعىت-باعدارى جايلى ەگجەي-تەگجەيلى تالداۋلار جاساعان.
شاعىن پىشىممەن باسىلسا دا 100 بەتتەن ەركىن اساتىن مونوگرافيادا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1-ءشى حاتشىسى، 1952-55 جىلدارى عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى قىزمەتىن اتقارعان اكادەميك د.ا.قوناەۆتىڭ ەسىمى نە اكادەميانىڭ قۇرىلۋىنا، نە تاۋ-كەن ىسىنە، نە مەتاللۋرگيا سالاسىنا ارنالعان بولىگىندە بىردە ءبىر رەت اتالمادى. قالاي بولعاندا دا، كونەكوز اكادەميكتەردىڭ ايتۋىنشا، بۇل قوناەۆ پەن ەسەنوۆ اراسىنداعى سىزاتتى ودان ءارى تەرەڭدەتە تۇسكەن.
ەسەنوۆ باسشىلىققا كەلگەننەن كەيىن عىلىم اكادەمياسىنىڭ بەدەلى دە، الەۋەتى دە ارتىپ، ونىڭ عىلىمدى عانا ەمەس، ەكونوميكانى دامىتۋعا قوسقان ۇلەسى دە مولايا ءتۇستى. ءبىر كەزدەرى جاتىرقاي قاراعان اكادەميك اعالارى «جارايسىڭ، باۋىرىم» دەپ ارقاسىنان قاعىپ، ىنىلەرى «شاھ اعا» دەپ باۋىرىنا كىردى. سول كەزەڭنىڭ ستاتيستيكاسىنا سۇيەنسەك، 7-ءشى بەسجىلدىقپەن سالىستىرعاندا، 8-ءشى بەسجىلدىقتا (1966-1970 جىلدارى) عىلىمعا بولىنگەن قاراجات رەسپۋبليكامىزدا 11 ەسەگە ءوسىپتى.
وسىنداي اۋىز تولتىرىپ ايتۋعا تۇرارلىق تولايىم تابىستارمەن ول 1971 جىلى اكادەميك ساتباەۆ نەگىزىن سالعان عىلىم اكادەمياسىنىڭ 25 جىلدىق مەرەيتويىن قارسى الدى.
رەسپۋبليكا عىلىمى ءۇشىن ۇلان-اسىر مەرەكە بولعان بۇل جيىنعا وداقتىڭ عانا ەمەس، دۇنيەجۇزىنىڭ ءار قيىرىنان ماڭدايى جارقىراعان نەبىر مارعاسقالار جينالىپ، ولاردىڭ الدىندا شاھماردان ەسەنوۆ «قازاق سسر-ءىنىڭ عىلىم اكادەمياسى – رەسپۋبليكا عىلىمىنىڭ ورتالىعى» اتتى بايانداما جاسايدى.
جينالىستىڭ تورىندە ەسىمى بۇكىل الەمگە ايگىلى لەنيندىك، مەملەكەتتىك سىيلىقتاردىڭ لاۋرەاتى، ءۇش مارتە سوتسياليستىك ەڭبەك ەرى اكادەميك م.ۆ.كەلدىش وتىردى. شاھماردان لەنيندىك سىيلىققا ۇسىنىلعاندا ونى لەنيندىك جانە كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىن بەرۋ جونىندەگى كوميتەتتىڭ توراعاسى رەتىندە اياعىنا دەيىن قولداپ شىققان ءدال وسى مستيسلاۆ ۆسەۆولودوۆيچ ەدى. ول ايگىلى عالىممەن دوستىعىن ۇنەمى ماقتان تۇتىپ ءوتتى.
قاز سسر عا پرەزيدەنتى ش.ەسەنوۆ پەن كسرو عا پرەزيدەنتى م.كەلدىش
مەرەكەلىك سەسسيادا كسرو گەولوگيا ءمينيسترى، كسرو ءتۇستى مەتاللۋرگيا ءمينيسترى، كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميكتەرى، قازاقستاندىق مينيسترلەر مەن عالىمدار ءسوز سويلەپ، اكادەميك ش.ەسەنوۆ باسقارعان عىلىم اكادەمياسىنىڭ جەتىستىكتەرىنە جوعارى باعا بەردى. قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى د.ا.قوناەۆ سەسسيا جۇمىسىنا باسىنان اياعىنا دەيىن قاتىسىپ، شاھماردان ەسەنوۆتىڭ بەدەلى وداقتىڭ مينيسترلەر مەن اكادەميكتەر اراسىندا قانشالىقتى بەل الىپ بارا جاتقانىن ءوز كوزىمەن كوردى.
ۇلتتىق اكادەميانى وركەندەتۋدەگى ۇلەسى ءۇشىن ش.ەسەنوۆ وسى جولى كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۇسىنىسىمەن لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالدى.
قازاق عىلىم اكادەمياسىنىڭ مەرەيتويى وداق جانە رەسپۋبليكا كولەمىندە كەڭىنەن اتالىپ ءوتتى جانە وسىعان وراي كوپتەگەن قازاقستاندىق عالىمدار وزدەرى ۇزاق جىلدار كۇتكەن لايىقتى ماراپاتتارعا يە بولدى.
وسىنداي ۇلكەن ابىروي، بەدەلمەن مەرەيتويلىق سەسسيانى جارقىراتا وتكىزگەن شاھماردان ەسەنوۆتى 1972 جىلدىڭ 24 اقپانىندا اكادەميانىڭ جالپى جينالىسى جابىق داۋىسپەن ءبىراۋىزدان جاڭا مەرزىمگە پرەزيدەنتتىككە سايلايدى.
پرەزيدەنت ەسەنوۆ گەولوگيا، تاۋ-كەن، مەتاللۋرگيا سالاسىنا عانا ەمەس، قوعامدىق عىلىمداردىڭ دامۋىنا دا ەرەكشە ءمان بەردى. ونىڭ وداق الدىنداعى اسا زور بەدەلىنىڭ ارقاسىندا وتىراردان شىققان كۇللى مۇسىلمان شىعىسىنىڭ ۇلى فيلوسوفى ءال-ءفارابيدىڭ تۋعانىنا 1100 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيا ماسكەۋ مەن باعداتتان كەيىن، ادەتتەگىدەي تاشكەنتتە ەمەس الماتىدا ءوتتى. اقيقاتىن ايتار بولساق، كونفەرەنتسيا وتكەن 1973 جىلى س.م.كيروۆ اتىن يەلەنگەن قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە شىعىستانۋ فاكۋلتەتى اشىلماعان، ال اكادەميا قۇرامىندا شىعىستانۋ ينستيتۋتى ءالى قۇرىلماعان ەدى.
ءال-ءفارابيدىڭ 1100 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيا
ەسەنوۆ فارابي تويىن وتكىزۋگە ەرتەدەن دايىندالىپ، 1966 جىلى قازاقستاندا فارابيتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى عۇلاما عالىم اعجان ماشانوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن فارابيتانۋ توبىن قۇرعان بولاتىن. بۇل توپقا جەتەكشىلىك ەتۋدى قازاقتىڭ اسا تالانتتى فيلوسوف عالىمى اعىن حايروللاۇلى قاسىمجانوۆقا جۇكتەپ، تەز ارادا ءال-فارابي شىعارمالارىن اۋدارۋدى تاپسىرادى.
بۇل تۋرالى اعىن حايروللاۇلى: «ش.ەسەنوۆ ترەبوۆال، چتوبى مى ۆحوديلي ۆ كونتاكتى س زارۋبەجنىمي فارابيەۆەدامي، دوستاۆالي، دوبىۆالي رۋكوپيسي، تەكستى، پريۆلەكالي ك رابوتە ۆسەح، كوگو موجنو، يزۆنە ۆ كاچەستۆە كونسۋلتانتوۆ، رەتسەنزەنتوۆ ي رەداكتوروۆ», دەپ جازادى.
ەسەنوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن قازاقستاندىق فارابيتانۋشىلار ەڭبەگى ماسكەۋدىڭ «ۆوپروسى فيلوسوفي»، كيەۆتىڭ «فيلوسوفسكيە دۋمكي»، پراگانىڭ «فيلوسوفسكي چاسوليە» جۋرنالدارىنا شىعادى. سول كەزدە ماسكەۋلىك عالىمداردىڭ ءبىرى اعىن حايروللاۇلىنا توبەدەن تۇسكەندەي: «نەلزيا لي پوكازات ۆليانيە رۋسسكوي كۋلتۋرى نا ال-فارابي»، دەپتى… مىنە، ءبىز شىبىنداپ باس يزەگەن ماسكەۋلىك فيلوسوفتاردىڭ شىنايى سىقپىتى وسىنداي بولعان.
مەن ەنتسيكلوپەديادا قىزمەت ىستەگەن جىلدارى اعىن حايروللاۇلىمەن كوپ ارالاستىم. تەرەڭ ءبىلىمدى، تەڭدەسى جوق فيلوسوف ەدى. ول كەيىن تاجىك حالقىنان شىققان اسا كورنەكتى شىعىستانۋشى عالىم، اكادەميك، وداقتىق شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بابودجان عافۋروۆپەن بىرگە ماسكەۋدەن 1975 جىلى «ال-فارابي: يستوريا ميروۆوي كۋلتۋرى»، ال 1983 جىلى «مىسل» باسپاسىنان ءوزىنىڭ جەكە دارا اۆتورلىعىمەن «ابۋ ناسر ال-فارابي» اتتى تاماشا مونوگرافيالارىن شىعاردى. بۇل ەكى كىتاپ ءالى كۇنگە دەيىن الەمدىك فارابيتانۋعا قوسىلعان سۇبەلى ۇلەس رەتىندە باعالانادى.
بۇگىندە ءال-ءفارابيدىڭ قازاقستانعا قاتىستىلىعىنا كۇمان كەلتىرەتىندەر از. ال الماتى كونفەرەنتسياسىنا دەيىن ونى اراب اعايىندار – اراب، يراندىق باۋىرلارىمىز – پارسى، ال وزبەك كورشىلەرىمىز ءوز قانداسىمىز دەپ سانايتىن. ەسەنوۆتىڭ بىلەك سىبانا ارالاسۋىمەن ۇلى ۇستاز اراعا مىڭ جىل سالىپ عاسىرلار قويناۋىنان قايتىپ ورالدى. تاۋەلسىزدىك تۇسىندا ەلباسىمىز اريستوتەلدەن كەيىنگى «ەكىنشى ۇستاز» سانالاتىن ءال-ءفارابيدىڭ ەسىمىن ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتكە بەرىپ، ونى ءبىرجولاتا تۋعان حالقىمەن تابىستىردى.
جەتپىس ەكىنشى جىل شاھماردان ەسەنوۆ ءۇشىن جەمىستى جىل بولدى. ول ۋسپەن كەن بەلدەۋىن گەولوگيالىق، وندىرىستىك تۇرعىدان زەرتتەۋگە ارنالعان ەڭبەكتەرى ءۇشىن ەلىمىزدىڭ ءبىر توپ عالىمدارى جانە وندىرىسشىلەرىمەن بىرگە قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنا يە بولدى.
ورىس اعايىنداردىڭ ءومىر سىناعىنان سۇرىنبەي وتكەن ادامدى «پروشەل وگون، ۆودۋ ي مەدنىە ترۋبى» دەيتىن ءسوزى بار. ادامدى وتپەن، سۋمەن الاستاۋ الەمنىڭ كوپتەگەن حالىقتارىندا بار، ال سوڭعىسىن ورىس اعايىندار ويلاپ تاپقان، ماعىناسى – «اتاق، داڭقپەن سىناۋ» (سىيلىق العاندا مىستان جاسالاتىن ۇرمەلى اسپاپتاردان تۇراتىن وركەستردىڭ تۋش ويناۋىن مەڭزەيدى). ەرتەگىنىڭ باتىرىنداي «وتقا سالساڭ جانبايتىن، سۋعا سالساڭ باتپايتىن» شاھماردان اعامىز جەز قاڭىلتىرعا كەلگەندە وسالدىق تانىتا بەرگەن. ارينە، الىنعان سىيلىقتىڭ قايسىسىندا دا ونىڭ ۇلەسى بولعانىنا ەشكىم كۇمان كەلتىرە قويماس. بىراق مينيستر، ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى، عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى، بۇل از دەسەڭىز، قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەلىگىنە كانديدات، ءتىپتى جوعارعى كەڭەستىڭ توراعاسىنا دەيىن لاۋازىمدى قىزمەت اتقارعان، دوسى قايدان كەلىپ، جاۋى قايدان شىعاتىنىن بىلەتىن اقىلدى ادامنىڭ وسىنداي ۇساق-تۇيەككە كەلگەندە ارانداي بەرەتىنىنە تاڭ قالماسقا بولمايدى.
كوپ ۇزاماي شاھماردان ەسەنوۆتىڭ باسىنا تاعى دا بۇلت ۇيىرىلە باستايدى. ونى ەكى كۇننىڭ بىرىندە ورتالىق كوميتەتكە شاقىرىپ، مۇيىزدەۋ قالىپتى جاعدايعا اينالادى. وزگەنى بىلاي قويعاندا، ەسەنوۆكە ونىڭ ورىنباسارلارى ايداپ سالىنادى. سول كەزدەگى اتموسفەرا تۋرالى اكادەميا ارداگەرى ن.ۆ.نيرەتينا: «داۆلەنيە نا نەگو بىلو وگرومنىم. پو ناستروەنيۋ مى وپرەدەليالي، كاك پروشلا وچەرەدنايا ۆسترەچا. وتنوشەنيا ەگو س ۆيتسە-پرەزيدەنتامي (د.ۆ.سوكولسكيم، ا.م.كۋناەۆىم، ا.ن.نۋسۋپبەكوۆىم) بىلي وچەن ناتيانۋتىمي، ەسلي نە سكازات حۋجە. روۆنو چەرەز دۆا مەسياتسا شاحماردان ەسەنوۆيچ بىل وسۆوبوجدەن», – دەپ جازادى.
بۇل 1974 جىلدىڭ 15 ءساۋىرى كۇنى بولعان وقيعا ەدى. اياق استىنان عىلىم اكادەمياسىنىڭ سەسسياسى شاقىرىلادى. وعان مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ب.ءاشىموۆ، 2-ءشى حاتشى ۆ.ك.مەسياتس، يدەولوگيا جونىندەگى حاتشى س.ن.يماشەۆ سياقتى قازاقستاننىڭ د.قوناەۆتان باسقا باسشىلارى تۇگەلدەي قاتىسادى.
سەسسيادا توراعالىق ەتكەن ۆيتسە-پرەزيدەنت د.ۆ.سوكولسكي ش.ەسەنوۆتىڭ ءوز قولىمەن جازعان ارىزىن وقيدى. تاريح ءۇشىن ونىڭ دا ءماتىنىن تولىق كەلتىرە كەتەيىك: «ۆ سۆيازي س نازناچەنيەم مەنيا مينيستروم گەولوگي كاز سسر پروشۋ وسۆوبوديت مەنيا وت دولجنوستي پرەزيدەنتا ان كاز سسر. بلاگوداريۋ چلەنوۆ پرەزيديۋما ان كازسسر زا بولشۋيۋ پوددەرجكۋ ي ۆكلاد ۆ ناشۋ سوۆمەستنۋيۋ رابوتۋ پو رۋكوۆودستۆۋ ان كازسسر زا پەريود موەي رابوتى ۆ دولجنوستي پرەزيدەنتا ان كازسسر. اكادەميك ەسەنوۆ».
حات ءماتىنى وقىلعان سوڭ ونىڭ اۆتورىنا ءبىر اۋىز جىلى ءسوز ايتىلماستان، ەشكىمگە ءسوز بەرىلمەستەن، ۇسىنىس جارعىعا قايشى بولسا دا اشىق تۇردە داۋىسقا قويىلادى. ءىس بىتكەن سوڭ 2-ءشى حاتشى ۆ.ك.مەسياتس جەر-كوككە تيگىزبەي ماقتاپ، بوساعان ورىنعا زيالى قاۋىم مەن عىلىمي ورتادا ەش سۇيكىمى جوق، ءبىلىم-شارقى شامالى، «ىشكىلىككە سالىنعان» دەگەن اتاعى شىققان، بىراق رەسپۋبليكا باسشىسىنىڭ تۋعان باۋىرى ا.م.قوناەۆتىڭ كانديداتۋراسىن ۇسىنادى. ادەتتەگىدەي ول باسىم داۋىسپەن (1 ادام عانا قارسى) اكادەميا پرەزيدەنتىنىڭ ورنىن باسادى.
ەندى ەسەنوۆ ارىزىنىڭ ماتىنىنە دە نازار سالايىق. ول ءوزىنىڭ گەولوگيا ءمينيسترى قىزمەتىنە تاعايىندالۋىن ادەيى شەشىلگەن ماسەلە رەتىندە كورسەتەدى. بۇلاي جازباعاندا ۋادە بەرۋشىلەردىڭ تايقىپ شىعۋى دا وپ-وڭاي ەدى. ەكىنشىدەن، ارىزدا رەسپۋبليكا باسشىلىعىنا، جەكە دىنمۇحامەد احمەتۇلىنىڭ اتىنا ايتىلاتىن ءداستۇرلى العىس تا جازىلمادى. بۇل اكادەميكتىڭ ۇسىنعان ورىنعا كوڭىلى تولمايتىنىن ايقىن سەزدىرسە كەرەك. ۇشىنشىدەن، ارىزدىڭ جازىلۋ مانەرىنە قاراپ، ونىڭ الدەبىر جوعارى دارەجەلى شەنەۋنىكتىڭ كابينەتىندە، «سەندەرگە كەرەگى وسى بولسا، ءما، الىڭدار دا تىنىڭدار» دەگەن سىڭايمەن جازىلعانى دا اڭعارىلادى. ءتىپتى ارىز سوڭىندا اتى-ءجونىن دە تولىق جازباي «اكادەميك ەسەنوۆ» دەپ تىم قىسقا قايىرۋىنىڭ ءوزى دە ونىڭ اسىعىس جازىلعانىنان حابار بەرگەندەي.
قالاي دەگەنمەن دە قارعاداي قارقىلداعان قالىڭ توبىر قايراتكەر تۇلعانى قىزمەتىنەن كەتىرىپ تىنادى.
ەسەنوۆ ءومىربايانىن زەرتتەۋشىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ونىڭ اكادەميا پرەزيدەنتتىگىنەن قايتادان گەولوگيا ءمينيسترى بولۋىن ونىڭ وسى سالاعا جاقىندىعىنان، اكادەميكتىڭ عىلىمدا جيناقتاعان تاجىريبەسىن وندىرىسپەن ۇشتاستىرۋعا جاعداي تۋعىزۋ قاجەتتىگىنەن تۋىندادى دەپ تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. شىندىعىندا، بۇل تاعايىنداۋ ونى عىلىم اكادەمياسى سياقتى سالىستىرمالى تۇردە بولسا دا دەربەستىگى بار مەكەمەدەن الاستاتىپ، ونى مەملەكەتتىك قىزمەتتەن ءبىرجولاتا كەتىرۋ ءۇشىن ىستەلگەن ەدى.
اكادەميك ەسەنوۆ گەولوگيا مينيسترلىگىنە قايتىپ ورالعان سوڭ ورتالىق قازاقستانداعى اقتوعاي-ايدارلى مىس كەندەرى مەن جايرەم پوليمەتالل كەنىشتەرىن زەرتتەپ، ونىڭ ناقتى قورىن انىقتاۋدى قولعا الدى. بۇگىندە بۇكىل قىزىلوردا وبلىسى حالقىنىڭ نەسىبەسىنە اينالىپ، وبلىسقا، رەسپۋبليكاعا مول پايدا كەلتىرىپ وتىرعان وڭتۇستىك تورعاي مۇناي كەنىشى (قازىرگى قۇمكول) بارلانىپ، ونداعى مۇناي قورى انىقتالدى. باتىس قازاقستانداعى اسا باي مۇناي مەن گاز قورىن بارلاۋعا، يگەرۋگە بارىن سالدى. قازىر اتاعى دۇرىلدەپ تۇرعان قاراشىعاناق، جاڭاجول سياقتى الىپ گاز كوندەنسات كەندەرىن بارلاۋ ءدال وسى كەزەڭدە جۇزەگە استى. ءتىپتى، الەمگە ايگىلى تەڭىز كەنىنىڭ اشىلۋى مينيسترلىكتى شاھاڭ باسقارعان جەتپىسىنشى جىلداردىڭ ۇلەسىندە ەدى.
بۇل جىلدارى قايراتكەر ەسەنوۆتىڭ اتاعى رەسپۋبليكا شەڭبەرىنەن شىعىپ، وداققا كەڭىنەن تانىمال بولا باستاعان ەدى. ماسكەۋدە ونى ىقپالدى مينيسترلەرمەن قاتار، كەڭەس وداعىنداعى ەڭ بەدەلدى قۇرىلىم – كسرو مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ (گوسپلان) توراعاسى ن.ك.بايباكوۆ تا اشىق قولدادى. ۇكىمەت باسشىسى ا.ن.كوسىگيننىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن قوسا اتقارعان نيكولاي كونستانتينوۆيچ كەز كەلگەن وداقتاس رەسپۋبليكا باسشىلارى قاس-قاباعىنا قارايتىن، كەڭەس وداعىنداعى ەڭ بەدەلدى مەملەكەتتىك تۇلعالاردىڭ ءبىرى اتاندى.
وكىنىشكە وراي، وداق باسشىلارىنىڭ ءتىلىن وڭاي تاپقان ەسەنوۆتىڭ ەلدەگى باستاماسى زور قيىندىقپەن، بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەرمەن، تەك ماسكەۋلىك دوستارىنىڭ قولداۋىمەن عانا جۇزەگە اسىرىلدى. بۇل تۋرالى شىندىقتىڭ تەكەمەتىن ءتىلىپ ايتاتىن پروفەسسور، گەولوگيا-مينەرالوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى سادۋاقاس قۇرمانوۆ: «ەكىنشى رەت ءمينيستردىڭ ورنىنا كەلگەن شاھاڭ بۇرىنعىداي قۇلاش سەرمەي المادى. جوعارىدان قاتاڭ باقىلاۋ، تومەننەن سىپسىڭداعان وسەك-اياڭدار شاھاڭا قاتتى اسەر ەتتى. شاھاڭا تەرىس نيەتتەگى ادامدار ورىنباسار ەتىپ قويىلىپ، قارسى باعىتتالعان ارەكەتتەر جاسالىپ تا ءجۇردى. شاھاڭا وڭ نيەتتەگى قىزمەتكەرلەردى سەبەپسىز ايىپتاۋ، قۋدالاۋ، قىزمەتتەن قۋ سياقتى جاعدايلار دا ورىن الدى. سول جازالانعانداردىڭ بىرەۋى مەن ەدىم. جانە بوساتۋ بۇيرىعىنا شاھاڭنىڭ وزىنە قول قويدىرۋعا ءماجبۇر ەتتى», - دەپ اششى دا بولسا اقيقاتقا نەگىزدەلگەن زامان شىندىعىنىڭ بەت پەردەسىن اشىپ كورسەتەدى جانە ءوزىنىڭ قىزمەتتەن بوساتىلۋىنان گورى قۇرت-قۇمىرسقا، باقا-شاياندارعا قور بولعان تالانتتى تۇلعانىڭ تاعدىرىنا كوبىرەك جانى اشيدى.
بۇل جولى پارتوكراتتار ابدەن السىرەگەن ارىستاندى تالاۋعا بار كۇشتەرىن جۇمىلدىرادى. ونىڭ قىزمەتىنەن ەش كىنارات تاپپاعان سوڭ، كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىگىن باقىلاۋعا الىپ، قىزمەتكەرلەرى، كومەكشىلەرى، ءتىپتى جۇرگىزۋشىلەرىنە دەيىن ءتيىستى ورىندارعا شاقىرىپ، تەرگەۋ، تەكسەرۋ، بەيجوسىق ارەكەتتەر مەن قورقىتىپ-ۇركىتۋدىڭ نەبىر قيتۇرقى تاسىلدەرى پايدالانىلادى. ءىس قوزعاۋعا ىلىك بولاتىن زارەدەي قىلمىس تاپپاسا دا، ول 1978 جىلدىڭ باسىندا ورتالىق كوميتەتكە شاقىرىلىپ، ءبىرجولاتا قىزمەتىنەن بوساتىلادى.
بۇل تاريحشىلار مەن ساياساتتانۋشىلار «توقىراۋ» دەپ ات قويىپ، ايدار تاققان كەڭەس زامانىنىڭ ابدەن بوجىراپ، بوداۋسىز كەتكەن، بوركەمىك تارتقان كەزەڭى ەدى. وتىزىنشى جىلدارداعىداي جازىقسىز جاندى سوتسىز اتىپ تاستايتىن، ەلۋىنشى جىلدارداعىداي زاڭدى بەلشەسىنەن باسىپ، ۇزاق مەرزىمگە جەر اۋداراتىن سوراقى داستۇرلەر كەلمەسكە كەتكەن بولاتىن. بىراق ارام نيەتتى جاندار قاشان دا ادامدى قورلاۋدىڭ، جازالاۋدىڭ جىمىسقى، جىتقىر تاسىلدەرىن ويلاپ تابۋدان شارشامايتىن كورىنەدى. بۇل جولى دا سولاي بولدى.
ورتالىق كوميتەت گەولوگيا-مينەرالوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اكادەميك، لەنيندىك جانە مەملەكەتتىك سىيلىقتاردىڭ لاۋرەاتى شاھماردان ەسەنوۆكە الماتىدان ءبىرجولاتا كەتۋدى، توتەسىنەن ايتقاندا، جەر اۋدارۋدى تالاپ ەتەدى. وسىلايشا، الەم تانىعان اكادەميك بالقاشتان 150 شاقىرىم قاشىقتاعى قۋ مەديەن دالادا ورنالاسقان شاعىن گەولوگيالىق ەكسپەديتسياعا جىبەرىلەدى. ول بالقاشقا اتتانىپ كەتكەن كۇنى الماتىدا «اكادەميك ەسەنوۆ وزىنە ءوزى قول سالىپتى» دەگەن قاۋەسەت بۇرق ەتە تۇسەدى. بۇل ادامدى تىرىدەي ءولتىرۋدىڭ ەڭ سۇمپايى ءتۇرى ەدى.
قاشاندا قيىندىققا قاسقايا قارسى تۇراتىن قايسار رۋحتى قازاق ولمەدى. جازى مي قايناتار ىستىق، قىسى سۇيەكتەن وتەر ىزعارلى ولكەدە ءبىر جىلدان استام ۋاقىت قىزمەت ىستەدى. بىراق ون جىلعا جۋىق ۇزدىكسىز قۋدالاۋ قاتەپتى قارا نارداي ازاماتتىڭ جۇرەگىنە سىزات، اسقازانىنا جارا سالىپ ۇلگەرگەن ەدى.
كەڭەس وداعىندا جاپپاي پارتيالىق باقىلاۋ ورنىقسا دا عىلىم اكادەمياسى مەن جوعارى وقۋ ورىندارى جۇيەسىندە ورتا جانە تومەنگى دەڭگەيدەگى قىزمەتتەرگە كونكۋرس جاريالانىپ، سالا ماماندارى سايلانىپ قويىلاتىن ءداستۇر ساقتالدى. رەكتور، پرورەكتور، دەكاندار تاعايىندالسا دا، دوتسەنت، پروفەسسور، كافەدرا مەڭگەرۋشىلەرىنىڭ قىزمەتىنە ۆاكانسيا بولعاندا ۇمىتكەرلەر كونكۋرس ارقىلى ىرىكتەلەتىن.
قازاق پوليتەحنيكا ينستيتۋتى 1979 جىلى پايدالى قازبالاردى ىزدەۋ مەن بارلاۋدىڭ مەتوديكاسى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنە كونكۋرس جاريالايدى. ەكسپەديتسيادا جۇرگەن شاكىرتتەرىنەن بۇل حاباردى ەستىگەن شاھاڭ كوپ دابىرا جاساماي، ءتيىستى قۇجاتتارىن رەسىمدەپ، ينستيتۋتقا جىبەرەدى. ەجەلدەن اكادەميككە دەگەن نيەتى ءتۇزۋ ينستيتۋت رەكتورى ابدىعاپپار اشىمباەۆ تا، كونكۋرستىق كوميسسيا مۇشەلەرى دە قيىن كۇندەردە كوڭىلىنە دەمەۋ بولسىن دەپ، ونسىز دا بايگەدەن شاپپاي كەلىپ تۇرعان شاھاڭدى كافەدرا مەڭگەرۋشىلىگىنە قابىلدايدى.
اتاعى جەر جارعان عالىمنىڭ ءوزى ءبىلىم العان وقۋ ورنىنا كەلۋى ونداعى پروفەسسورلار مەن ستۋدەنتتەر قاۋىمىن سەرپىلتىپ تاستايدى. سول كەزدە ينستيتۋتتا كافەدرا مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان بەلگىلى فيلوسوف، اكادەميك دوسمۇحامەد كىشىبەكوۆ قوعامدىق جۇمىس رەتىندە ينستيتۋتتىڭ «ينجەنەر كادرلارى ءۇشىن» اتتى شاعىن تيراجدى گازەتتىڭ رەداكتورى قىزمەتىن قوسا اتقارعان ەكەن. سول ءبىر جاپىراقتاي گازەتكە د.كىشىبەكوۆ «ءبىزدىڭ تۇلەكتەرىمىز ەندى بىزگە ۇستاز» اتتى شاعىن حابارلاما باستىرىپ، وندا ينستيتۋتقا كەيىنگى كەزدە قىزمەتكە تۇرعان ۇستازدار قاتارىندا اتاق-دارەجەلەرىن تۇگەل سانامالاي كەلە شاھماردان ەسەنوۆتىڭ دە ەسىمىن اتايدى.
ءوزى ينستيتۋتتىڭ ىشىندە عانا تارايتىن گازەت. كيوسكىگە تۇسپەيدى، جازىلۋ كاتالوگىنا ەنگىزىلمەگەن، تۇتامداي عانا تيراجى بار. شاعىن عانا حابارلاما. ىشىندە ەشقانداي ماقتاۋ، ماراپاتتاۋ جوق. تەك فاكتىلەردىڭ كونستاتاتسياسى. مۇندا تۇرعان نە بار؟!
«باقسام، باقا ەكەن» دەگەندەي، پالە ىزدەگەن ادام بۇدان دا كىنارات تاباتىن كورىنەدى.
حابارلاما گازەتكە شىققان كۇننىڭ ەرتەڭىندە ەشبىر ارتىق-كەمى جوق، ينستيتۋت رەكتورى، پارتكوم حاتشىسى جانە گازەت رەداكتورى ورتالىق كوميتەتكە شاقىرىلادى. ونىڭ عىلىم جانە جوعارى وقۋ ورىندارى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى س.جاندوسوۆ ۇشەۋىن «ماقالانى قالاي باستىڭدار، كىممەن اقىلداستىڭدار؟» دەپ تەرگەۋدىڭ استىنا الادى.
ءوزى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، ەشقاشان ارىنا داق تۇسپەگەن كوممۋنيست، قاشان كورسەڭ دە سابىرلى، سالماقتى قالپىنان اينىمايتىن دوساعاڭ ماقالانى ۇلتى ورىس ينستيتۋت وقىتۋشىسى جازعانىن، ءوزى باستىرعانىن، وندا كورسەتىلگەن ش.ەسەنوۆتىڭ دوكتور، پروفەسسور، اكادەميك، لاۋرەات ەكەندىگى ءتۇپ-تۇگەلدەي راس ەكەندىگىن رەت-رەتىمەن ايتىپ شىعادى.
ق.ي.ساتباەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كەن ورىندارىن ىزدەستىرۋ جانە بارلاۋ كافەدراسى
وسى وقيعادان كەيىن اكادەميك ەسەنوۆتىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىلىگىنەن بوساتىلعانىن وقىرمانعا ايتپاساق تا تۇسىنىكتى بولار دەيمىن. بىراق بۇل سوكپ سياقتى جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، قازاقستاننىڭ كومپارتياسى سياقتى جىڭىشكەنىڭ ۇزىلۋگە تاقاعان كەزى ەدى. سوندىقتان اراعا جىل سالىپ اكادەميك ەسەنوۆ ارىپتەستەرىنىڭ قولداۋىمەن كافەدرا مەڭگەرۋشىلىگىنە قايتىپ ورالادى. ءوزى قاشاندا قۇرمەتتەپ، قادىرلەپ وتكەن ۇستازدىق قىزمەتىن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ادال اتقاردى. ونداعان عىلىم دوكتورلارىن، جۇزدەگەن كانديداتتاردى، مىڭداعان شاكىرتتەردى تاربيەلەدى.
شاھماردان ەسەنوۆ ءومىرىنىڭ سوڭى شۋاقتى بولدى.
بيلىك باسىنا نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ كەلگەن سوڭ ول قايتادان قوعامدىق-ساياسي ومىرگە بەلسەنە ارالاسا باستادى. ارىپتەستەرى اكادەميكتى 1990 جىلى 12-سايلانعان قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنە عىلىم اكادەمياسىنان دەپۋتات ەتىپ سايلادى.
دەپۋتات ەسەنوۆ 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭىنىڭ قابىلدانۋىنا دا ءوز ۇلەسىن قوستى. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ جاڭا اتاۋى، مەملەكەتتىك تۋى، ەلتاڭباسى، ءانۇرانىن بەكىتۋدىڭ باسى-قاسىندا بولدى.
ش.ەسەنوۆ 1-ءشى شاقىرىلعان قر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى
ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە ونىڭ دەنساۋلىعى ءجيى سىر بەرە باستادى. قانشا مىقتى بولسا دا، ۇزاققا سوزىلعان ۇزدىكسىز قۋعىن-سۇرگىن ونىڭ جانىنا عانا ەمەس، جۇرەگىنە دە ايىقپاس جارا سالىپ ۇلگەرگەن ەدى. قايسار رۋحتى قايراتكەر تۇلعا، تاماشا عالىم شاھماردان ەسەنوۆ 1994 جىلدىڭ 23 تامىزىندا دۇنيە سالدى.
ونىڭ قازاسىنا وراي مەملەكەت باسشىسى ن.نازارباەۆ باستاعان ەل اعالارى قول قويعان قازاناما شىقتى. ەلباسى تاپسىرماسىمەن ەسىمى اقتاۋ پوليتەحنيكا ينستيتۋتىنا بەرىلىپ، 2007 جىلى 80 جىلدىق مەرەيتويى رەسپۋبليكا كولەمىندە كەڭىنەن اتاپ ءوتىلدى.
«ايتپاسا ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەمەكشى، ۇلتىمىزدىڭ وسىنداي ۇلى ازاماتتارىنىڭ جازىقسىز جاپا شەگۋى بۇگىندە ءبىز اسىرا ماقتاۋدى ادەتكە اينالدىرعان رەسپۋبليكانىڭ سول كەزدەگى باسشىسى د.ا.قوناەۆتىڭ كوز الدىندا، ەگەر تۋراسىن ايتار بولساق، تىكەلەي قاتىسۋىمەن جۇزەگە استى. وكىنىشتى-اق.
شاھماردان اعامىز ءماندى، ماعىنالى ءومىر ءسۇردى. سوڭىنا مول عىلىمي مۇرا، قازاقتاردىڭ ءالى تالاي بۋىنى ماقتانىشپەن ايتا جۇرەتىن ونەگەلى ىستەرىن قالدىردى. كاميلا جەڭگەمىزبەن وتباسىلىق ءومىردىڭ دە قىزىعىن كورىپ، اتا-بابا اماناتىنا ساي ادال ۇرپاق تاربيەلەدى.
ش.ەسەنوۆ وتباسىمەن بىرگە
ۋاقىت وتەدى. زامان وزگەرەدى. ۇرپاق الماسادى. تاريح ءبارىن ەلەپ-ەكشەپ ءوز ورنىنا قويادى. حالقىنا شىنايى ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرلەردىڭ ەسىمى عانا ەل جادىندا ماڭگىلىك ساقتالماق. سونداي نار تۇلعانىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى شاھماردان ەسەنوۆ دەپ بىلەمىن.
«ەگەمەن قازاقستان»،
14 مامىر 2014 جىل
مۇحتار قۇل-مۇحاممەد
Abai.kz
