وسىدان التى  جىل بۇرىن حالىقتى سونشالىق دۇرلىكتىرگەن  جەر كودەكسىنە  ەندىرىلگەن ەكى-ءۇش وزگەرىس: «پايدالانىلماي جاتقان 1,5 ملن گەكتار جەردى اۋكتسيون ارقىلى ساتۋ نەمەسە جالعا بەرۋ، 49 جىلعا جالعا بەرىلگەن جەردى ساتىپ الۋعا يەلەرىن مىندەتتەۋ، دەمەك  جەكەمەنشىككە اينالدىرۋ  جانە شەتەلدىك تۇلعالارعا جەردى جالعا بەرۋ مەرزىمىن 25 جىلعا ۇزارتۋ» ەدى.

مەملەكەتتىڭ بۇل قادامى ەلىمىزدىڭ بولاشاعىن ويلاعان  ازاماتتاردىڭ  نارازىلىعىن تۋدىرىپ، اتىراۋ جانە باسقا قالالاردا  كوپ ادامدار قاتىسقان شەرۋلەرگە ۇلاستى. «دات» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا (07.07.2016) فەرمەرلەر وداعىنىڭ سول كەزدەگى  توراعاسى ءا. دارينوۆ   ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ جوسپارى جالعا بەرگەن جەردى يەلەرىنە ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ساتىپ العىزىپ، سونىڭ ەسەبىنەن مەملەكەت بيۋدجەتىنە 500-600 ملرد قارجى ءتۇسىرۋ بولعانىن ايتقان. سونىمەن جەردى ساتۋ جانە شەتەلدىكتەرگە  جالعا بەرۋدى 2016 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن توقتاتىپ، كەيىن بەس جىلعا موراتوري جاريالاندى.  نەگىزگى ماقسات «نۇر وتان»  پارتياسى ارقىلى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن ۇدەتىپ، كوپشىلىكتى جەردى ساتۋعا جانە ۇزاق مەرزىمگە شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋگە كوندىرۋ ەدى. بۇل وزگەرىستەردىڭ ەشقانداي قاۋىپ-قاتەرى جوق ەكەندىگىنە سەندىرۋ ءۇشىن  اۋىل شارۋاشىلىق مينيسترلىگى ەگىستىكتەردىڭ قۇنارلىعىن تۇراقتى باقىلاپ، «كورسەتكىشىنىڭ تومەندەۋىنە جول بەرمەيمىز، اگروحيميا مەكەمەلەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرى وسى جۇمىستى  اتقارۋعا ساقاداي ساي» دەپ مالىمدەپ جاتتى.

ۇستىمىزدەگى جىلى 13 مامىردا پرەزيدەنت اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىن شەتەلدىك زاڭدى جانە جەكە تۇلعالارعا ساتۋعا تيىم سالۋ جايلى زاڭعا قول قويدى. اقپارات كوزدەرىندە جاريالانعان ماقالالاردا: «جەر ساتىلمايتىن بولدى»، دەپ بوركىمىزدى اسپانعا اتتىق. ءبىر قىزىعى جەر ماسەلەسى جايلى ەكى كوميسسيا قۇرىلىپ، ولار قاتارلاسا جۇمىس جۇرگىزىپتى. ءبىرىنشىسى كوپشىلىككە بەلگىلى اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرى بويىنشا، ەكىنشىسى  ورمان القاپتارى جايلى جۇمىس جۇرگىزىپ،  «ولاردى 25  جىلعا شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋگە بولادى» دەگەن شەشىم قابىلداپتى. بۇل ۇسىنىس اقپارات كوزدەرىندە قىزۋ تالقىعا ءتۇسىپ، پارلامەنتتە قابىلدانبادى.

24 ساۋىردە پرەزيدەنت جارلىعىمەن قۇرىلعان اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرى جونىندە كوميسسياسىنىڭ سوڭعى وتىرىسى ءوتىپ، ولاردى ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنا ساتۋ مەن جەكە مەنشىككە بەرۋگە 5 جىلعا موراتوري جاريالاۋ جونىندە شەشىم قابىلداندى. دەمەك جەر ماسەلەسىن ول تولىعىمەن شەشە المادى. بەلگىلى ساياساتكەر دوس كوشىمنىڭ «دات» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا: «جەردى جەكە مەنشىككە بەرۋ كەرەك دەۋشىلەر از بولعان جوق. ءبىرىنشى ءسوز العان اۋىلشارۋاشىلىق ءمينيسترى ساپارحان وماروۆ مىرزا بۇگىنگى تاڭدا بۇل اسا وزەكتى ماسەلە دەپ ءوز پىكىرىن دالەلدەۋگە تىرىستى. ونى تۇركىستان مەن قىزىلوردا وبلىستارىنان سايلانعان كوميسسيا مۇشەلەرى دە قولدادى»، دەپتى. قازىر ءبىر گەكتار جەردىڭ قۇنى 400 دوللاردىڭ اينالاسىندا كورىنەدى. اۆتور جەر ساتاتىن تاۋارعا اينالعاندا، يەسى باعا كوتەرىلگەندە ونى ساتىپ، پايداعا كەنەلەتىنىن جازىپتى.

2006  جانە ۇستىمىزدەگى جىلى قۇرىلعان جەر كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى بولعان اقمولا وبلىسىنداعى  «رودينا» اگروفيرماسىنىڭ  توراعاسى ي.ا.ساۋەر «ۆەدوموستي كازاحستانا» سايتىندا جاريالانعان  سۇحباتىندا:  «ۋ ستوروننيكوۆ نا چاستنۋيۋ سوبستۆەننوست ەست يارىە پروتيۆنيكي ي يارىە ستوروننيكي. سەگودنيا زەمليا پروداەتسيا نالەۆو ي ناپراۆو، نو نە وففيتسيالنو»، دەپ  ەكى كوميسسيا دا جۇمىسىن   جەردى جەكە مەنشىككە ساتۋعا موراتوري جاريالاۋمەن اياقتاعانىنا توقتالىپتى. اتالعان سايت: «جەردى جەكە مەنشىككە ساتپاۋ جونىندە زاڭ قابىلداساق بيزنەس پەن ەكونوميكانى وسىدان 40 جىل بۇرىن ورىن العان تىعىرىققا تىرەيمىز»، دەپ بايبالام سالدى. سوندا ولار وتكەن عاسىردىڭ 80 جىلدارى قازاق كسر اۋىلشارۋاشىلىعى وركەندەگەن، ەت پەن ءسۇت ونىمدەرىمەن، اسىرەسە بيدايمەن بۇكىل ورتالىق ازيا جانە بالتىق جاعالاۋىنداعى ەلدەردى قامتاماسىز ەتىپ وتىرعانىن بىلمەگەنى مە؟

2016 جىلى جەر ماسەلەسى جونىندەگى وي-پىكىرىمدى «دات» گازەتىندە جاريالانعان ەدىم، وتكەن جىلى   ۇلتتىق سەنىم كوميسسياسىنا  ناقتى  ۇسىنىستارىمدى  جىبەردىم. تومەندە ءبىراز وزەكتى ماسەلەلەرگە توقتالا كەتكەندى ءجون كوردىم.

اۋىلشارۋاشىلىق اينالىمىنداعى جەرلەر كىمنىڭ يەلىگىندە؟ ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگىنىڭ ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس، 2015 جىلى ەلىمىزدە اۋىلشارۋاشىلىق اينالىمىنداعى جەر كولەمى 215, 4 ملن بولسا، ونىڭ 24,8 ملن گەكتارى ەگىستىك ەكەن. سوڭعىسىنىڭ 14,4 ملن-ى سەرىكتەستىكتەر مەن اكتسيونەرلىك كومپانيالارعا تيەسەلى، 9,2 ملن - فەرمەر مەن شارۋاقوجالىقتارىنا  جالعا بەرىلگەن، 387,4 مىڭ گا اۋىلشارۋاشىلىق كووپەراتيۆتەرىنىكى، مەملەكەتتىك زاڭدى تۇلعالار قاراماعىندا - 139,4 مىڭ گا جەر بولىپتى.  بۇگىنگى تاڭدا اۋىلشارۋاشىلىق اينالىمداعى جەرلەردىڭ  1,3 ملن گا شۇرايلى جانە قۇنارلى جەرلەر نەمەسە 1%-عا جۋىعى ساتىلعان. سەنات دەپۋتاتى ا.كۇرىشباەۆتىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا، 2002-2016 جىلدار ارالىعىندا 1,2  ملن گەكتار  ساتىلىپ، مەملەكەت بيۋدجەتىنە 40 ملرد تەڭگە تۇسكەن، بۇل ۇلكەن قارجى ەمەس.

رەسپۋبليكا بويىنشا  جەر يەلەنىپ وتىرعان شارۋا  قوجالىقتارى مەن باسقا زاڭدى تۇلعالار سانى 189 مىڭنان اساتىن بولسا، ونىڭ 76 018-ءى ياعني 40,2%-ى  حالىق تىعىز ورنالاسقان  وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا، 45 936-سى نەمەسە  24,3%-ى  الماتى،  16 687-ءسى ياعني 8,8 %-ى جامبىل  وبلىستارىندا.  ءداندى جانە مايلى داقىلداردىڭ باسىم بولىگىن ءوندىرىپ وتىرعان  قوستاناي وبلىسىندا 5558,  اقمولا  - 4224, سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 3046  زاڭدى تۇلعالار بار.  ەندى  جەكە جانە زاڭدى تۇلعالار جالعا العان جەر كولەمى  بويىنشا تالداۋ جاساپ كورەلىك. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا   50 گەكتارعا  دەيىن  جەرى بار شارۋا قوجالىقتار سانى 58 366,  500 - 1000 گەكتار ارالىعىندالار -  185, 1000-نان 10000 گا  دەيىنگىلەر – 78,  قوستاناي وبلىسىنىڭ سالىستىرمالى كورسەتكىشتەرى -  291, 697 جانە 735. الماتى مەن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىن سالىستىرساق، جاعداي شامامەن وسىنداي. كەلتىرىلگەن دەرەكتەر وڭتۇستىك وڭىردەگى شارۋا قوجالىقتار سانى سولتۇستىك وڭىرمەن سالىستىرعاندا  ون ەسەگە جۋىق كوپ، بىراقتا ولاردىڭ  94-99%- نىڭ جەر كولەمى شاعىن ەكەنىن كورسەتەدى، كەرىسىنشە سولتۇستىك وڭىردە ءىرى جەر يەلەنۋشىلەر ۇلەسى 30-40%-عا جەتەدى،  شاعىن جەر كولەمى بارلار - 17-21%.

كوكونىس، جەمىس-جيدەك، باۋ-باقشا، ماقتا مەن قانت قىزىلشاسى سياقتى داقىلداردى  وسىرەتىن  وڭتۇستىك ءوڭىردى الساق، وندا جەردىڭ شەكاراسى ايقىندالعان،  ناقتى يەسى بار. ەسكەرە كەتەتىن ماسەلە - وڭتۇستىك وڭىردەگى ءىرى جەر يەلەنۋشۋلەر نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى، دەمەك ولاردىڭ قاراماعىندا شولەيت ايماقتارداعى جايىلىمدىق جەرلەر. ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارى  پرەمەر مينيستر قىزمەتىن اتقارعان س.ا.تەرەششەنكو سياقتى بىرەن-ساران جەكە نەمەسە زاڭدى تۇلعالاردا عانا  مىڭداعان گەكتار ەگىستىك جەر بار.

ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرىنە كەلسەك، مۇندا اۋىلشارۋاشىلىق اينالىمىنداعى 3 ملن گەكتاردان  استام  جەر ءۇش ءىرى كومپانيا نەمەسە حولدينگتىڭ يەلىگىندە. ماسەلەن «يۆولگا» توبىنىڭ قوستاناي مەن سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىندا جانە رەسەيدىڭ وڭتۇستىك ورال ايماعىندا 1,5 ملن گەكتار ەگىستىك جەرى  بولعان. ونىڭ نەگىزگى قۇرىلتايشىسى  ۆاسيلي روزينوۆ  بانكىدەن العان 80 ملن دوللار قارىزىن وتەي الماعاندىقتان سوتتى بولىپ، 2018 جىلى اگروحولدينگ  تاراتىلىپ،  ونىڭ ورنىنا «ولجا اگرو»  بىرلەستىگى قۇرىلعان. اتالعان حولدينگكە ا.ەسىموۆتىڭ قاتىسى بولعان كورىنەدى، عالامتوردا ونىڭ كۇيەۋبالاسى تىلەۋباەۆ  قۇرىلتايشىسىنىڭ ءبىرى بولعانى جايلى اقپارات بار.  ەكىنشى – مىسال رەتىندە «قازەكسپورتاستىق» اق كەلتىرۋگە بولادى، ونىڭ قاراماعىندا - 1,0 ملن ەگىستىك جەر بولعان، نەگىزگى قۇرىلتايشىسى ر.مولدابەكوۆ. بيۋدجەتتەن العان 80 ملرد-تان اسا قارىزىن وتەي الماعاندىقتان  دەفولت جاريالانعان. اقمولا مەن سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنداعى ءجۇز مىڭ گەكتاردان اسا  ەگىستىك جەرى بار  «اگروتسەنتر استانا»،  «الىبياستىق»،  «تسەسنااستىق»، «ماسلودەل»،  «ەۆرازيا» توبى  جانە ت.ب. وسى توپقا  جاتقىزۋعا بولادى. اتالعان كومپانيالاردىڭ قۇرامىنا ءداندى جانە مايلى داقىلداردى وسىرۋگە ماماندانعان ەگىستىك جەر كولەمى 20-30 مىڭ گەكتارعا جەتەتىن سەرىكتەستىكتەر كىرەدى، سوندىقتان، جەر كىمنىڭ مەنشىگىندە ەكەنىن ناقتى ايتۋ قيىن. ماسەلەن سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ قۇنارلى جەرلەرىندە ورنالاسقان  «ياسنايا پوليانا»، «ۆيشنەۆسكي» جشس،  «ستەپنويشيم تاجىريبە شارۋاشىلىعى» جانە ت. ب. جاۋاپكەرشىلىگى شەكتەلگەن سەرىكتەستىكتەر «قازەكسپورتاستىق» قۇرامىنا كىرەدى.

قوستاناي وبلىسىنىڭ قارابالىق اۋدانىنىڭ ەڭ شۇرايلى جەرىندە «زەرنوۆايا يندۋستريا» مەن  «اگروتور»  دەپ اتالاتىن ءىرى شارۋاشىلىقتار بار، ولاردىڭ نەگىزگى قۇرىلتايشىسى  اۆتوكولىك كورولى نۇرلان سماعۇلوۆ كورىنەدى. اقمولا وبلىسىنىڭ ششۋچە اۋدانى كەنەسارى اۋىلىندا ەگىستىك  جەرى 10 مىڭ گەكتاردان اساتىن  «ەسىل-اگرو» جشس-ءنىڭ  يەسى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنداعى ءبىر اۋداننىڭ اكىمى ەكەنىن ەستىگەن ەدىم.  كەزىندە كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ  اكىمى قىزمەتىن اتقارعان  كۋلاگين مىرزانىڭ قاراماعىندا 80 مىڭ گەكتار ەگىستىك جەر  بولعان. سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ عابيت مۇسىرەپوۆ  اۋدانىنداعى «تۇقىم» دەپ اتالاتىن ءىرى جشس-ءنىڭ قۇرىلتايشىسى الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىنى تالعات اقاەۆ،  شارۋاشىلىقتى ونىڭ سەنىمدى وكىلدەرى باسقاردى. وسىنداي سەرىكتەستىكتەردىڭ  كوپشىلىگى ءوز جەرىنە قوسا مەحانيزاتورلار مەن اعارتۋ جانە ت.ب. مەكەمە قىزمەتكەرلەرىنىڭ، رەسەيگە قونىس اۋدارعان جەر يەلەرىنىڭ  ۇلەسىن ساتىپ نەمەسە قوسىپ العان. سوندىقتان اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىنىڭ جەكەمەنشىككە اينالعانى لاتيفۋنديستەرگە ءتيىمدى، بۇگىنگى تاڭدا ولاردى جەڭىلدىكپەن مەنشىگىنە  اينالدىرىپ، ارادا ءبىراز جىل وتكەننەن كەيىن قىمباتقا ساتىپ بايلىققا شاش ەتەكتەن كەنەلۋى مۇمكىن.

باسەكەگە ءىرى مامانداندىرىلعان شارۋاشىلىقتار توتەپ بەرە الادى. ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشى بولىپ سانالاتىن استىق، سونىمەن قاتار مايلى داقىلدار مەن ىرىقارامال وسىرۋگە مامانداندىرىلعان ءىرى شارۋاشىلىقتاردىڭ جەرى مەملەكەت نەمەسە ۇجىم مەنشىگىندە بولعانى ءجون، جەكەمەنشىككە ساتىلماۋى كەرەك. ولار ونىمدىلىگى جوعارى زاماناۋي  تەحنيكانى ءتيىمدى پايدالانىپ، باسەكەگە توتەپ بەرە الاتىن اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن وندىرە الادى. ماسەلەن كوپ جىلدان بەرى ي.ا.ساۋەر باسقاراتىن، ەلوردانى ازىق تۇلىك ونىمدەرىمەن  قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان اقمولا وبلىسىنداعى «رودينا» اگروفيرماسىن الايىق. ول ىلعال ماردىمسىز تۇسەتىن ايماقتا 50 مىڭ گەكتار  ەگىستىك جەردە ءداندى جانە مايلى  داقىلدار ەگىپ، 6 مىڭعا جۋىق اسىلتۇقىمدى ءمۇيىزدى ىرىقارامال ءوسىرىپ، جەمشوپپەن تولىق قامتاماسىز ەتىپ وتىر. سەرىكتەستىكتىڭ قۇرىلتايشىلارى 450 ادام، ىشىندە وقىتۋشىلار، دارىگەرلەر جانە ت.ب. بيۋدجەت قىزمەتكەرلەرى بار. ءبىر كەزدە اگروفيرمانى وندىرىستىك كووپەراتيۆ رەتىندە تىركەمەك بولعان ەكەن،  زاڭعا سايكەس قۇرىلتايشىلار مىندەتتى تۇردە سول مەكەمەدە جۇمىس ىستەۋى قاجەت، سوندىقتان جشس رەتىندە قالىپتى. ونىڭ ورتالىعىندا تۇرعىندار ءۇشىن ءبارى جاسالعان، سپورتتىڭ نەشە تۇرىمەن اينالىسۋعا ارنالعان كەشەندەر، بالالار باقشاسى، مەكتەپ،  مادەنيەت ءۇيى، مۇراجاي،  شىركەۋ، كافە، مەيرامحانا، دۇكەن سورەلەرىنەن كۇندەلىكتى ومىرگە  قاجەت ازىق تۇلىك ونىمدەرىمەن قاتار، باسقا تاۋارلاردىڭ ءبارى تابىلادى. جاس ماماندار ءۇشىن ارنايى سالىنعان جاڭا جەكەجايلار، اۋىل تۇرعىندارى مەن ونەركاسىپ نىساندارىن  ەلەكتر ەنەرگياسىمەن قامتاماسىز ەتەتىن  قۋاتتى جەل قوندىرعىلارى، ورتالىق جىلۋ جۇيەسى.

«ۆەدوموستي كازاحستانا» سايتىنا بەرگەن سۇحباتىندا يۆان اداموۆيچ: «پوچەمۋ ۋ ساۋەرا ي زەنچەنكو پولۋچيلوس رازۆيتيە سۆوەگو حوزيايستۆا، پوتومۋ چتو، وني درۋزيا پرەزيدەنتا»، - دەپ ويلايدى جۇرت دەپ كەلىپ، :«نا ساموم دەلە مى پاحاري، حوروشو زناەم سۆويۋ وتراسل، 34 گودا رۋكوۆوجۋ ەتيم حوزيايستۆوم.  سام زدەس جيۆۋ، ي دەتي موي جيۆۋت زدەس ي ۆنۋكي. يا سچيتايۋ، چتو  ناستوياششي پاتريوتيزم زاكليۋچاەتسيا ۆ توم، چتوبى جيت جيزنيۋ سۆوەي سترانى، ا نە كاتاتسيا پو زاگرانيتسام. ۋ ناس پرينياتو سچيتات، چتو سەلسكوە حوزيايستۆو بەدنوە. نو ەست سرەدي ترۋجەننيكوۆ اپك تە، كتو پوكۋپايۋت ليچنىە سامولەتى ي ياحتى.   يا نە زنايۋ؟ پوچەمۋ ۆ ناشەي سترانە  نە پرينياتو يسكات ۋسپەح ۆ ترۋدە؟ چەگو ستويت  سيتۋاتسيا ۆ ماشينوستروەني، ۆلوجيلي ۆ ەگو رازۆيتيە ميللياردى، ۆيديموگو ەففەكتا نەت. ۆى پوسموتريتە سەيچاس سەۆەرنىي كازاحستان  زاداۆيلي سەيالكوي «وميچكا»، كوتورۋيۋ ۆەزۋت يز روسسي. نو ەتو جە كازاحستانسكايا سەيالكا، ەيو دەلال «كازاحسەلماش» ي ۆەس سوۆەتسكي سويۋز ۋ ناس پوكۋپال»، - دەپ تۇيىندەپتى

2015 جىلى قوستاناي وبلىسى مەڭدىقارا اۋدانىنداعى تىڭ يگەرۋ كەزىندە قۇرىلعان «حاركوۆسكي» كەڭشارىنىڭ نەگىزىندە ۇيىمداستىرىلعان س.ب.بۋكانوۆ باسقاراتىن «قاركەن» سەرىكتەستىگىنىڭ جەتىستىكتەرىمەن تانىسقان ەدىم. سايران بالكەنۇلى كوپ جىلدان بەرى وسى شارۋاشىلىقتى باسقارادى، جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە كەڭشاردىڭ  توز توزىن شىعارماي ساقتاپ قالعان.  داندى جانە مايلى داقىلدار وسىرۋمەن اينالىسادى، ەگىس كولەمى 20 مىڭ گەكتارعا جۋىق. سەرىكتەستىك قۇرىلتايشىلارى   مەحانيزاتورلار  مەن ماماندار. توپىراق وڭدەيتىن، تۇقىم سەبەتىن،  ەگىستەردى كۇتىپ، باپتايتىن، وسىرىلگەن ءونىمدى جينايتىن زاماناۋي تەحنيكالارمەن تولىق قامتاماسىز ەتىلگەن. اۋىل كوشەلەرى تاپ تازا، تۇرعىن ۇيلەر اينالاسىندا جاسىل جەلەكتەر مەن گۇلزارلار جايقالىپ تۇر. ءونبىر جىلدىق مەكتەپ، بالالار باقشاسى، دارىگەرلىك پۋنكت، بارىنە سەرىكتەستىك كومەك جاسايدى. جۇمىسشىلارعا ارنالعان كەڭ تازا اسحانادان ءدامدى تۇسكى اس ىشتىك، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ توي تومالاعى دا وسىندا وتكىزىلەدى ەكەن. پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن س.ب.بۋكانوۆ ەڭبەك ەرى اتاعىمەن ماراپاتتالىپتى.  وسى سياقتى جەكە باسىنىڭ عانا ەمەس، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ جاعدايىن ويلايتىنشارۋاقوجالىق قۇرىلتايشىلارى  باسقا وبلىستاردا دا بار. وسىدان ونجىلداي بۇرىن تالدىقورعان ايماعىنداعى  و. ءبايادىلوۆ باسشىلىق ەتكەن سەرىكتەستىكتىڭ جۇمىسىنان دا جاقسى اسەر العان ەدىم.

ءىرى مەگاپولستەر اينالاسىنداعى اسا قۇندى جەرلەردى جەكەمەنشىككە نەمەسە جالعا بەرۋگە بولا ما؟ اسىرەسە ورمان القاپتارى مەن كولدەر جانە تابيعي قورىقتاردى جەكەمەنشككە ساتۋ، نەمەسە ۇزاق مەرزىمگە جالعا بەرۋ  نەگە اكەپ سوقتىراتىنى جايلى دا   توقتالا  كەتكەندى ءجون كوردىم. تاۋەلسىزدىك جىلدارى الماتىنىڭ ايناسىنداعى تاۋ باۋرايىنداعى تابيعاتى ادەمى جەرلەردى قارجى جىمقىرۋدىڭ   ايلالى جولىن بىلەتىن، تۇيەنى  تۇگىمەن جۇتاتىن دۇنيەقوڭىز شەنەۋنىكتەر مەن كاسىپكەرلەر تابىستىڭ  قاينار كوزىنە اينالدىردى. ۆ. حراپۋنوۆ قالا اكىمى بولىپ تۇرعاندا الاتاۋ بوكتەرى مەن وزەن ارنالارىنىڭ جاعالاۋىنداعى جەرلەردى مەملەكەت شەنەۋنىكتەرى مەن تامىر تانىستارىنا ءبولىپ بەردى. وڭتۇستىك استانانىڭ سيمۆولىنا اينالعان شىمبۇلاقتى كوممەرتسيالىق يگەرۋ 1997 جىلى  باستالىپ، 2007 جىلى ي. تاسماعامبەتوۆ قالا اكىمى بولىپ تۇرعاندا ونىمەن قاتار  مەدەۋ ايماعىنداعى  اۋقىمدى جەر بولىكتەرى   49  جىلعا   جالعا بەرىلدى. ۇلتتىق ساياباق اۋماعىنداعى زاڭسىز بەرىلگەن جەر تەلىمدەرىن مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋ جونىندەگى ءبىرىنشى پرەزيدەنت پەن قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ  تاپسىرىسىنا  قاراماستان، قالعان جەردى 2017 جىلى  باۋىرجان بايبەك ۇلەستىردى.

تۋريستىك مەككەگە اينالدىرۋعا بولاتىن «Chimbulak Development»  كومپانياسىنا جالعا بەرىلگەن شىمبۇلاق تاۋشاڭعىسى كۋرورتىنىڭ جاعدايى قازىر ادام ايارلىقتاي ايانىشتى كورىنەدى. ونىڭ قۇرىلتايشىسى قايرات بورانباەۆ، ەلباسىنىڭ قۇداسى، قايتىس بولعان  ايسۋلتاننىڭ اتاسى، كەزىندە «روسگاز» بەن «قازگازدى» باسقارعان. اقپارات جۇيەسىندەگى مالىمەتتەرگە قاراعاندا ول جوبانى  تولىقتاي ىسكە اسىرا الماي، ۇلكەن قارجىلىق  شىعىنعا - تريلليون تەڭگەگە ۇشىراپتى. ق. بورانباەۆ ءىرى كاسىپكەر، قازاقستان مەن رەسەيدە بىرنەشە مەيرامحانانىڭ، الماتىداعى «Capiye  partners»،  «Esentai Mall»، «Esentai Tayer» ساۋدا ورتالىقتارىنىڭ، «راحات پالاس» قوناقۇيىنىڭ  يەسى. ونىڭ  بايلىعى  350 ملن دوللار كورىنەدى.

نە سەبەپتى اۋىلدا مال جاياتىن جەرلەر جەتىسپەيدى؟ كوبىنەسە حالىق تىعىز ورنالاسقان وڭتۇستىك ونىردە ءجيى كەزدەسەتىنى كۇندەلىكتى  اقپارات كوزدەرىنەن بەلگىلى. 1990 جىلى جاپپاي جەكەشەلەندىرۋگە دەيىن قازاقستاندا 36,4  ملن  قوي مەن ەشكى  وسىرىلگەن، قازىر 22 ملن-نان اسپايدى، دەمەك سانى ەكى ەسەگە جۋىق كەمىگەن. ءىرى قارامال   سالىستىرا العاندا 4 419 مىڭنان 8,8 ملن-عا، جىلقى - 1 618 مىڭنان  3,2 ملن- عا، تۇيە - 142,5 مىڭنان 243 مىڭ باسقا وسكەن. بۇرىن جىل مەزگىلىنە بايلانىستى مامانداندىرىلعان كەڭشارلار مەن ۇجىمشارلار جايىلىمدى اۋىستىرىپ وتىراتىن،  تورت تۇلىكتى  جاز ايلارىندا جايلاۋدا، كۇز، قىس مەزگىلىندە  كۇزەم مەن قىستاۋدا باعاتىن. جايىلىمدىق جەرلەردىڭ جەتىسپەۋىنىڭ باستى سەبەبى  جەكەلەگەن  ىرى شارۋاقوجالىقتار بولماسا،  مالدىڭ كوپشىلىگى  الىسقا ۇزاماي اۋىل ماڭىندا جايىلادى. وسىعان بايلانىستى مال  تۇياعىمەن ولاردىڭ توپىراعى نىعىزدالىپ،  شىعىمدىلىعى  تومەندەگەن.

سونىمەن قاتار ەلدى مەكەندەردىڭ اينالاسىنداعى ءبىراز جەرلەر، اسىرەسە سۋعارمالى تاناپتار،   جالعا بەرىلگەن، نەمەسە جەكەمەنشىككە ساتىلىپ، يەلەرى وزىنە تيەسەلى جەرىن قورشاپ العان، نەمەسە مال كىرمەسىن دەپ اينالاسىنا ور قازعان جاعداي دا كەزدەسۋدە. ماسەلەن الماتى وبلىسى كەگەن اۋدانىنداعى «جاڭا اقتاستى» دەپ اتالعان سەرىكتەستىك بۇرىن مەملەكەت مەنشىگىندە بولعان «تاساشى» تاجىريبە شارۋاشىلىعىنىڭ بارلىق جەرىن تىكەندى سىمتەمىرمەن قورشاپ الىپ، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ مالدارىن جايىپ، جەپشوپ دايىندايتىن جەرلەرىن تارىلتىپ قىسپاققا العان.  6000  باس اسىل تۇقىمدى  سيىر تۇراتىن كەشەندى سالۋ ءۇشىن تەك 2019  جىلى 1,9 ملرد تەنگە قاراجات جۇمسالعان. قازىر مال سانىن 1500 باسقا ارەڭ جەتكىزىپتى، جەمشوپ قورىن ءوندرۋدى جولعا قويا الماعاندىقتان، مال ازىعىن 200-300 شاقىرىمنان تاسىمالداۋدا. وتكەن جىلى بولەكساز ەلدى مەكەنىندە ورنالاسقان «Meet Processing und Service» جشس- ءنىڭ ەلۋدەن اسا شەتەلدەن اكەلىنگەن اسىل تۇقىمدى سيىرى ىندەتتەن قىرىلىپ، ولەكسەلەرى ورتەلىنبەي، قيدىڭ استىندا ساقتالۋى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ نارازىلىعىن تۋعىزدى.

كامەلەتكە تولعان ءار ازاماتقا 10 سوتكادان  جەر تەلىمىن  نەگە بەرە المايمىز؟ وسىدان ون جىلداي بۇرىن مەملەكەت ارنايى قاۋلى قابىلداپ، قالا  تۇرعىندارىنا ءۇي سالۋ ءۇشىن  10 سوتكادان  تەگىن جەر تەلىمدەرىن بەرمەك بولعان،  بىراق ول تولىعىمەن  ىسكە اسپادى.  2016 جىلى جاريالانعان  اقپاراتقا سايكەس  تۇرعىن ءۇي سالۋ ءۇشىن جەر الۋعا  الماتى قالاسى بويىنشا 200 مىڭعا جۋىق، استانادا 100 مىڭداي ادام تىركەلگەن كورىنەدى.

ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارى الماتىنىڭ اينالاسىنداعى جەمىس بەرىپ تۇرعان باقتار تۇبىمەن قوپارىلىپ ورنىنا  بيىك دۋالدارمەن  قورشالعان   2-3 قابات قامالدار  مەن كوپقاباتتى ءزاۋلىم ۇيلەر سالىنا باستادى. قىس كەزىندە تۇبىمەن قوپارىلعان الما اعاشتارى كوكتەمدە گۇلدەگەنى ەسىمدە،   اپورتتى وسىلاي قۇرتتىق. بۇرىن اۋىلشارۋاشىلىق ماقساتىندا پايدالانىلىپ كەلگەن قالا ماڭىنداعى جەرلەر  7-10 سوتكادان تەلىمدەرگە ءبولىنىپ ساتىلدى. وڭتۇستىك استانا اينالاسىنداعى  ۇجىمشارلار مەن كەڭشارلاردىڭ جۇمىسشىلارى كوبىنەسە سوعىس جىلدارى كاۆكازدان جەر اۋدارىلعاندار ەدى. ساتۋشىلار كوبىنەسە سولار، ال ساتىپ الۋشىلار  كەڭشارالار مەن ۇجىمشارلار تاراتىلۋىنان جۇمىسسىزدىق بەلەڭ العان اۋىلداردان، قاراقالپاقستان، سەمەي جانە باسقا  ايماقتاردان كوشكەن ۇلتىمىزدىڭ  ازاماتتار بولدى. تابىسى مول - مۇنايلى ولكە اتىراۋدان كەلىپ، الماتى توڭىرەگىنەن  جەر الىپ، جايعاسقاندار دا  از ەمەس. باستاپقىدا  ءبىر جەر تەلىمىنىڭ باعاسى 1-2 مىڭ دوللاردان اسپاسا، بىرتە-بىرتە شارىقتاپ قالا تۇبىندەگى ءبىر سوتكا جەردىڭ قۇنى  50-70 مىڭ دوللارعا دەيىن كوتەرىلدى. سول كەزدە مەنىڭ ءبىر كورشىم جەكەجايىمەن  قوسا 10  سوتكا جەرىن  700  مىڭ دوللارعا  ساتقان ەدى. ماڭداي تەرسىز بايلىققا كەنەلگەن قالتالى دەپۋتات، ءالى جارتى عاسىرداي تۇراتىن   ەكى قابات ءۇيدى سىدىرىپ، ورنىنا   اۆتوكولىك جۋاتىن كەشەن سالدى.

مەن قالانىڭ كۇنباتىس جاعىندا ورنالاسقان، راحات شاعىن اۋدانىندا وسىدان 50 جىلداي بۇرىن  عالىمدار ءۇشىن ارنايى سالىنعان كوتتەجدە تۇرامىن. كۇندەلىكتى اسقاروۆ جانە سىدىقوۆ  كوشەلەرىنىڭ بويىمەن سەرۋەندەيمىن، جولدىڭ ەكىجاعىندا باي ماناپتار مەن وليگارحتار  تۇراتىن حان سارايىنان كەم تۇسپەيتىن ەكى ءۇش قابات ۇيلەر، ارقايسىسىنىڭ جەر اۋماقتارى جوق دەگەندە 10-15 سوتىح. ەلباسى مەن قۇداسى كولەباەۆتار اۋلەتىنىڭ گولف الاڭدارىنىڭ اۋماقتارى 20-30  گەكتاردان كەم ەمەس. وڭتۇستىك استانانىڭ ماڭىنداعى شۇرايلى جەرلەر وسىلاي تالان تاراجعا ءتۇستى. مەنىڭ ناقتى بىلەتىنىم  الماتىنىڭ باتىسى مەن شىعىسى جانە سولتۇستىگىنە قاراي 50-60 شاقىرىم اۋماقتا بوس جاتقان جەر جوق، ءبارى بولىنگەن،  يەلەرى بار.  ودان ارى  تىرشىلىك ءنارىنسىز شولەيت دالا، نەمەسە تاۋ-تاستار،  ونداي جەردى الۋعا كىم بارادى؟

جەردى ءتيىمدى پايدالانۋداعى قىتاي تاجىريبەسى. جەر رەفورماسىن دايىنداعاندا ءوندىرىسى قارقىنداپ دامىعان 1,5  ميللياردقا جۋىق حالقىن جۇمىس جانە ازىق تۇلىك ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان كورشىمىز قىتايدىڭ توجىريبەسىنە نازار اۋدارعان ءجون بولار ەدى. قانداسىمىز  سەيتقامىزۇلى Abai.kz پورتالىندا جاريالانعان ماقالاسىندا قىتايدا جەردىڭ تۇپكىلىكتى يەسى مەملەكەت ەكەنىن، ەگىستىك پەن جايىلىمدىق جەرلەر  اۋىلداعى وتباسى  مەن ارقايسىسىنداعى  جان باسىن ەسكەرە وتىرىپ ءبولىنىپ بەرىلەتىنىنە توقتالىپتى. اۆتور ءبىزدىڭ ەلدە رەفورما قاتە جۇرگىزىلىپ جاتقانىن، جەردى ەشقاشان تاۋارعا اينالدىرىپ ساتۋعا بولمايتىنىن، ونى ساتىپ،  جالعا بەرىپ، ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرەم دەگەن ويدان ارىلۋ كەرەك ەكەنىنە توقتالىپتى.

قۇقىق سالاسىن جاقسى بىلەتىن قانداسىمىز، زاڭ عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى  باعاشار مۇحامەدجانۇلى قىتايدا  1987 جىلى ەكىنشى رەت  جەر رەفورماسى جاسالىپ، ول ءار وتباسىنىڭ جان سانىنا بايلانىستى   كەلىسىم شارت ارقىلى اۋىل تۇرعىندارىنا  ۇلەستىرىلەتىنىن، مالشىلارعا  ءتورت ماۋسىمدىق جايىلىم (كوكتەۋ، قىستاۋ  كۇزەۋ، جايلاۋ), ەگىن سالاتىن  سۋعارمالى جەر  بەرىلەتىنىن جازىپتى. 1997 جىلى ءۇشىنششى رەت  رەفورما جاسالىپ، ەگىستىك جەردى جالعا بەرۋ 30 جىلعا،  جايىلىمدىق - 50, ورمان الكاپتتارى 75 جىلعا ۇزارتىلىپتى. اۆتور بۇل ەلدە جەردى ساتۋ، تۇبەگەيلى جەكەمەنشىككە بەرۋ جوق، ول قىلمىس رەتىندە سانالادى - دەپ ويىن تۇيىندەپتى.

اقمولا وبلىسىنىنىڭ  رودينا اگروفيرماسىن ءبىراز جىلدان باسقارىپ كەلە جاتقان يۆان اداموۆيچ  ساۋەر «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتىنە 2016 جىلى 26 مامىردا  بەرگەن سۇحباتىندا:  «يا ۆسە- تاكي سچيتايۋ، چتو  نادو پروپيسات ۆ زاكونە:  «پوپىتكا پروداجي زەملي  ينوستراننومۋ گراجدانينۋ پريراۆنيۆاەتسيا ك يزمەنە رودينە،  ي ەتو ليۋدەي ۋسپوكويت»، - دەپ ءوز پىكىرىن بىلدىرگەن ەكەن.

مەنىڭ ۇسىنىستارىم. كوميسسيانىڭ بەلسەندى مۇشەسى، قوعام قايراتكەرى مۇحتار تايجاننىڭ قر ازاماتتارىنا اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىن تۇبەگەيلى ساتۋعا تيىم سالۋ جونىندەگى ۇسىنىسىن قولدايمىن. تۇرعىن ءۇي نەمەسە جەكەجايدىڭ اينالاسىنداعى جەرگە عانا جەكەمەنشىك قۇقىعى ساقتالۋى كەرەك. قالادا ونىڭ كولەمى 0,05-0,10, اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردە  0,15-0,25 گەكتاردان  اسپاعانى  ءجون.

كودەكستە اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىن 50 جىلعا جالعا بەرىلەتىنى، ارى قاراي دا ۇزارتىلاتىنى جازىلعان، دەمەك جەر اكەدەن بالاعا، ودان نەمەرە شوبەرەگە قالادى دەگەن ءسوز. ونىڭ مەرزىمىن 20-25 جىلمەن شەكتەپ، يەسى ءتيىمدى پايدالانسا 10-15 جىلعا ۇزارتۋ قاجەت. ەگەر قازىر اينالىمداعى جەردىڭ ءبارىن جالعا بەرىپ نەمەسە ساتىپ جىبەرسەك، ۇلەس تيمەگەندەر، اسىرەسە ۇلتىمىزدىڭ 1/4  جۋىعى تۇرىپ جاتقان وڭتۇستىك ءوڭىردىڭ ازاماتتارى، ولاردىڭ بالالارى مەن نەمەرەلەرى نە ىستەمەك؟ جەر يەلەرىنىڭ جالدامالى  جۇمىسكەرلەرىنە اينالماق پا؟

جالعا بەرىلەتىن اۋىلشارۋاشىلىق جەر كولەمىن شەكتەۋ قاجەت، ونداعان، تىپتەن جۇزدەگەن مىڭ ەگىستىك جەر ءبىر جەكە نەمەسە زاڭدى تۇلعاعا بەرىلمەۋى كەرەك. سولتۇستىك وڭىردە  جەكە   تۇلعاعا جالعا بەرىلەتىن جەر كولەمى 1000-2000, زاڭدى تۇلعاعا -  15-20 مىڭ گەكتاردان، حالىق تىعىز ورنالاسقان وڭتۇستىك وڭىردە بۇل  كورسەتكىش  ءتالىمى جەرلەردە  ون ەسەگە جۋىق تومەن،  سۋعارمالى جەرلەردە 10-20 جانە  100-200 گەكتاردان اسپاعانى ءجون.

كەزىندە قىزمەت بابى مەن تامىر-تانىستىقتى، ەلىمىزدى جايلاعان جەمقورلىقتى پايدالانىپ، مەنشىگىنە اۋىلشارۋاشىلىق اينالىمىنداعى جانە كوپشىلىك دەمالاتىن، سەرۋەندەيتىن جەرلەردى يەلەنگەندەر ولاردى مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارۋى قاجەت. جۇرتشىلىق جەر يەسىنىڭ قانشا جەرى بار، ودان  قانداي تابىس تاۋىپ، مەملەكەت بيۋدجەتىنە قانشا سالىق تولەپ  جاتقانىن ناقتى ءبىلۋى قاجەت.

جەر كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى بولعان، سەنات دەپۋتاتى ا. ق.كۇرىشباەۆتىڭ اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرى ساتىلماۋ كەرەك، بىراق جەردى جالعا بەرۋ قۇقىعى ساتىلۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىسىنقولدامايمىن. ماسەلەن، ءلاتيفۋنديستىڭ ونبەس مىڭ گەكتار جەرى بولسا، سوندا ونىڭ پايدالانۋ قۇقىعىن بولشەكتەپ بىرنەشە ادامعا ساتىپ، ماڭداي تەرسىز وراسان پايدا تابۋى مۇمكىن.

«ينۆەستيتسيا قۇيىلىپ جاتىر»، -  دەپ جەر استىنداعى بايلىقتارىمىزدى شەتەل كومپانيالارىنا تاراتىپ بەرگەنىمىزگە ءماز بولماي، اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىمەن قاتار، جالپى جەر ماسەلەسى،  ونىڭ قازبا  بايلىقتارىن، اسىرەسە جىل اسقان سايىن  تاپشىلىعى ارتا بەرەتىن  سۋ رەسۋرستارىن  ءتيىمدى،  حالىق يگىلىگىنە پايدالانۋ،    ولاردى بولاشاق ۇرپاقتارعا امانات ەتىپ قالدىرۋ ءار ازاماتتىڭ بورىشى بولۋ كەرەك.

جەر زاڭى مەن كودەكسى جايلى بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋم وتكىزۋگە دە بولار ەدى، بىراق داۋىس بەرەتىندەردىڭ كوپشىلىگى قالادا تۇراتىندىقتان (40% اۋىلدا تۇرىپ جاتىر دەگەن اقپاراتقا سەنبەيمىن)  ون سوتىق  جەردى تەگىن بەرەمىز دەگەنگە ءماز بولىپ، جەردى  جەكە مەنشىككە  ساتۋ كەرەك دەپ داۋىس بەرۋى مۇمكىن.

مۇرات قويشىباەۆ

Abai.kz