بيىل قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ساياسي رەفورماسىنىڭ كەزەكتى ۇسىنىسى ىسكە اسادى. ول اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ. بۇل تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنداعى العاشقى اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ تاجىريبەسى. جالپى بۇل دەموكراتيالىق قۇندىلىعى قالىپتاسقان، ازاماتتىق قوعامى قارىشتاپ دامىعان ەلدەردە بار قۇبىلىس. قازاقستان وعان ەندى قادام باسىپ جاتىر. ەۋروپا ەلدەرىندە پرەزيدەنتتەن باستاپ قالا، اۋىل، اۋدان، ءتىپتى مەكتەپ جانە ۋنيۆەرسيتەت رەكتورلارى مەن ديرەكتورلارىن سايلاپ كەلە جاتقانىنا جارتى عاسىردان استى. ناتيجەسىندە ەۋروپا دامىعان، حالقى باي ەلگە اينالدى. 

اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋعا قاتىستى ۇسىنىس پرەزيدەنت جولداۋىندا ايتىلعان بولاتىن. ارتىنشا ول زاڭ جوباسى رەتىندە دايىندالىپ، ماجىلىستە ماقۇلدانىپ كەتتى. ەندى 2025 جىلعا دەيىن اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ تاجىريبەسى ىسكە اسادى. بۇل ساياسي ناۋقاندى جۇرگىزۋ ءۇشىن بيۋدجەتتەن 17.6 ملرد تەڭگە بولىنبەك. بيىلعى سايلاۋعا الدىن-الا بەلگىلى بولعانداي، 4.8 ملرد تەڭگە قارجى جۇمسالاتىن بولادى. 2021 جىلى 836 اۋىل اكىمىن سايلاۋ وتپەك، ال جالپى 2025 جىلعا دەيىن 2345 اۋىل اكىمىن سايلاۋ بولادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگىنىڭ ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق جۇيەسى 2020 جىلعى 1 شىلدەدەگى جاعداي بويىنشا 14 وبلىستان، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار ءۇش قالادان، 183 اكىمشىلىك اۋدانداردان، 2186 اۋىلدىق وكرۋگتەر، ونىڭ 510-ى ءبىر عانا اۋىل تۇرعىندارىنان تۇراتىن اۋىلدان تۇرادى. دەمەك اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ بارلىق اۋىلداردا وتەدى، كەي اۋىلدا اكىم قىزمەتىنىڭ مەزگىلى اياقتالۋىنا بايلانىستى قايتا ۇيىمداستىرىلۋى مۇمكىن.

ەندى اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ قانداي نىتيجە بەرۋى مۇمكىن. رەسمي بيلىك اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ ارقىلى مىنا ناتيجەلەرگە قول جەتكىزەمىز دەيدى.

- ازاماتتاردىڭ وزدەرىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىن تولىق ىسكە اسىرۋداعى بەلسەندىلىكتەرىن ارتتىرۋ;

- حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن سەنىمىن جانە اكىمنىڭ حالىق الدىنداعى ەسەبىن كۇشەيتۋ;

- اۋىل اكىمىنىڭ تۇرعىنداردىڭ قاجەتتىلىكتەرى مەن پروبلەمالارىنا جاۋاپتىلىعىن ارتتىرۋ;

- «حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت» تۇجىرىمداماسىن تولىعىمەن جۇزەگە اسىرۋ.

الايدا اۋىل اكىمىن سايلاۋ باسقا دا كەرى اسەرىن بەرۋى مۇمكىن دەگەن بولجامدار بار. اتاپ ايتقاندا ول رۋشىلدىق جانە جۇزشىلدىك ءبولىنىستى ارتتىرۋى مۇمكىن، ال سولتۇستىك ايماقتاردا اۋىل اكىمدەرى تۇتاستاي دەرلىك ورىس ءتىلدى ازاماتتاردان سايلانۋى عاجاپ ەمەس. سەبەبى داۋىس بەرۋشىلەردىڭ باسىم بولىگى سولتۇستىكتە ورىس ءتىلدى ازاماتتار ەكەنى دە جاسىرىن ەمەس. دەمەك بۇل قاۋىپتى سايلاۋ ناۋقانىندا ەسكەرمەۋ قاتەلىك بولار ەدى. مەملەكەتتىك مۇددە مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى ەسكەرە وتىرىپ، سايلاۋدا تاجىريبە رەتىندە وڭتۇستىك ايماقتا جاساپ كورىپ، بارلىق كەمشىل تۇستارىن پروتسەسس بارىسىندا انىقتاپ، ارتىنشا 14 وبلىسقا وتكىزگەن دۇرىس بولار ما ەدى؟!

مىسالى اۋىل اكىمى بولىپ سايلانعىسى كەلگەن ازامات 1% قولداۋ داۋىسىن جيناۋى ءتيىس. ال ەگەر اۋىل اكىمى پارتيا اتىنان تۇسسە، وندا وعان قولداۋ داۋىسىن جيناۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋىندامايدى. بۇل دەگەنىمىز ازاماتتاردىڭ ساياسي ناۋقاندى باستاماي جاتىپ، تەڭ قۇقىقتىق ءپرينتسيپىن شەكتەۋ بولىپ سانالادى. ارتىنشا سايلاۋ ناۋقانى باستالىپ، ءبىر اۋىلدان ەكى ۇمىتكەر شىعىپ، بىردەي داۋىس جينادى دەلىك. ونداي جاعدايدا جەڭىمپاز دەپ كىمدى تانيدى؟ كۇلمەڭىز، ونداي ساتتە جەڭىمپاز بولىپ قۇجاتتى ءبىرىنشى تاپسىرعان ۇمىتكەر اتالادى ەكەن. كۇلكىلى. سەبەبى الەمدە جوق نوۋ-حاۋ. سوندا ءبىر ۇمىتكەر ساعات 09:35-تە قۇجاتىن وتكىزسە، ەكىنشى ۇمىتكەر جولى شۇرىق-تەسىك كوشەمەن جەتەمىن دەگەنشە كولىگىنىڭ دوڭگەلەگى جارىلىپ، ءبىر ساعات كەشىگىپ 10:20-دا قۇجاتىن وتكىزسە، بىرىنشىسىنە جەڭىستى بەرىپ جىبەرۋ قانشالىقتى ادىلەتتى. بۇل قاي اكىم تايم-مەنەدجمەنتكە بەرىك ەكەن دەگەن سايىس ەمەس قوي. نەگە تەڭ تۇسكەن جاعدايدا جەڭىمپازدى كەلەسى سايىس ارقىلى نەمەسە سول اۋىلدىڭ ەڭ كۇردەلى ماسەلەسىن شەشۋگە قاتىستى يدەيالىق سايىس ارقىلى انىقتاماسقا. سول اۋىلدىڭ ازاماتتارى كورىپ، قايتا داۋىس بەرىسن. جوق، بىردەن كىم ءبىرىنشى قۇجات وتكىزدى، سول جەڭىمپاز بولۋ كەرەك دەگەن ابسۋرد. ءبىز ۋاقىتقا قاراپ جەڭىمپاز انىقتايتىنداي مارافون ۇيىمداستىرىپ جاتقان جوقپىز عوي.

ايتپاقشى، اۋىل اكىمدەرىنە بيۋدجەت بەرۋدى، ونىڭ جۇمىسىنا باعا بەرىپ، ارقادان قاعۋدى ياكي سوگىس جاساپ، سىناپ الۋدى ءماسليحات ىسكە اسىرماق. سايلايتىن حالىق، بىراق قۇزىرەتى ماسليحاتتىڭ قولىندا بولماق پا؟ بۇل قالاي؟ ماسليحات دەپۋتاتتارىن پارتيالىق تىزىممەن سايلاپ العانىمىزدى ەسكەرسەك، اۋىل اكىمدەرى ءۇش پارتيانىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ وتىرماق پا؟

ءجاا، تويدىڭ بولعانىنان بولارى قىزىق دەگەندەي، سايلاۋ ناۋقانىنىڭ وتۋىنەن دايىندىعى قىزىق. اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ وسىلايشا ءتۇرلى تۇسىنىكسىز ەرەجەلەرمەن، تەپە-تەڭدىكتىڭ ساقتالماۋىمەن باستالماق...

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz