تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم - الاش!..». تەز (ەكىنشى كىتاپ. باسى)
„ۇرانىم - الاش!.."
(تۇرمە ءافساناسى)
تەز
(ەكىنشى كىتاپ)
الماتى
ەل - شەجىرە
2011
قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى
اقپارات جانە مۇراعات كوميتەتىنىڭ «الەۋمەتتىك ماڭىزدى ادەبيەت تۇرلەرىن شىعارۋ» باعدارلاماسى
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى „وتىرار كىتاپحاناسى" عىلىمي ورتالىعىندا قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ „كونەتۇركى جانە قازاق تاريحي-ادەبي جازبا مۇرالارى - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ۇلتتىق يدەيانىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزى" اتتى جوباسىنا سايكەس دايىندالىپ، عىلىمي كەڭەستە بەكىتىلگەن.
سونداي-اق مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي كەڭەسىندە تالقىلانىپ، ماقۇلداندى.
رەتسەنزەنتتەر:
س.قيراباەۆ، قر ۇعا-نىڭ اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
|
ر.نۇرعالي |
قر ۇعا-نىڭ اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
ب.اياعان، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
د.ماحات، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
„ۇرانىم - الاش!.."
(تۇرمە ءافساناسى)
تەز
(ەكىنشى كىتاپ)
الماتى
ەل - شەجىرە
2011
قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى
اقپارات جانە مۇراعات كوميتەتىنىڭ «الەۋمەتتىك ماڭىزدى ادەبيەت تۇرلەرىن شىعارۋ» باعدارلاماسى
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىنداعى „وتىرار كىتاپحاناسى" عىلىمي ورتالىعىندا قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ „كونەتۇركى جانە قازاق تاريحي-ادەبي جازبا مۇرالارى - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ۇلتتىق يدەيانىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نەگىزى" اتتى جوباسىنا سايكەس دايىندالىپ، عىلىمي كەڭەستە بەكىتىلگەن.
سونداي-اق مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي كەڭەسىندە تالقىلانىپ، ماقۇلداندى.
رەتسەنزەنتتەر:
س.قيراباەۆ، قر ۇعا-نىڭ اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
|
ر.نۇرعالي |
قر ۇعا-نىڭ اكادەميگى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
ب.اياعان، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
د.ماحات، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
عىلىمي رەداكتورلارى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ق.الپىسباەۆ جانە ر.تۇرىسبەك.
قولجازبانى كومپيۋتەرگە تەرىپ، باسپاعا دايىنداعان - ق.كامزينا، م.ەرماعانوۆا.
اننوتاتسيا
جازۋشى-عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تۇرسىن قۇداكەلدىۇلى جۇرتبايدىڭ «ۇرانىم - الاش!..» اتتى تۇرمە ءافساناسىنىڭ «تەز» اتتى ەكىنشى كىتابى - «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ز.ۋاليدي، م.دۋلاتوۆ، ح.عابباسوۆ، م.ەسپولوۆ، ع.بولعامباەۆ، ع.ءبىرىمجانوۆ قاتارلى 41 الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇستىنەن 1927-1932 جانە 1937-1938 جىلدارى جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ ءىسىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان «جەگى» ءبولىمىنىڭ زاڭدى جالعاسى بولىپ تابىلادى. ەكىنشى كىتاپتا م.تىنىشباەۆ، حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ، ج.اقباەۆ، ءا.ەرمەكوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.جۇماباەۆ، ق.كەمەڭگەروۆ، ا.بايتاسوۆ، م.تۇرعانباەۆ، ءا.ءبايدىلدين، ي.قاشقىنباەۆ، م.مۇرزين سىندى 30 تۇلعا تۋرالى بۇرىن-سوڭدى بەلگىسىز نە قاتە پايىمدالىپ كەلگەن تاريحي وقيعالار - تەرگەۋ دەرەكتەرىمەن، سونداي-اق ءتىنتۋ كەزىندە تارگىلەنگەن حاتتارمەن، قۇجاتتارمەن سالىستىرىلا وتىرىپ، ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ تۇجىرىمداماسى جاسالعان.
جازۋشى-عالىمنىڭ بۇل ەڭبەگى - ادەبيەتشىلەر مەن تاريحشىلاردىڭ، مادەنيەتتانۋشىلار مەن ساياساتتانۋشىلاردىڭ، عىلىمي كوپشىلىكتىڭ، ىزدەنۋشىلەر مەن ستۋدەنتتەردىڭ، جالپى زيالى وقىرمان قاۋىمنىڭ نازارىن اۋداراتىن، قازاقتىڭ ۇلتتىق «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ قالىپتاسۋ نەگىزىن جۇيەلەپ بەرگەن ىرگەلى دە تولىمدى زەرتتەۋ ءافساناسى بولىپ تابىلادى.
ىلەسپە
جىل وتكەن سايىن الاش قوزعالىسىنىڭ ءداۋىرى الىستاپ، اڭسارى باسەڭ تارتقانداي كورىنگەنىمەن دە، قازاق ەلى ءۇشىن «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى ەشقاشاندا ولمەك ەمەس. كەرىسىنشە دامۋ تاريحىمىزدىڭ تۇرلاۋلى-تۇرلاۋسىز، تاعدىرلى-تاعدىرسىز، داۋرەندى-توقىراۋ تۇستارىندا تاعى دا سارالانىپ، ەلىمىزدىڭ رۋحاني نىساناسىن انىقتاۋعا تۇتقا بولىپ تابىلاتىنى انىق. ول - كۇمانسىز شىندىق. سوندىقتان دا ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىن تۇجىرىمداي تاپسىرلەۋگە ارنالعان «ۇرانىم - الاش!..» دەگەن جالپىلاما اتقا بىرىكتىرىلگەن بۇل ءافسانانىڭ «جەگى» اتتى ءبىرىنشى ءبولىمى مەن «تەز»، «تالقى» اتتى ەكىنشى-ءۇشىنشى ءبولىمىنىڭ باسىلىم كورۋىنىڭ اراسىندا ءبىراز ءۇزىلىس بولعاندىقتان دا قىسقاشا تۇسىنىك بەرۋگە تۋرا كەلىپ تۇر. ويتكەنى جيىرما جىلدان استام ۋاقىتتى قامتيتىن زەرتتەۋ اياسىنداعى جيناقتالعان دەرەكتەردەگى پىكىرلەردى جۇيەلەۋ، سالىستىرۋ، تۇيىندەۋ، قورىتىندىلاۋ بارىسى - اۆتوردىڭ ەركىنەن تىس ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ تۇجىرىمداماسىن جاساۋعا الىپ كەلدى.
بۇل ءافسانانىڭ تۋ باستاعى ويلاستىرىلعان قۇرىلىمى مەن ىشكى ءتۇزىلىم تۇرعىسىنا وزگەرىستەر ەنگىزۋگە، تالداۋلاردىڭ اياسىن كەڭەيتۋگە، دالەلدەردى جاڭا ايعاققا بايلانىستى قايتالاي دايەكتەۋگە ءماجبۇر ەتتى. شىعارماشىلىقتىڭ وزىندىك ىشكى قاتال زاڭدىلىقتارىنا وراي: جاناما دەرەكتەر العا شىعىپ، باستى دەرەكتەر كەيىنگە ىسىرىلىپ، باستاۋىش - بايانداۋىشتىڭ مىندەتىن اتقارىپ كەتكەن تۇستار دا كەزدەستى. ال ونسىز «ۇرانىم - الاش!..» سياقتى كولەمدى دۇنيەگە وقىرماننىڭ ىقىلاسىن ۇزبەي اۋدارىپ وتىرىپ وقىتۋ دا مۇمكىن ەمەس. مىسالى، جىلنامالىق جۇيە بويىنشا ج.ايماۋىتوۆ پەن م.جۇماباەۆ، ءا.ءبايدىلدين ت.ب. تۋرالى تاراۋلار ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ح.عابباسوۆ قاتارلى 41 الاش قايراتكەرىنىڭ تەرگەۋى قامتىلعان «جەگى» بولىمىندە، نە م.تىنىشباەۆ، ح. جانە ج.دوسمۇحامەدوۆتەر، ءا.ەرمەكوۆ سىندى 30 تۇلعانىڭ تاعدىرى سارالاناتىن «تەز» ءبولىمىنىڭ باسىندا تۇرۋى ءتيىس بولاتىن.
اسا اۋقىمدى 14 تومدىق تەرگەۋ ءىسىن جيناقتاي جۇيەلەگەندە، بۇل ءتاسىل - مازمۇندىق تۇرعىدان بىرەگەي قايتالاۋلارعا ۇرىندىراتىنى بايقالدى. سوندىقتان دا تاريحي ايعاقتاردى الدىعا شىعارىپ، «مادەنيەت مايدانىنا» قاتىستى ايىپتاۋلاردى شەگەرە بەردىك. سونىڭ وزىندە، ءوزىمىزدىڭ شىعارماشىلىق باستى نىسانامىز - رۋحاني تاۋەلسىزدىك ماسەلەسى جەرىنە جەتە جەتەلەنبەگەندەي كورىنگەندىكتەن دە، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تەرگەۋ ءىسىن جەكە ءبولىپ اپ، 1917-1991 جىلدار اراسىنداعى كەڭەس وكىمەتىنىڭ زيالى قاۋىمدى ۇلتتىق-يدەولوگيالىق قىسىمدا ۇستاپ، تۇلعالاردى ۇرەيدەن ايىرماعان ارانداتۋ ساياساتىن «تالقى» ءبولىمى ارقىلى تالقىعا سالعىمىز كەلدى. سونىمەن قاتار، ەركىن ويلى، كوركەم سارالاۋ بولعاندىقتان دا، كوز سۇرىندىرەتىن مۇراعاتتىق سىلتەمەلەردى كىتاپتىڭ ەڭ سوڭعى بەتىندە كورسەتۋدى لايىق سانادىق. ال سىلتەمەدە اتتارى كورسەتىلگەن اۆتورلار ءتيىستى تۇستاردا پىكىرىن پايدالانعانىمىزدى وزدەرىنىڭ بيو-بيبليورافيالىق كورسەتكىشتەرىنە كىرگىزۋگە تولىق ەركى بار.
سونىمەن قاتار بۇعان: «قاشان تاۋەلسىزدىك العانشا زيالىلاردىڭ جان اڭسارىنا اينالعان الاش يدەياسى 1937 جىلدان كەيىن ءوشتى»،- دەگەن ساڭلاۋسىز پىكىردىڭ ۇستەمدىك الىپ بارا جاتقانى دا قامشى سالدى. ءسويتىپ، ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىن تۇجىرىمدايتىن ءتۇيىندى قۇجاتتاردى تۇتاستاي ۇسىنۋعا ىقپال ەتتى.
سانالى تۇردە قىرىق جىل بويى زەرتتەگەن تاقىرىپتىڭ ءالى دە قامتىلماعان بوگەنايى مەن اتتەگەنايىنا قاراماستان، ونى بۇدان ءارى تارتپادا ساقتاۋدى قاجەت دەپ تاپپادىق.
تۇرسىن قۇداكەلدىۇلى جۇرتباي.
6 ماۋسىم، 2009 جىل.
ءبىرىنشى تاراۋ: تەزتارتار
1.
يدەولوگيا - بايسالدى مiنەزگە، پايىمدى پiكiرگە، تۇراقتى كوزقاراسقا يە تۇلعالاردى دا جول ايىرىعىندا انتەك اتتاتىپ، بۇرىس باستىرىپ جiبەرەدi. ەگەردە سول يدەولوگيا قانداي دا بiر كەك پەن وشتiكتiڭ، قارىمتا قايىرۋدىڭ قارۋىنا اينالسا - قاسىرەت. ال حح عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى تاپتىق تارتىستىڭ «جاۋىنگەرلiك قۇرالىنا» اينالعان كەڭەستiك يدەولوگيا مىڭنىڭ ەمەس، ميلليوننىڭ تاعدىرىن تالقىعا سالدى.
سونىڭ ىشىندە قازاق ۇلتىنىڭ سانا مايەگى iرiپ تىندى. قازاقتىڭ كوشپەلi ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناسى بۇزىلىپ، شارۋاشىلىعىنىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇستi. ۇلتتىق ەمەس، كادiمگi مەملەكەتتiك مۇددەنiڭ ءوزi «جالاڭ ايعايدىڭ» قۇرباندىعىنا شالىنىپ، تالان-تاراجعا سالىندى. اقىرىندا بۇل جانىعۋ قازاق ەلiن ورىنى تولماس قاسiرەتكە دۋشار ەتتi. ءسويتiپ، قازاق جۇرتىن 1931-1932 جىلعى اشارشىلىققا الىپ كەلدi.
قازاق مەملەكەتiنiڭ اپاتقا بەت العانىن اڭعارعان سماعۇل سادۋاقاسوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، جالاۋ مىڭباەۆ، نىعىمەت نۇرماقوۆ، وراز جاندوسوۆ iسپەتتi قايسار قايراتكەرلەر ەكi-ءۇش جىل قاسارىسا كۇرەستi. بiراق تا قۋجاق ءوزiنiڭ كوبiكاۋىز اككiلىگىن پايدالانىپ، قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىنا سەزىك پەن سەكەم سەپتi. ولاردى تىڭشىلىق ارەكەت ارقىلى iشتەن ىدىراتىپ، ويسىراتا سوققى بەرىلدى.
ءۇش جىلدىڭ ورايىندا شىن ماعىناسىنداعى ۇلت كوسەمدەرiنىڭ - «الاشوردا» قايراتكەرلەرiنiڭ بiرi قالماي قاماۋعا الىندى. حالىق قامىن ويلايتىن قاتارداعى زيالىلار قۋدالاندى. ءسويتىپ، ۇلتتىق ءدىل مەن مادەنيەتتiڭ تامىرىنا بالتا شابىلدى. «پارتيا قۇرىلىمىنىڭ 10 جىلدىعى» اتتى بايانداماسىندا گولوششەكين «الاشوردا» قايراتكەرلەرiنiڭ قاقپانعا تۇسكەنiن:
«جولداستار، مەنiڭ سiزدەرگە جاريالايىن دەپ وتىرعان دەرەكتەرiم - قازiر كوزi جويىلعان «بايتۇرسىنوۆتىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىنىڭ» تەرگەۋiندە ۇلتشىلداردىڭ ءوزi بەرگەن كۋالىگi. سونداي-اق، ءدال وسى كۇندەرi تىنىشباەۆتىڭ، ەرمەكوۆ پەن دوسمۇحامەدوۆتەردiڭ، تاعى دا بiر كونتررەۆوليۋتسيالىق-ۇلتشىل ۇيىمىنىڭ تامىرىنا بالتا شابىلۋدا»,- دەپ ەرەكشە ماقتانىشپەن مالiمدەدى.
قۋجاق تۇرمەدەگi جاۋاپتاردى ءوزiنiڭ پايداسىنا قاراي بەيiمدەپ، كۇدiكسiز نارسەدەن كۇدiك تۋدىردى.
يدەولوگيانىڭ باستى قارۋى - ءسوز. وكiنiشكە وراي، قازاقتىڭ ءوز اراسىنان شىققان، ۇلتىنىڭ مۇددەسiنەن، جەكە باسىنىڭ نامىسىنان، ۇرپاق الدىنداعى پارىزىنان لاۋازىم مەن ماراپاتتى جوعارى قويعان موجانتوپاي، قولتوقپاق، يسالماستاردىڭ جەلiكتiرۋiنiڭ كەسiرiنەن «قۋاجاقتىڭ» جاعى سەمبەدi. اقىل-وي شالىعىنا ۇشىراعاندارعا عانا ءتان، جۇيكەڭدى شۇيكەلەيتىن مۇنداي كوپىرمەلەرگە «گولوششەكيننىڭ مەنشىكتى ناتسيونالدارى» (س.سادۋاقاسوۆ) ۇيىمداستىرعان «ۇزاققا سوزىلعان قىزۋ قول شاپالاقتاۋلار» رەتتi-رەتسiز دامىلسىز سوعىلىپ، ونى ءدامiل-ءدامiل شابىتتاندىرىپ وتىردى. داۋرىعا، شاپتىعا سويلەگەن مەملەكەت باسشىسى جارتى كۇن مiنبەگە مiنiپ، بۋراداي شابىنىپ تۇرۋدى ادەتكە اينالدىردى. بۇعان سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ:
«گولوششەكين جولداس جەتى ساعاتتان ارتىق ءسوز سويلەپ، وسى ۋاقىتتىڭ قاق جارتىسىندا مەنى ءسوز عىپ، مەنى كىنالاپ ءوتتى. ماعان تاققان كىنالارىنىڭ ءوزىن عانا ساناپ شىعۋعا رەگلامەنت بويىنشا ماعان بەرىلگەن ۋاقىت جەتەتىن ەمەس»,- دەگەن ءۋاجى دالەل.
گولوششەكيننىڭ دە، ونىڭ «مەنشىكتى ناتسيونالدارىنىڭ» دا بۇلاي كوپىرمەسكە امالى دا جوق بولاتىن. ويتكەنى قازاقستانعا كەزەكتى «ءۆولونتيورىن» جىبەرگەن سايىن ءستاليننىڭ ءوزى:
«قازاق بولشەۆيكتەرىنىڭ كەزەكتى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى - ۇلىورىستىق شوۆينيزممەن كۇرەسە وتىرىپ، بارلىق كۇش-قۋاتتى قازاق ۇلتشىلدىعى مەن سوعان بەيىمدەلۋشىلەرگە قارسى كۇرەسكە جۇمىلدىرۋ بولىپ تابىلادى. ونسىز قازاقستاندا لەنيندىك ينتەرناتسيوناليزمدى ۇستاپ تۇرۋ مۇمكىن ەمەس»,- دەپ (الاش قوزعالىسى، 4-توم، 442-بەت) نۇسقاۋ بەرىپ وتىرعان.
وسى نۇسقاۋداعى ۇلتشىلداردى تاۋىپ، ونى اشكەرەلەۋ جولىندا جان الىپ، جانىن بەرگەن ف.ي.گولوششەكين:
«تارتىستىڭ ءتۇپ تامىرى - ينتەرناتسيوناليستەر مەن ۇلتشىلداردىڭ اراسىنداعى كۇرەس. قازاق اراسىنداعى توپشىلدىق ءبولىنىس - 1920 جىلدان، «الاشتىقتار» پارتياعا كىرە باستاعان كەزدەن باستالدى. ءبولىنۋ - قازاق پارتيا ۇيىمى مەن كەڭەستىڭ العاشقى ىرگەتاسىن قالاعان «كارى كوممۋنيستەرمەن»، 1919-1920 جىلدارى مەڭدەشەۆتىڭ ماڭىنا توپتاسقان كوممۋنيستەردى ايتىپ وتىرمىن، ولاردىڭ اراسىنا سىناشا قاعىلىپ كىرگەن اۋەزوۆ، س.سادۋاقاسوۆ باستاتقان ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرىنىڭ، سونداي-اق بوكەيحانوۆتىڭ ارقاسىندا قالقالانىپ تۇرعان وسى ارادا وتىرعان جاستاردىڭ، ولاردىڭ اتتارىن اتاماي-اق قويايىن، اراسىندا باستالدى»،- دەپ (سوندا، 284-بەت) قازاق زيالىلارىن «ششينالارعا» ءبولىپ، «ىرىكتەپ بەردى».
مەملەكەتتىك ساياسات پەن ۇكىمەت بيلىگى ءبىر ادامنىڭ قۇزىرىندا بولدى. كەشەگى قابىلدانعان قاۋلى - بۇگىن، بۇگىن قابىلدانعان شەشىم - ەرتەڭ بۇزىلىپ وتىردى. ال كەلەشەكتى ويلاعان كەمەل تۇلعالار تۇنشىقتىرىلدى. كوزقاراسى - قوندىرعى ناسيحاتتان اسپاعان، ءوز سوزدەرىمەن ايتساق، «رەۆوليۋتسيا ءۇشىن قازاق حالقىن قۇرباندىققا شالۋعا دايار» س.مەڭدەشەۆ، و.يساەۆ، ءى.قۇرامىسوۆ، ۇ.قۇلىمبەتوۆ، ع.توعجانوۆ، ءى.قابىلوۆ، ە.ەرنازاروۆ سياقتى «سولشىلداردىڭ سوتسياليزمدەگى بالالىق اۋىرۋىن» «مەرزىمدىك كوسەمنىڭ» ءبىرى گ.زينوۆەۆ:
«سولشىلدار - ۇلت ماسەلەسىنە تەرەڭ بارا المايدى، ونى تىم جاداعاي تۇسىنەدى، سونىڭ سالدارىنان ۇلت ماسەلەسىنىڭ ءمانىن جوققا شىعارىپ العانىن وزدەرى دە تۇسىنبەيتىندەر. ولار وزدەرىن ۇلتتىق (ناتسيونال) وكىلدەرمىز دەپ بارىنشا داۋرىعىپ ءجۇرىپ، ۇلت مۇددەسىن قۇرباندىققا شالىپ جىبەرەتىندەر. ولاردىڭ قاۋىپتىلىگى، مىنە، وسىندا»,- دەپ ءدال باسىپ، اتاپ كورسەتتى. ى.مۇستامباەۆتىڭ:
«گولششەكيننىڭ كوپىرمە سوزىمەن كوممۋنيزم قۇرا المايسىڭ»,- دەگەن ۋىتتى ءسوزى دە سول تۇستا ايتىلدى.
راسىندا دا، گولوششەكيننiڭ «كوسەم سوزدەرiنىڭ» ءپاتۋاسى بولمادى. بۇرىن تۇراقتى تۇردە «جاساسىنداتىپ!» جۇرگەندەردىڭ ءوزى بىردە «جاساسىنداتىپ»، بىردە «جاساسىنداتا» الماي، باعداردان ايىرىلىپ قالدى. مىسالى، 1925 جىلدىڭ اياعىندا وتكەن ءۇ قازاق ولكەلىك پارتيا كونفەرەنتسياسىندا: جەرگە ەڭ الدىمەن بايىرعى حالىقتى ورنالاستىرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. الايدا اراعا ەكى اي وتكىزبەي، 1926 جىلى 26 اقپاندا سول قاۋلىنى جوققا شىعارعان تاعى دا ءبىر ارناۋلى قاۋلى قابىلدادى. ءۇى ولكەلىك پارتكونفەرەنتسيادا گولوششەكين جەردى تاپتىق تۇرعىدان ءبولۋ ساياساتىن ۇسىندى. ءسويتىپ، «ۇلتتاردىڭ ءوزىن ءوزى بيلەۋ تۋرالى دەكلاراتسيادا» جاريا ەتىلگەن رەسەيدەگى از ۇلتتاردىڭ جەرى، ناقتىراق ايتساق، قازاق جەرى - قازاققا قايتپاي قالدى.
ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىنىڭ ەڭ تالماۋىتتى نىساناسىنىڭ ۇيىتقىسى: «جەر، جەر جانە جەر. جەر - وتان. ال وتاندى ساتۋعا دا، مەنشىكتەۋگە دە، جاتقا جالداۋعا دا بولمايدى»،- دەگەن ۇلى ماقسات ء(بىرىنشى كىتاپتىڭ «جەر جەگىسى» اتتى تاراۋىندا قازىمىرلانا تالدانعانىن ەسكەرتە كەتەمىز) الاش ۇراندى ازاماتتاردىڭ وزەگىن ورتەگەن كۇيىندى ماسەلە كۇيىندە قالدى. كۇيىنەتىن جوندەرى بار ەدى. ولاردى كۇيىندىرگەن س.سادۋاقاسوۆتىڭ پايىمداۋىنشا:
«پاتشا وكىمەتىنىڭ سوڭعى كەزەڭىنىڭ قۇدىرەتتى بيۋروكراتى ءستولىپيننىڭ ءوزى قازاقستان تۋرالى: «قىرعىزداردى (قازاقتاردى - ت.ج.) جەرگە ورنالاستىرۋدى ەمەس، قىرعىز دالاسى (قازاق دالاسى - ت.ج.) تۋرالى ويلاۋ كەرەك، تۇتاستىڭ مۇددەسى بولشەكتەردىڭ مۇددەلەرىنەن ماڭىزدىراق (ستولىپين مەن كريۆوشەيننىڭ جازبالارى. «پو تۋ ستورونۋ ۋرالا»، سپب، 1911 جىل)»,- دەگەن «ۇلتتار مەن ناتسيونالدار تۋرالى» ءسوزى ەدى.
ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ پرەمەر-ءمينيسترى كەرەنسكي دە «قاس دۇشپانىنىڭ سوزىنەن» الىس كەتكەن جوق، ول ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك دۋمادا سويلەگەن سوزىندە:
«تۇركىستان مەن دالا وبلىستارى تۋلا نەمەسە تامبوۆ وبلىستارى ەمەس. اعىلشىندار نەمەسە فرانتسۋزدار وزدەرىنىڭ وتارلارىنا قالاي قاراسا، ءبىز دە ولارعا سولاي قاراۋىمىز كەرەك»،- دەپ مالىمدەمە جاسادى.
س.سادۋاقاسوۆتىڭ پىكىرىنشە، «ەڭ ادىلەتتى، ەزىلگەن ۇلتتارعا قامقورشى» وكىمەتتىڭ ەڭ وزىق ينتەرناتسيوناليسى، ەڭ ۇزدىك ەكونوميسى، تروتسكي مەن بۋحاريننەن كەيىنگى ءستاليننىڭ ەڭ باستى قاۋىپتەنگەن قايراتكەرى «...رىكوۆ جولداستىڭ ءوزى پارتيانىڭ ءحۇ سەزىندەگى بايانداماسىندا:
«قونىس اۋدارۋ جونىندەگى جۇمىستاردى ودان ءارى كۇشەيتۋ قاجەت، ول اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ وندىرگىش كۇشتەرىن كوتەرۋگە كومەكتەسەدى, شارۋالاردىڭ كەدەي جانە تابىسى از توپتارىنىڭ جاعدايىن تۇزەتەدى، ءسويتىپ «اگرارلىق جاعىنان ارتىق قونىستانۋدى» ازايتۋعا ىقپال ەتەدى»,- دەپ ءستولىپيننىڭ رەاكتسيالىق جوسپارىن «ءتىرىلتتى».
رىكوۆ تا بۇل ماقساتىنا جەتە الماي جەلكەسى قيىلدى. قىتاي كومپارتياسىنىڭ ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، وك-ءتىڭ توراعاسى ليۋ شاوتسي 1949 جىلى ماۋسىم ايىنان تامىز ايىنا دەيىن قۇپيا تۇردە ماسكەۋدە بولدى. سول كەزدەسۋدە ستالين:
«سينتسزياندى باسىپ الۋدا جايباسارلىققا سالىنۋعا بولمايدى. ويتكەنى جايباسارلىق اعىلشىنداردىڭ سينتسزيانعا ءسىڭە كىرۋىنە جاعداي جاساۋى مۇمكىن. ولار كوممۋنيستەرگە قارسى ازامات سوعىسىن ءارى قاراي جالعاستىرا بەرۋ ماقساتىندا مۇسىلمانداردى، ءتىپتى, ءۇندىستەردى دە قوزعاۋى مۇمكىن. ونى بىلاي قويعاندا، سينتسزياندا قىتايعا شۇعىل قاجەتتى مۇناي مەن ماقتانىڭ مول قورى بار. قىتايلار سينتسزياندا جان سانىنىڭ ارەڭ 5%-ءتىن يەلەيدى ەكەن. سينتسزياندى العاننان كەيىن، ونداعى قىتاي تۇرعىندارىنىڭ سانىن 30%-كە دەيىن ارتتىرۋ ءلازىم. قىتاي تۇرعىندارىن كوشىرىپ كەلۋ - وسىناۋ كەڭ-بايتاق قازىنالى ولكەگە جان-جاقتىلى يەلىك ەتۋ جانە قىتاي شەكاراسىن ءونىمدى قورعاۋ ءۇشىن كەرەك... وزدەرىڭىز ما بۋفاننىڭ كۇشىن مولشەرلەپ كوردىڭىزدەر مە، وندا ارتيللەريامەن جابدىقتالعان اتتى اسكەرلەر (كاۆالەريا) بارشىلىق. ەگەر سىزدەر قالاساڭىزدار، ءبىز ونىڭ وسى اتتى اسكەرلەرىن تەز ارادا تالقانداپ، توز-توز عىپ جىبەرەتىن 40 يسترەبيتەل (قۋا سوققىلاۋشى ۇشاق) بەرەيىك»,- دەپ (س.راحمەتۇلى. شىعىس تۇركىستان جانە مونعولياداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى. ا. 2009) ۇسىنىس جاسادى.
ول ۇسىنىس ورىندالدى دا. شىعىس تۇركىستاننىڭ بايلىعىن ءوستىپ شوتقا قاعىپ وتىرعان ستالين قازاقستاندى قالاي ۋىستان شىعارسىن. ونىڭ ماقساتى قازاقستانداعى ورىستاردىڭ سانىن:
«1912 جىلى قاسيەتتى سينودتىڭ جوسپارى بويىنشا، ءاربىر قازاققا ەكى قونىستانۋشىدان كەلسىن»,- دەگەن (الاش قوزعالىسى، 2-توم، 223-بەت) مەجەگە جەتكىزۋ.
ياعني، ەكى قاراشەكپەنگە ءبىر قازاقتان كەلتىرىپ، شوقىندىرۋعا دايىنداۋ بولاتىن. ءستاليننىڭ بۇل ويى كوزى تىرىسىندە ەمەس، ونىڭ كوزى سولعاندا حرۋشەۆ جۇزەگە اسىردى.
وسىنداي قاستانشىقپاعىر ساياساتقا كەلىسپەگەن سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ قىزمەتتەن بوساتۋ تۋرالى ءوتىنىشى تالقىلانعاندا، جاڭادان سايلانعان ەكىنشى حاتشى ءى.قۇرامىسوۆ:
«ءبىز ءيليچسىز ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز، سادۋاقاسوۆسىز دا ءومىر سۇرە الامىز»,- دەدى.
ال گولوششەكين ادەتتەگىدەي كوبىكاۋىزدانىپ كەتىپ، س.سەيفۋلليننىڭ «توبەت» تۋرالى ولەڭىندەگى تەڭەۋگە جۇگىنىپ:
«...ءبىزدىڭ بايلارىمىز بەن بۋرجۋازيالىق ينتەلليگەنتسيانىڭ ۇلتشىلدىعى قانداي مومىن. شەتىنەن ءمۇتتايىم. قاراڭىزدارشى، قازان توڭكەرىسىنىڭ الدىنداعى ۇلتشىل كۇشىك قازان توڭكەرىسىنەن سوڭ قانداي توبەت بوپ جەتىلدى دەسەڭشى!»,- دەپ لەپىردى.
وكىنىشكە وراي ونىڭ ءوزى جاڭادان تاعايىنداعان «گولوششەكيندىك ناتسيونالداردى» تانىستىرىپ تۇرىپ:
«...مەن، ءبىز - ءبارىمىز بۇل ماسەلەدە قاتەلەسسەك، وندا قازاقستاننىڭ باقىتسىزدىققا ۇشىراعانى»,- دەگەن ساندىراعى ءدال كەلدى.
ولار - ءيليچسىز، سادۋاقاسوۆسىز جانە «توبەتتەرسىز» ەلدى باسقارا المادى، اقىرى قازاق حالقىن باقىتسىزدىققا ۇرىندىرىپ تىندى. تاريحشى مامبەت قويگەلديەۆ ىرىكتەگەن بۇل سىلتەمەلەر ولاردىڭ ساياسي سۇلدەرىن، پورترەتىن ەمەس، سۇلدەرى مەن سىقپىتىن انىق تانىتادى. س.سادۋاقاسوۆتىڭ ع.توعجانوۆقا:
«تەك قانا لەنينيزمگە سۇيەنىپ قازاق حالقىن باسقارۋعا بولمايدى»،- دەگەن پىكىرى ومىرلىك شىندىقتىڭ تاريحي زاڭدىلىعىن دالەلدەدى.
ءيا، پايعامباردىڭ اق جولى مەن ءيليچتىڭ سارا جولى ەش قابىسپايتىن. ءتىپتى «لەنين جولىنىڭ» ءوزى تۇيىققا تىرەلىپ، اقىرى «گرۋزيننىڭ سۇزەگەن كنيازى» (س.قوجانوۆ) ولاردىڭ بارلىعىن كرەملدەن مۇيىزدەپ شىعاردى.
1928 جىلى 27 قاڭتاردا الماتىعا «مىرزاقاماققا» جەر اۋدارىلىپ كەلگەن تروتسكي، قاشان 1929 جىلى اقپاندا جاسىرىن تۇردە ودەسسا ارقىلى شەتەلگە جونەلتىلگەنشە ەرەكشە ءبولىمنىڭ قىزمەتكەرلەرىن دە، قازاق زيالىلارىن دا ءبىراز ابىگەرگە ءتۇسىردى. كەيبىرەۋلەرىنىڭ ءومىر جولىن اجال كامەراسىنا باستادى. ل.تروتسكيدىڭ 1927 جىلى 11 ناۋرىز كۇنى بۇرىنعى تۇركىستان مايدانىنىڭ قولباسشىسى، «تۇرككوميسسياسىنىڭ»، رسفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى، سسسر مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى گ.يا.سوكولنيكوۆكە جازعان «قازاقستانداعى ساياساتتىڭ ۇلتتىق تۇستارى» اتتى حاتى سول كەزدەگى رەسپۋبليكادا ءوتىپ جاتقان ساياسي تارتىستان ناقتى حابار بەرەدى. «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ تەرگەۋى دە سوعان ورايلاستىرىلىپ، قىر كورسەتۋ ماقساتىندا جۇرگىزىلگەنى كۇمان تۋعىزبايدى. سوندىقتان دا اۆتونوميانىڭ ىشىندەگى وپپوزيتسيالىق كوزقاراستان تولىق ماعلۇمات بەرۋ ءۇشىن بۇل حاتتى قىسقارتپاي نازارعا ۇسىنامىز:
«ج. سوكولنيكوۆكە. گريگوري ياكوۆلەۆيچ! مىناۋ ەكى قازاق كوممۋنيسىمەن اڭگىمەلەسكەننەن كەيىن ءتۇرتىپ قويعان جازبالارىم ەدى. قازاقستانداعىلاردىڭ اراسىنداعى قاتىناستار جايلى ءسىز نە بىلەسىز؟ قايتكەن كۇندە دە ءسىز تۇركىستاندىق ۇلگى بويىنشا بەلگىلى ءبىر قورىتىندىلار جاساي الاسىز عوي دەپ ويلايمىن. 1 ناۋرىز، 1927 ج. ل.تروتسكي»,- دەگەن تىلشەدەن كەيىن ءوزىنىڭ 15 باپتان تۇراتىن ەسكەرتپەسىن جولداعان.
مۇنداعى تروتسكيگە جولىققان ەكى وپپوزيتسيونەر تۋرالى تاريحشىلار: كوممۋنيست سماعۇل سادۋاقاسوۆ پەن جالاۋ مىڭباەۆ، نە سماعۇل سادۋاقاسوۆ پەن ىدىرىس مۇستامباەۆ (ت.وماربەكوۆ پەن ءى.قوزىباەۆ), سماعۇل سادۋاقاسوۆ پەن م.سۇلتانبەكوۆ (م.قويگەديەۆ) دەگەن جورامالدار ۇسىنىلىپ ءجۇر.مۇنىڭ ىشىندە م.قويگەلديەۆتىڭ پىكىرى ناقتى دەرەككە نەگىزدەلگەن. سونىمەن، ل.تروتسكيدىڭ جازباسىنا جۇگىنەيىك:
«قازاقستانداعى ساياساتتىڭ ۇلتتىق تۇستارى: ءوز ىستەرىنە بايلانىستى اڭگىمەدە قازاق جولداستار تومەندەگىدەي وي-پىكىرلەرىن ءبىلدىردى.
1. شەت ايماقتار مەشەۋ كۇيدە. ولاردىڭ دامۋ ەكپىنىن موسكۆاداعى ءومىر دارەجەسىنەن بارعان سايىن كەيىن قالاتىنداي ەمەس، قايتا سونىمەن تەڭەلۋگە مۇمكىندىك بەرەتىندەي دەڭگەيگە كوتەرۋ كەرەك. ءبىز بۇل جەردە جالپى دامۋ ماسەلەسىنىڭ وسى ايماقتاعى ەرەكشەلىگىن ەسكەرىپ وتىرمىز.
2. وداقتىڭ ناشار دامىعان ايماقتارىنا بولىنەتىن كۇردەلى قارجى جۋىق ارادا ءوزىن-ءوزى اقتاي المايدى. ورتالىق مەكەمەلەردىڭ مۇنداي قارجى بولۋگە ىشتەي نەمەسە اشىقتان-اشىق قارسى بولىپ وتىرعانى سوندىقتان.
3. رسفسر-ءدىڭ باسقارۋشى مەكەمەلەرىنىڭ جۇمىسىنا قازاقستان وكىلدەرىنىڭ ارالاسۋى «مۇلدە سەزىلمەي» وتىر. ءسىرا، دەربەس رەسپۋبليكا بولىپ بولىنۋگە دەگەن نيەت بار بولسا كەرەك.
4. ورتالىقتىڭ قونىس اۋدارۋ ساياساتىنا نارازىلىق بايقالادى: قازاق جۇرتشىلىعى كەڭەس وكىمەتىنە جەر-سۋ رەۆوليۋتسياسى ارقىلى قاتىناستىرىلىپتى; قازاق جەرىنە «كوز الارتا بەرۋ» قوبالجۋ تۋعىزاتىن بولادى. «ءبىز قونىس اۋدارۋ ساياساتىنا قارسى ەمەسپىز، بىراق، ەڭ الدىمەن بۇراتانا حالىقتى جەرمەن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك قوي»، - دەيدى.
5. «ءبىز قازاقستاننىڭ جەرگە، باسقا دا ماسەلەلەرگە مۇددەلىلىگى جايلى ماسەلە كوتەرەيىك دەسەك: سەندەر پاتشا ساياساتىندا كەتكەن كەكتەرىڭدى قايتارعىلارىڭ كەلەدى - دەپ كىنالايدى. ءبىزدىڭ كوممۋنيست رەتىندە كەز-كەلگەن ماسەلەگە مەملەكەتتىك تۇرعىدان قاراي الاتىنىمىزعا مۇلدە سەنبەيدى»، - دەيدى ولار.
6. مەكەمەلەردە ايماقتاردىڭ بارلىق شارۋاشىلىق جانە مادەني ماسەلەلەرىن ەسكى داستۇرمەن شەشۋگە ۇيرەنىپ قالعان كونە مامانداردىڭ سالماعى باسىم.
7. ۇلت كوممۋنيستەرى ابدەن جەتىلگەن، بىراق ورتالىقتان جىبەرىلگەن باسشىلار ولاردىڭ ادىمىن اشتىرمايدى. «ءبىزدى ءالى ءپىسىپ-جەتىلگەن جوق دەپ ەسەپتەيدى»، - دەيدى ولار.
8. ەۆروپالىقتار مەن قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ اراسىندا مەڭىرەۋ قابىرعا تۇرعانداي. مۇلدە بولەكتەنىپ ءومىر سۇرەدى. ءتىپتى بىرلەسىپ شاحمات ويناعىلارى دا جوق.
9. ەۋروپالىق كوممۋنيستەر ورتالىقتىڭ جالپى باعىتىن ۇستانىپ وتىر. ولار ءپرينتسيپتى تۇردە ءسوز جارىستىرۋعا دا، پىكىر تالاستىرۋعا دا بارمايدى، مۇنىڭ سەبەبى - سوڭعىلاردىڭ «شەتتەتىلەتىگىندە».
10. ۇلت وكىلدەرىنىڭ اراسى جانىعىپ-اق تۇر. ولار بىرنەشە توپتارعا بولىنگەن. مۇنداي توپشىلدىقتى ورتالىقتان جىبەرىلگەن باسشىلار قولداپ، ءتىپتى، ادەيى قوزدىرىپ وتىرادى. ماقساتى نە دەيمىسىز؟ «بىرىنشىدەن، ءوز قوجالىعىن نىعايتا ءتۇسۋ ءۇشىن; ەكىنشىدەن، ىشكى قايشىلىقتاردى قوزدىرۋ ارقىلى ورتالىق جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتتىڭ ماسەلەلەرىن ولاردىڭ نازارىنان تىس قالدىرۋ ءۇشىن».
11. قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ اراسىندا ءۇش توپ بار: ءبىرىنشىسى - گولوششەكيننىڭ ماڭىنداعىلار، ياعني، جوعارىنىڭ نۇسقاۋىن ورىنداۋ ءۇشىن نەگە دە بولسا، قاشان دا دايار تۇراتىندار، ەكىنشىسى - «سولشىلدار»، ولار دا گولوششەكيندى قولدايدى، بىراق از-كەم تاۋەلسىزدىگى بار توپ، ءۇشىنشىسى - «وڭشىلدار»، مەنىمەن سويلەسكەندەر سولاردىڭ وكىلدەرى، ايتپاقشى «سولشىلداردىڭ» وكىلدەرى دە «وڭشىلدارعا» قوسىلىپ كەتەتىن كورىنەدى.
12. كەلىسپەۋشىلىكتىڭ، جىكشىلدىكتىڭ سىرى نەدە؟ «ءبىزدى: بايعا قامقور بولىپ، كەدەيدى شومىشپەن قاعىپ وتىرسىڭدار - دەپ كىنالايدى، اقىلعا سيارلىقتاي كەز-كەلگەن شارانى ايقىن دا ءدال ەتىپ ءتۇسىندىرىپ بەرسە، بايلارعا قارسى ءوزىمىز دە قيمىلدار ەدىك قوي»، - دەيدى بۇلار.
13. گولوششەكين سويلەگەن سوزدەرىنىڭ بىرىندە: «قازاقستاندى كىشى وكتيابرمەن ءبىر ءسۇزىپ شىعۋ كەرەك»،- دەپتى. بۇل نە ءسوز؟ ول مۇنى تۇسىندىرمەدى دە، ناقتى شارالارىن دا ايتپادى. قازاقستانداعى ىشكى ساياساتتا ءپرينتسيپتى تۇردە دە، ءىس جۇزىندە دە ايتا قالارلىقتاي الاۋىزدىقتى اڭعارا المادىق. مۇنىڭ ءبارى دە رسفسر-گە قاتىستى ماسەلەنى كولەگەيلەپ، ۇمىتتىرۋ ءۇشىن قولدان جاسالىپ وتىر ما؟
14. مەنىمەن اڭگىمەلەسكەندەردىڭ ەكىنشىسى بىلاي دەيدى: «ماسەلەنىڭ قۇيتۇرقى تۇسى - گولوششەكين توبىنىڭ اۋىل مەن دەرەۆنياعا دەگەن كوزقاراسىنىڭ بىردەي ەمەستىگىندە. گولوششەكيننىڭ ويىنشا، ورىس كۋلاگىن اجەپتاۋىر السىرەتىپ جانە قورلاپ قويدىق تا، بايدى ءالى قوزعاعان جوقپىز. سوندىقتان، اۋىلداردى «وكتيابرمەن ءبىر شارپىپ وتپەسە بولمايدى». قىسقاسى، گولوششەكين ورىس دەرەۆنياسىنا ازاماتتىق تىنىشتىق ورناتىپ، قازاق اۋلىنا ازامات سوعىسىن جاريالاعىسى كەلەدى.
15. كۇننەن-كۇنگە كەۋدەدەن كەرى يتەرەتىن ادەتكە بوي ۇرىپ بارا جاتقان بيۋروكراتيزم ءبىزدى تۇنشىقتىرىپ وتىر، ەۋروپالىق جانە قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ اراسىندا ءۇنسىز ارازدىق بار. قورقىنىش، ەكىجۇزدىلىك، ءبىر-ءبىرىنىڭ ءىزىن اڭدۋ بەلەڭ الىپ بارادى.
جالپى جاعداي تۋرالى وسى پىكىرلەردە تۇسىنىكسىز تۇستار كوپ. اسىرەسە، ورىس دەرەۆنياسى مەن قازاق اۋىلىنا بايلانىستى نۇسقاۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە. ماسەلەنىڭ ءمانى نەدە؟ «وڭشىلدارعا»: كۋلاكتارعا ىڭعاي بەرىپ وتىر - دەگەن كىنا تاعىلاتىن سەكىلدى. شىندىعىندا سولاي ما؟ كەيبىر اكىمدەر: كۋلاكتارعا بولىسىپ وتىرعان ەشكىم دە جوق - دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، دامىماي قالعان وبلىستاردا كۋلاكتارعا بولىسىپ، وزدەرىنىڭ سولشىلدىق بەدەلىن ارتتىرۋعا، بيلىك جۇرگىزۋدى جەڭىلدەتۋگە تىرىسىپ وتىرماسا نەعىلسىن؟
ۆلاديمير يليچ: شالعاي شەتتەردەگى ورىس كوممۋنيستەرى كومەكشى، ءجون سىلتەۋشى بولۋعا ءتيىس - دەيتىن. ال، مۇنداعى «كومەكشىلەردىڭ» ءبىرسىپىراسى «قامقورلىعىنا العانداردىڭ» دىبىسىن شىعارۋعا مۇرشاسىن كەلتىرمەي وتىر. جالپى العاندا، بۇل ورتاداعىلاردىڭ وي-پىكىرلەرى ءبىر-بىرىنەن موينى وزىپ تۇرماعاندىقتان، توپ-توپقا بولىنگەن كوممۋنيستەردىڭ دە كوزقاراستارىندا ناقتىلىق، تۇراقتىلىق جوق، اۋىتقۋ كوپ. سوندىقتان ولاردى «وڭشىلدار» قاتارىنا دا، «سولشىلدار» قاتارىنا دا قوسا سالۋ وڭاي. دەگەنمەن ورتالىقتىڭ بيۋروكراتيزممەن كۇرەسىنىڭ ناتيجەسىندە جەرگىلىكتى جەردە ۇلتشىل-بايشىل يدەولوگيانىڭ ەلەمەنتتەرى قالىپتاسۋى دا عاجاپ ەمەس.
نەعۇرلىم مەشەۋلەۋ دامىعان حالىقتاردىڭ ۇلت وكىلدەرىنىڭ ىشىنەن جاس، قابىلەتى بارلارىن شەتەلگە جىبەرىپ، تاپتىق كۇرەسپەن جاقىنىراق تانىستىرىپ السا جاقسى بولار ەدى. بىزدە ولار بىردەن مەملەكەتتىك-اكىمشىلىك بولمىسقا تاربيەلەنىپ، قاساڭسىپ كەتىپ ءجۇر. ل. تروتسكي».
جوقتى - يدەياعا، باردى - تارگىگە اينالدىرۋ بولشەۆيكتەردىڭ ەڭ قۋاقى ساياساتى بولاتىن. قازاق زيالىلارىنا «تروتسكيشىل» دەگەن ايدار تاققىزىپ، قاسىرەت اكەلگەن تروتسكيدىڭ وسى ساپارىنا قاتىستى مىنا ءبىر وقيعانى دا نازارعا ىلە كەتكەندى ءجون سانادىق.
وجەت تە باتىل، وتكىر ءتىلدى «ورىس پەن تاتاردىڭ قولباسشىلىعىنداعى قازاق پولكىنىڭ» ء(وز ءسوزى) كومانديرى بايكەن تىشتىباەۆ بىردە گازەت تىگىندەلەرىن كولىككە تيەپ ءجۇرىپ: «كەڭەس مادەنيەتى جەڭىل كەلەدى، سوندىقتان دا كوتىڭمەن باسىپ وتىرماساڭ، اسپانعا ۇشىپ كەتەدى»; سونداي-اق: «قازاق پولكىن باسقاراتىن قازاق تۋعان جوق»، «1929 جىلعا دەيىنگى مال سانىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن ءۇش نەمەسە ودان دا كوپ بەسجىلدىق كەرەك»، - دەگەن سوزدەرى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلىپتى. ونىڭ ۇستىنەن كەيىن «نامىستى پولكوۆنيك» اتانعان ءا.بايمولدين كورسەتىندى جازعان ەكەن. بايكەن تىشتىباەۆ 1937 جىلى تەرگەۋشىلەرگە:
«1928 جىلدىڭ اياعىندا، نە 1929 جىلدىڭ باسىندا (بۇرىنعى كومانديرى - ت.ج.) بەيسەنباەۆ: «تروتسكي قىزىل ارميانىڭ قولباسشىسى ءارى كوسەم، ەڭبەگى سىڭگەن ادام، سالەم بەرىپ شىعايىق»، - دەپ ۇسىنىس جاسادى. تروتسكي بىزگە: «سەندەر جاس بالا ەمەسسىڭدەر، سوندىقتان دا مەنى كونتررەۆوليۋتسيونەر دەپ جاريالاعانىن بىلەسىڭدەر. ەندى سەندەردى جاۋاپقا تارتۋى مۇمكىن»،- دەپ ەسكەرتتى»,- دەپ جاۋاپ بەرىپتى.
ونىڭ ايتقانى راسقا اينالىپ، ىلە بايكەن تىشتىباەۆ باجاسى ت.رىسقۇلوۆپەن جانە ن.نۇرماقوۆپەن، ۇ.قۇلىمبەتوۆپەن، س.قوجانوۆپەن، و.جاندوسوۆپەن بىرگە «تروتسكيشىل، گەرمان - جاپون بارلاۋ قىزمەتىنىڭ اگەنتى» رەتىندە قوساقتالىپ، ءبارى دە اتىلىپ كەتتى. ايداۋدان ءتىرى ورالعان ا.بايتۇرسىنوۆقا دا، م.تىنىشباەۆقا دا، ح. جانە ج.دوسمۇحامەدوۆتەرگە دە، م.جۇماباەۆقا دا كەيىننەن تۋرا سونداي ايىپ تاعىلدى.
ءسويتىپ، تروتسكيگە بەرىلگەن سالەمنىڭ قۇنى ءبىر ەمەس، ونداعان ادامنىڭ جانە ونىڭ ىشىندە ەڭ تۇزدىقتى قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ومىرىمەن ولشەندى. ول دا بولسا زامان ۇكىمى.
ال بۇل ۇكىمنىڭ العىشارتتارى «الاشوردا» كوسەمدەرىنىڭ تەرگەۋ ءىسى تۇسىندا قالىپتانىپ، باپتارى انىقتالىپ، ايىپتاۋ قورىتىندىلارى دايىندالدى. كوڭiلدە كۇدiك قالماس ءۇشiن وگپۋ-دiڭ قازاقستانداعى توتەنشە وكiلi ميرونوۆتىڭ تىكەلەي م.تىنىشباەۆتىڭ ىسىنە قاراتا بەكiتكەن «ايىپتاۋ قورىتىندىسىن» بارىنشا تولىق كەلتiرۋدi ءجون كوردiك.
«ايىپتاۋ قورىتىندىسى
بۇرىن «الاشوردانىڭ» قۇرامىندا بولعان جانە ۇلتشىل كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمعا كiرگەن، سونىمەن قاتار ولارمەن بايلانىسى بار ۇلتشىلداردىڭ ءۇستiنەن قوزعالعان № 2370-iسكە
1. تاريحي انىقتاما
اقپان توڭكەرiسiنەن كەيiن ۇلتشىل «الاش» پارتياسىنىڭ قۇرامىنا كiرگەن، «الاشوردا» ۇكiمەتiنiڭ مۇشەسi بولعان، سونداي-اق ورىستىڭ اقگۆاردياشىل كازاكتارىمەن، كونتررەۆوليۋتسياشىل گەنەرال كولچاكتىڭ ارمياسىمەن بىرىگىپ كەڭەس وكiمەتiنە قارسى اشىق كۇرەسكەن، كەيiننەن كونتررەۆوليۋتسيالىق ارميا مەن ۇكiمەتكە كەشiرiم جاسالعاننان سوڭ دا كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ ۇيىتقىسى بولعان قازاقتىڭ ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل ينتەلليگەنتسياسىنىڭ وكiلدەرi كەڭەسكە قارسى قىلمىستى ارەكەتتەرiن جالعاستىرىپ كەلدi.
قىلمىستى iس بويىنشا ايىپقا تارتىلىپ وتىرعان بۇرىنعى الاشورداشىل ءالiمحان ەرمەكوۆ 1921 جىلدىڭ باسىندا، ماسكەۋ قالاسىندا ايگiلi ۇلتشىل بايتۇرسىنوۆپەن (قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمىنا قاتىسقانى ءۇشiن وگپۋ-دiڭ كوللەگياسىنىڭ شەشiمi بويىنشا 1930 جىلى سوتتالعان) بiرگە باشقۇرت ۇلتشىلى ۆاليدوۆپەن كەزدەسiپ، كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم اشۋعا كەلiسكەن، ونىڭ ورتالىعىنا ورىنبور قالاسىن تاڭداپ الدى (№ 541784-iس، 1 ت.، 10-پاراق).
مۇنىڭ ارتىنان iلە-شالا ايىپقا تارتىلىپ وتىرعان دوسمۇحامەدوۆ حالەل مەن م.دۋلاتوۆ (وگپۋ كوللەگياسىنىڭ شەشiمiمەن سوتتالعان) تاشكەنت قالاسىندا وسى استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ ءبولiمشەسiن قۇرعان، ونىڭ قۇرامىنا ايىپ تاعىلىپ وتىرعان: دوسمۇحامەدوۆ حالەل مەن جاhانشا، تىنىشباەۆ مۇحامەدجان، ۇمبەتباەۆ الدابەرگەن، مۇڭايتپاسوۆ ءابدiراحمان جانە باسقالار كiرگەن، ورىنبورمەن تiكەلەي بايلانىستارى بولعان جانە ايىپكەر دوسمۇحامەدوۆ حالەل مەن جاhانشا جانە تىنىشباەۆ مۇحامەدجان دايىنداعان باعدارلامانى قابىلداعان، ونىڭ نەگiزiنە «الاش» پارتياسىنىڭ بۇرىنعى باعدارلاماسىنىڭ تالاپتارى وزەك ەتiپ الىنعان، ياعني، ولاردىڭ تۇپكi ماقساتى - كەڭەس وكiمەتiن قۇلاتۋ، قۇرىلتاي جينالىسىن وتكiزۋ ارقىلى قازاقتىڭ ۇلتتىق-دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ، بۇل ماقساتتارىنا جەتكەنشە ۇلتشىلدارعا سىقاپ تۇرعان كەڭەس وكiمەتiنiڭ مەكەمەلەرiن پايدالانىپ، مادەنيەت مايدانىن قولىنا الىپ، جاستاردى كوتەرiلiسكە دايىنداپ، كەڭەستiك ساياساتتى «الاشتىڭ» باعىت-باعدارىنا ساي بۇرمالاپ وتىرۋدى كوزدەدi (№ 2370-iس، 1 ت.، 106, 1126, 123 جانە 179-پاراقتار، № 541784-iس، 4 ت.، 21, 80, 90 جانە 92-پاراقتار).
سەمەي جانە پەتروپاۆل قالالارىندا وسى ۇيىمنىڭ ءبولiمشەلەرi قۇرىلدى، ولارعا جاۋاپقا تارتىلىپ وتىرعان ەرمەكوۆ ءالiمحان مەن تiلەۋلين جۇماعالي جەتەكشiلiك ەتتi. ءوزiنiڭ iس-ارەكەتiن كەڭەيتۋ ماقساتىمەن تاشكەنت ءبولiمi الماتى، اۋليە-اتا، شىمكەنت، تۇركiستان، قازالى جانە باسقا دا قالالارداعى ۇلتشىلداردى باۋىرىنا تارتىپ، ۇيىمنىڭ قۇرامىنا ەنگiزدi, جەرگiلiكتi جەرلەردە ءوزiنiڭ ءبولiمشەلەرiن اشۋعا تىرىستى.
قازاقستاننىڭ اشتىققا ۇشىراعان تۇرعىندارىنا كومەك كورسەتۋ ءۇشiن 1922 جىلى قۇرىلعان „اشتارعا كومەك كورسەتۋ" كوميسسياسىن استىرتىن ۇيىمعا جاڭا مۇشەلەر تارتۋعا پايدالاندى، ايىپقا تارتىلعان اۋەزوۆ مۇحتار مەن ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا قازاقستاننىڭ تۇكپiر-تۇكپiرiنە ۇندەۋ جولداندى، ورىنبور قالاسىندا تۇرعان اشتارعا كومەك كورسەتۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرامىنداعى استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەلەرi ۇيىمعا ادام تارتۋمەن اينالىستى، مىسالى، ايىپكەر دوسمۇحامەدوۆ جاhانشا بۇرىنعى جەتiسۋ وبلىسىنداعى اشتارعا كومەك كورسەتۋ كوميسسياسىنىڭ وكiلi, الماتى قالاسىنىڭ تۇرعىنى ايىپكەر سۇلەەۆ بiءلالدi ۇيىمعا تارتتى، وعان ۇيىمنىڭ باعدارلاماسىنىڭ بiر داناسىن تاپسىردى. باعدارلامانىڭ بiر داناسى اشتارعا كومەك كوميسسياسىنىڭ جەتiسۋ وبلىسىنداعى لەپسi اۋدانىنداعى وكiلi كۇدەرين جۇماحاننىڭ قولىنا تيگەن (№ 541784-iس، 1ت.، 403 جانە 404-پاراقتار، № 2370-iس، 1 ت.، 177, 178 جانە 179-پاراقتار).
تاشكەنت قالاسىنداعى قازاقتىڭ اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ جانىنان قۇرىلعان ستۋدەنتتەردiڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمى ستۋدەنتتەردىڭ اسكەري جاساعىن ۇيىمداستىردى، بۇل «قازاق حالقىنىڭ ساتقىندارىنا» قاستاندىق ۇيىمداستىراتىن جاۋىنگەر جاساقتىڭ مiندەتiن اتقاردى. سونىڭ iشiندە، وقۋ-اعارتۋ كوميسسارى س.قوجانوۆتى ءولتiرۋ تۋرالى شەشiم قابىلدادى، ونى ايىپقا تارتىلعان مۇڭايتپاسوۆ ءابدىراحمان ءولتiرۋگە تيiستi بولدى. بۇل جاساقتىڭ قۇرامىنا ايىپقا تارتىلعان قوجامقۇلوۆ ءناشiر مەن تاعى باسقالار كiردi (№ 2370-iس، 1 ت.، 383-پاراق، 2 ت.، 659, 660 جانە 701-پاراق. سوڭعى پاراقتار ءوشiرiلiپ تاستالعان. زادى ايتىلعان ايىپتى دالەلدەۋگە ەش قاتىسى بولماسا كەرەك - ت.ج.).
كەڭەس وكiمەتiن قۇلاتۋ ماقساتىنا وراي كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم ورتا ازياداعى باسماشىلار توبىن اسكەري كۇش رەتiندە پايدالانباق بولعان، ءسويتiپ فەرعانا باسماشىلارىنىڭ باسشىسى جانۇزاقوۆقا جانە باسماشىلاردىڭ جەتەكشiسi - ورتا ازياداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ كوسەمi زاكي ۆاليدوۆكە وكiلدەر جiبەرگەن، سونىمەن سوڭعى ادامعا (ۆاليدوۆكە - ت.ج.) بارعان ۇمبەتباەۆ الدابەرگەن ونى ۇيىمنىڭ مۇشەلەرiمەن جولىقتىرۋ ءۇشiن تاشكەنتكە جاسىرىن الىپ كەلگەن، ونى ايىپقا تارتىلعان قوجامقۇلوۆ ءناشiردiڭ ءۇيiنە جاسىرىپ ۇستاعان (№ 2370-iس، 1 ت.، 23, 42, III جانە 259-پاراقتار، 2 ت.، 678-پاراق).
تۋرا سول ماقساتپەن 1922 جىلى قيىر شەتتە جاتقان اداي، سارىسۋ جانە قىزىلقۇم اۋداندارىندا اسكەري كۇش جاساقتاۋ ءۇشiن جەتەكشi اسكەري مامانداردى دايارلاۋدى ويلاستىرعان. سونىڭ ناتيجەسiندە، ۇيىمنىڭ مۇشەسi ءادiلەۆ دiنمۇحامەد (وگپۋ-دiڭ كوللەگياسىنىڭ شەشiمiمەن سوتتالعان) سارىسۋ اۋدانىندا باندىلاردىڭ توبىن قۇرىپ، جەتەكشiلiك ەتتi, iشiندە ونىڭ تۋىسى ءادiلەۆ بايسەيiت تە بار، ال جاۋاپقا تارتىلعان ۇمبەتباەۆ الدابەرگەن ۇيىمىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىنداعى ستۋدەنتتەرگە اسكەري جاتتىعۋ ساباعىن جۇرگiزگەن، مۇنداعى ماقسات - ۇلتتىق كومانديرلەردi دايىنداۋ ەدi.
قازاقستاننىڭ پارتيا ۇيىمدارىنداعى وڭشىل ەلەمەنتتەرمەن تىعىز بايلانىس جاساي وتىرىپ، ولارعا جاسايتىن ەرەكشە ىقپالىن ەسكەرە كەلiپ، استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەلەرi وڭشىل وپپوزيتسيالىق ەلەمەنتتەردi پارتيانىڭ 12-سەزiندە ءوز مۇددەلەرiن جۇزەگە اسىرۋعا پايدالانۋ ءۇشiن ارنايى دايىندىق جۇرگiزدi, سول ءۇشiن ۇلتتىق ماسەلە ءجونiندە تيiستi ۇسىنىستار جاسادى، ونىڭ باستى ماقساتى - «ۇلتتىق-مادەني اۆتونوميانى» تالاپ ەتۋ بولدى. ۇندەۋگە - بوكەيحانوۆ، بايتۇرسىنوۆ، سادۋاقاسوۆ سماعۇل، دوسوۆ جانە ايىپكەر وماروۆ ءاشiم قول قويدى.
وسى ۇندەۋدەگi باعىت-باعداردى قولداي وتىرىپ، ايىپتالۋشى اۋەزوۆ مۇحتار قازاقستاننىڭ پارتيا جانە كەڭەس مەكەمەلەرiندەگi وتارلاۋشىلىق پيعىلدارمەن كۇرەس دەگەندi جەلەۋ ەتiپ، استىرتىن ۇيىمنىڭ مiندەتتەرiنە ساي كەلەتiن شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدا اسا بەلسەندiلiك تانىتتى. ورىنبور قالاسىندا وتكەن قازاقستان كەڭەس قىزمەتكەرلەرiنiڭ 2-سەزi كەزىندە ول سەزگە قاتىسقان ۋاكiلدەردiڭ iشiنەن تەك قانا قازاقتاردى - ۇلتشىل كوممۋنيستەر مەن پارتيادا جوق ۇلتشىلداردى جەكە جيىپ الىپ، ءماجiلiس وتكiزدi, وندا «وتارلاۋشىلاردىڭ شابۋىلى جانە ونىمەن كۇرەسۋدiڭ ءادiس ءتاسiلدەرi» تۋرالى ماسەلە قارالدى. «وتارلاۋشىلىقپەن» كۇرەس ءجونiندەگi اۋەزوۆتiڭ ەڭ جاقىن قولداۋشىلارى استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەسi سادۋاقاسوۆ پەن ايىپتالۋشى وماروۆ ءاشiم بولدى. سادۋاقاسوۆتىڭ ماقساتى ءساتسiزدiككە ۇشىراپ، پارتيادان شىعىپ قالۋ قاۋپi تونگەندە، اۋەزوۆ وعان تاشكەنتكە بارۋدى ۇسىندى، سودان ءارi قاراي فەرعاناداعى باسماشىلارعا جەتiپ الاسىڭ دەپ كەڭەس بەردi, ال تاشكەنتتەگi قازاقتىڭ استىرتىن ۇيىمى ولارمەن بايلانىس جاساپ تۇراتىن (№ 541784-iس، 1 ت.، 251, 255, 398-405-پاراقتار).
ۆاليدوۆ پەن ۇلتشىل مۇستافا شوقاي شەت ەلگە قاشىپ كەتكەن سوڭ، ۇيىم ولارمەن استىرتىن بايلانىس ورناتتى، ول ءۇشiن شەت ەلگە وقۋعا بارعان ۇيىمنىڭ مۇشەلەرi بiرiمجانوۆتى، بيتiلەۋوۆتى جانە ايىپتالۋشى مۇڭايتپاسوۆتى پايدالاندى. باسىماشىلار تالقاندالعان سوڭ، ۇيىم ءوزiنiڭ ءومiر ءسۇرۋiن توقتاتتى، بiراق تا بۇرىنعى مۇشەلەر بiرiن-بiرi تەز تاپتى، ولار ءوزارا تىعىز بايلانىستا بولدى، ۇيىمنىڭ ورتاق مۇشەسi رەتiندە ءبىر-بiرiمەن تەز تiل تابىستى. ۇيىمنىڭ بۇرىنعى مۇشەلەرi - الاشورداشىلار كەڭەس وكiمەتiمەن اشىق كۇرەسۋ تۋرالى ارەكەت قيمىلىن وزگەرتiپ، ەندi كەڭەس مەكەمەلەرiنە ء(اسiرەسە، جەر ءجونiندەگi حالىق كوميسسارياتى مەن وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ مەكەمەلەرiنە) جانە پارتيا ۇيىمدارىنا كiرiپ الۋدى ويلاستىردى، ونداعى ويى - وزدەرiنiڭ ماقساتتارىنا سايكەس پارتيا مەن كەڭەس وكiمەتiنiڭ ساياساتىن وزدەرiنiڭ ماقساتتارىنا قاراي بۇرمالاپ، وزگەرتiپ وتىرۋ بولدى. «ءانۋار پاشا مەن ۆاليدوۆ باستاعان كوتەرiلiس جەڭiلiس تاپقان سوڭ بiزدiڭ ۇيىم مۇنداي باعىتتان باس تارتتى دا، قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلەلەردi مۇمكiندiگiنشە: «الاشوردانىڭ» يدەولوگيالىق رۋحىنا سايكەستەندiرiپ جۇرگiزۋ ءۇشiن كەڭەس مەكەمەلەرiن پايدالانۋدى كوزدەدiك، وعان ءوز ادامدارىمىزدى ورنالاستىرۋ، ءسويتiپ سول ادام ارقىلى مەكەمەلەرگە جانە جەكەلەگەن جاۋاپتى پارتيا قىزمەتكەرلەرiنە - قازاقتارعا ىقپال جاساۋ ءجونiندە شەشiم قابىلدادىق» (تىنىشباەۆتىڭ 1930 ج. 7.08. كۇنگi جاۋابىنان، № 2370-iس، 1 ت.، 275-پاراق)».
«بiزدiڭ باستى ماقساتىمىز - كەڭەس وكiمەتiنiڭ ساياساتىنا ءوزiمiزدiڭ ىقپالىمىزدى جۇرگiزۋ ءۇشiن جانە ونى بiز ويلاعان باعىتتا جۇزەگە اسىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشiن مەملەكەتتiك باسقارۋ اپپاراتىنا ءوز ادامدارىمىزدى بارىنشا كوپ كiرگiزۋگە ۇمتىلدىق. بۇعان قىزمەتكەرلەردiڭ (قازاق - ت.ج.) جەتiسپەۋشiلiگى دە سەپتiگiن تيگiزدi, سونىڭ ناتيجەسiندە اپپاراتقا ءوز ادامدارىمىزدى وتكiزۋدiڭ ءساتi ءتۇستi. سودان كەيiن بiز ءوزiمiز جاقسى تانيتىن اپپارات قىزمەتكەرلەرiنە تiكەلەي ىقپال جاسادىق. ءسويتiپ، ماقساتىمىزعا جەتتiك. تىنىشباەۆ، قوجىقوۆ پەن ەسپولوۆ - جەر ءجونiندەگi كوميسسارياتقا، قاشقىنباەۆ - دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميسسارياتىنا، بiرiمجانوۆ - گازەت رەداكتسياسىنا، مەن - عىلىم ءجونiندەگi كوميسسيانىڭ قۇرامىنا، ج.دوسمۇحامەدوۆ تە سونىڭ قۇرامىنا كiردi. بiز ءوزiمiز يدەولوگيامىزدى وسىنداي جولمەن جۇزەگە اسىردىق. سونىمەن قاتار بiز ءار ءتۇرلi جينالىستار مەن ءماجiلiستەردi دە پايدالاندىق، ولارعا ءوز ادامدارىمىزدى قاتىناستىرىپ وتىردىق» (دوسمۇحامەدوۆ حالەلدiڭ جاۋابىنان. 22.Iح.1930. № 2370-iس، 1 ت.، 220-پاراق).
1928-1929 جىلدارى وگپۋ مەكەمەلەرi استىرتىن ۇيىمنىڭ بۇرىنعى مۇشەلەرi بايتۇرسىنوۆتى، دۋلاتوۆتى، تاعى دا باسقالارىن تۇتقىنداعان بولاتىن. بوستاندىقتا قالعان ۇيىم مۇشەلەرi ۋاقىتشا بۇعا تۇرۋدى كوزدەپ، ەشقانداي ارەكەت ەتپەۋگە تىرىستى، سول ۋاقىتتا بايتۇرسىنوۆتاردىڭ ۇستالۋ سەبەبiنە بايلانىستى ايىپتالۋشىلار - ەرمەكوۆ پەن دوسمۇحامەدوۆتىڭ اراسىندا ءوزارا تالاس تۋدى. ولاردىڭ ۇستالۋىنا تاشكەنتتەگi ۇيىم مەن ونىڭ جەتەكشiسi دوسمۇحامەدوۆ كiءنالi دەپ ايىپ تاقتى، ال ەكiنشiءسى قۇرامىنا ەرمەكوۆتىڭ ءوزi جۇرگەن ورىنبورداعى ۇيىم مەن سەمەيدەگi ءبولiمشە كiءنالi دەپ جاۋاپ بەردi. بۇل ءجونiندە ەرمەكوۆتىڭ پiكiرiن قادىرباەۆ سەيدازىم قولداپ سويلەدi (№ 370-iس، 1 ت.، 262 جانە 263-پاراق، 2 ت.، 702, 703, 721-727, 733-735 جانە 736-740-پاراقتار).
حالەل دوسمۇحامەدوۆ 1929-1930 جىلداردىڭ قىسىندا جاhانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ كەڭەسi بويىنشا ماسكەۋدەگi ءا.بوكەيحانوۆقا بارىپ، ەرمەكوۆ پەن اراداعى تالاستى قالاي شەشۋدiڭ جولىن جانە بايتۇرسىنوۆتىڭ توبىنىڭ تۇتقىندالۋىنا بايلانىستى ءارi قاراي نە iستەۋ كەرەك ەكەندiگiن اقىلداستى. ول (بوكەيحانوۆ - ت.ج.) ۇيىمنىڭ وزگە مۇشەلەرi دە تۇتقىندالۋى مۇمكiن ەكەندiگiن ەسكەرە كەلiپ حالەل دوسمۇحامەدوۆكە: «تۇتقىندالا قالعان جاعدايدا وزدەرiڭدi وزدەرiڭ مىقتى ۇستاڭدار، ەشنارسەنi دە مويىندارىڭا الماڭدار، ال كەيبiر قۇجاتتار ساقتالىپ قالسا، ونى ءا.ەرمەكوۆكە ساقتاۋعا بەرiڭدەر، قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ مۇشەسi رەتiندە قازاقستاندىق ۇكiمەت وعان سەنەدi»,- دەپ نۇسقاۋ بەرەدi. الماتىعا كەلە سالىسىمەن دوسمۇحامەدوۆ بۇل جايدى ەرمەكوۆ پەن تىنىشباەۆقا، كەيiننەن ج.دوسمۇحامەدوۆكە ايتتى، ولاردىڭ بارلىعى دا بوكەيحانوۆتىڭ نۇسقاۋىن ماقۇلدادى جانە الدا-جالدا تۇتقىندالا قالعان جاعدايدا ەشتەڭەنi دە مويىنداماۋعا كەلiستi (№2370-iس، 1 ت.، 208, 222-پاراقتار، 2 ت، 702 جانە 703-پاراقتار).
ءوزارا بايلانىستارى مەن iس-قيمىلدارىن قۇپيا ۇستاۋ ءۇشiن ۇيىمنىڭ بۇرىنعى مۇشەلەرi تەك قانا ەكi-ەكiدەن ەكەۋارا عانا كەزدەسiپ، مۇددەلi ماسەلەلەردi تالقىلادى، وعان ايىپتالۋشى تىنىشباەۆتىڭ: «سوڭعى ۋاقىتتا بiزدiڭ ۇيىمىمىز ەشقانداي دا جينالىس پەن كەڭەس وتكiزگەن جوق، ەكi-ەكiدەن ەكەۋارا عانا جولىعىپ، مۇددەلi ماسەلەلەردi تالقىلادىق. سونداي-اق، ەرمەكوۆپەن دە، دوسمۇحامەدوۆپەن دە جەكە-جەكە كەزدەسiپ، ولارمەن بولعان اڭگiمەدە... كەڭەس وكiمەتiنiڭ ساياساتىن ايىپتادىق» (تىنىشباەۆتىڭ جاۋابىنان. 3.Iح.1930.№ 2370, 1 ت.، 125-پاراق),- دەپ جاۋاپ بەردi».
م.تىنىشباەۆ پەن ح.دوسمۇحامەدوۆ جەتەكشiلiك ەتكەن «الاشوردانىڭ» تاشكەنتتەگi استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىنىڭ كەڭەس وكiمەتiنە قارسى iس-قيمىلدارىنا» ماسكەۋ مەن الماتىنىڭ جازالاۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىراتىن زاڭ جانە تەرگەۋ، سوت ورىندارىنىڭ بەرگەن «تاريحي انىقتاماسى» وسىنداي.
«ايىپتاۋ قورىتىندىسىنداعى» ماسەلەلەردىڭ اقيقاتى ءبىرىنشى تومدا بارىنشا تولىق تالدانعاندىقتان دا، وعان توقتالىپ جاتپايمىز. تەك ءار سۇراققا ءاربىر «ايىپكەر» قالاي جاۋاپ بەردى، ولاردىڭ قاي تۇستا پىكىرلەرى توعىستى، قاي تۇستا كورسەتىندىلەرى الشاق كەتتى، تۇرمە مەن قىسىم جاعدايىندا ءار كىم ءوزىن قالاي ۇستادى؟ - دەگەن كوكەيتەستى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەيمىز. ويتكەنى قيىننان قيىستىرىلعان قيسىنسىز باپتاردىڭ تەك قانا ايىپتاۋ باعىتىندا قۇرىلعاندىعىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ ءوزi ارتىق. ەكiۇشتى وي تۋعىزباس ءۇشiن وسىندا كورسەتiلگەن «قىلمىستاردىڭ» كەيبiرەۋلەرiنە قىسقاشا عانا تۇسiنiك بەرە كەتەمiز. ولار مىنالار:
ءبىرىنشى: «1922 جىلى استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم قۇرىلدى»، - دەگەن ايعاقتى وسىنىڭ الدىندا عانا تەرگەۋi اياقتالعان احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاعان «الاشوردا» قايراتكەرلەرi جوققا شىعارعان بولاتىن. ال ءاليحان بوكەيحانوۆ مۇنداي سۇراققا جاۋاپ بەرۋدەن مۇلدەم باس تارتتى. ول:
«الاشوردا» ۇكiمەتiنiڭ مۇشەلەرiنە كەشiرiم جاساعان - كەڭەس وكiمەتi. ول ۇكiمەت ءالi قۇلاعان جوق. دەمەك، ونىڭ شەشiمi دە كۇشiندە. ونىڭ ءۇستiنە بiزگە كەشiرiم جاساعان لەنيننiڭ ءوزi. سەندەر سول لەنيننiڭ جولىمەن ءجۇرiپ كەلەمiز دەپ ۇرانداتىپ جۇرگەن جوقسىڭدار ما. ەندەشە، اڭگiمە وسىمەن بiتتi»،- دەپ تەرگەۋشiلەردiڭ مەسەلiن قايتارىپ تاستاعان بولاتىن.
الاش كوسەمدەرiنەن «تiستەرi سىنعان» تەرگەۋشiلەر ەكiنشi توپتى، وزدەرi «تاشكەنت توبى» دەپ اتاعان ادامدارعا قاساقانا وسى سۇراقتى قايتالاپ قويعان. شىندىعىندا دا، رەسمي تۇردە استىرتىن ۇيىم قۇرىلعان جوق. بiراق كەڭەس وكiمەتiنiڭ «كوممۋنيستiك - وتارشىلدىق» ساياساتى مەن ەلدi كۇيزەلتۋگە اكەلiپ سوقتىراتىن ەكونوميكالىق شارالارىنا، ۇلتتىق رۋحاني تاۋەلسiزدiگiن ساقتاپ قالۋعا قارسى باعىتتالعان «تاپتىق مادەنيەتتiڭ جiكتەلۋشiلiگiنە» سىن كوزبەن قارادى، ونى قاتەرلi باعىت دەپ ساناپ، اشىق تۇردە مالiمدەدi. تاريح - «الاشوردا» ۇكiمەتiنiڭ ۇلتتىق ەكونوميكا مەن مادەنيەت تۋرالى باعدارىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەپ بەردi.
ەكىنشى: 1920-1922 جىلدارى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ، ءالiمحان ەرمەكوۆتiڭ، باشقۇرت ۇلتىنىڭ كوسەمi زاكي ۆاليدوۆپەن ماسكەۋ قالاسىندا كەزدەسكەنى، اڭگiمەلەسكەنi راس. تiپتi بiر رەت كوگالعا شىعىپ، كوڭiلدi سەرۋەن دە جاساعان. ارينە، ولاردىڭ «بۇل سەرۋەندە» ۇلت تاعدىرى جونiندە پiكiر الىسقاندارى ايان.
ءۇشىنشى: «احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ 1921-1922 جىلدارى اشتىقپەن كۇرەس جونiندەگi كوميسسيانىڭ مۇشەسى رەتىندە استىرتىن ۇيىمعا كiرۋ تۋرالى ۇندەۋ تاراتتى»، - دەگەن ايىپ - ايىپ ەمەس، كادiمگi ساندىراق. مۇندا ولار، قىرداعى اشارشىلىققا ۇشىراعان قازاق اۋداندارىنا كومەكتەسۋ ءۇشiن وقىعان ازاماتتارعا سالاۋات جاريالاپ، ولاردى ازىق-تۇلiك جيناۋ ناۋقانىنا ات سالىسۋعا شاقىرعان بولاتىن. ول ۇندەۋدi ولكەلiك كوميتەت رەسمي تۇردە بەكiتكەن. مۇحتار اۋەزوۆ پەن سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ قازاق قىزمەتكەلەرiنiڭ ارنايى كەڭەسiن شاقىرۋى دا وسى اشارشىلىققا بايلانىستى. وندا، راسىندا دا، «كوممۋنيستiك كولونيزاتورلىقتىڭ» زارداپتارى تۋرالى دا ناقتى ماسەلەلەر قارالدى.
ءتورتىنشى: تاشكەنتەگi, سارىسۋداعى، اداي جۇرتىنداعى، قىزىلقۇمداعى اسكەري جاساقتاردىڭ بۇلiنشiلiگi حاقىندا باياندالعان «تاريحي انىقتاماداعى» ايعاق تا شىندىققا جاناسپايدى. بۇل اۋداندارداعى كوتەرiلiستiڭ باستى سەبەبi - اشتىق پەن تاركiلەۋ ناۋقانىنىڭ ادiلەتسiز جۇرگiزiلۋiنەن ەدi. جالپى كوزقاراس تۇرعىسىنان ىقپالى بولعانىمەن دە، كوتەرىلىسكە «الاشوردا» ۇكiمەتi مەن «الاش» پارتياسىنىڭ تىكەلەي قاتىسى جوق بولاتىن. ويتكەنى پاتشا ۇكىمەتى مەن شەت ەلدىك ارميانىڭ كومەگىنە سۇيەنگەن ادميرالدار مەن گەنەرالدار، اتاماندار باسقارعان تۇراقتى ارميا جەڭە الماعان قىزىل اسكەردىڭ بەتىن بەساتار مەن سويىلعا جۇگىنگەن «دالا جاساقتارى» تويتارىپ، كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتا المايتىنىن، مۇنىڭ قىزىل قىرعىنعا اكەپ سوعاتىنىن ولار جاقسى بىلەتىن. ال: «سۇلتانبەك قوجانوۆقا قاستاندىق جاساۋ ارەكەتi جوسپارلاندى»، - دەگەن ايىپ مۇلدەم قيسىنسىز. مۇنى ەشقانداي دەرەك راستاي المايدى. «الاشوردا» ۇكiمەتiنiڭ «قىلمىسىن» نەعۇرلىم اۋىرلاتىپ، تەرروريست ەتىپ كورسەتۋ ءۇشiن جاسالعان كەزەكتى ءبىر قۇيتۇرقى امال.
بەسىنشى: بiرiمجانوۆتىڭ، بيتىلەۋوۆتىڭ، مۇڭايتپاسوۆتىڭ المانياعا بارىپ وقىعانى، وندا زاكي ۆاليدوۆپەن كەزدەسكەنi, ۆاليدوۆتiڭ بۇلارعا كومەكتەسكەنi شىندىق. بiراق ولاردىڭ ءار قايسىسى ءار قانداي جاعدايمەن ءار مەزگiلدە ەلگە قايتىپ ورالدى. ارينە، ۆاليدوۆتiڭ «الاشوردا» ۇكiمەتiنiڭ قايراتكەرلەرiنiڭ حال-احۋالىن سۇراۋى، سالەم ايتۋى تابيعي. ال استىرتىن بiرiگiپ iس-ارەكەت جاساۋ تۋرالى ۋاعدالاسۋىنىڭ انىق-قانىعى ءالى دە دالەلدى دايەكتەردى قاجەت ەتەدى. ەكi جاق تا قالىپتاسقان جاعدايدا ونداي ارەكەتكە بارۋ مۇمكiن ەمەس ەكەندiگiن جاقسى ءبiلدى. ال ۆاليدوۆتiڭ جاسىرىن تۇردە تاشكەنتكە كەلگەنi, قوجانوۆ پەن رىسقۇلوۆقا حابارلاسۋعا نيەت قىلعانى شىندىق. مۇنى تۇرمەدەگi ايىپقا تارتىلۋشىلاردىڭ جاۋاپتارى دا، سىرتقى دەرەكتەر دە راستايدى.
«تاريحي انىقتاماداعى» تاريحي شىندىقتار وسىلار. ال وزگە-وزگە، وگپۋ-دiڭ تەرگەۋشiلەرi «ادەبي وڭدەۋدi» وتە جاقسى مەڭگەرگەن بولاتىن. سوندىقتان دا بەرىلگەن جاۋاپتىڭ تونىن اينالدىرىپ بايانداۋ ولارعا پالەندەي قيىندىققا تۇسكەن جوق. مىسالى تەرگەۋ حاتتاماسىنداعى:
«مەن - حالەل دوسمۇحامەدوۆ، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىنا قاراستى عىلىمي كوميسسيانىڭ توراعاسى بولىپ قىزمەت اتقاردىم. جاھانشانىڭ قايدا ىستەگەنىن بىلمەيمىن، ول جالپى زاڭگەر عوي. تىنىشباەۆ پەن ەسپولوۆ جەر جونىندەگى كوميسسارياتتا ىستەدى. جالەنوۆ - تۇركىستان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتى، قاشقىنباەۆ - ورديناتور-ۇيىمداستىرۋشى بولدى. ادىلەۆتىڭ نە ىستەگەنى ماعان بەلگىسىز»، - دەگەن جاۋابى «ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا» تەرگەۋشىلەردىڭ وڭدەۋىمەن:
«ناتيجەسiندە اپپاراتقا ءوز ادامدارىمىزدى وتكiزۋدiڭ ءساتi ءتۇستi. سودان كەيiن بiز ءوزiمiز جاقسى تانيتىن اپپارات قىزمەتكەرلەرiنە تiكەلەي ىقپال جاسادىق. ءسويتiپ، ماقساتىمىزعا جەتتiك. تىنىشباەۆ، قوجىقوۆ پەن ەسپولوۆ - جەر ءجونiندەگi كوميسسارياتقا، قاشقىنباەۆ - دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميسسارياتىنا، بiرiمجانوۆ - گازەت رەداكتسياسىنا، مەن - عىلىم ءجونiندەگi كوميسسيانىڭ قۇرامىنا، سونداي-اق ج. دوسمۇحامەدوۆ تە سونىڭ قۇرامىنا كiردi. بiز ءوزiمiءزدىڭ يدەيالوگيامىزدى وسىنداي جولمەن جۇزەگە اسىردىق»،- دەپ تۇزەتىلىپ بەرىلگەن.
سىرتتاي بۇل ماتىندەر ماعىنالىق جاعىنان ءبىر-بىرىنە ۇقساس بولعانىمەن دە، ساياسي جانە زاڭدىق تۇرعىدان كەلگەندە ۇلكەن كىلتيپان بار. بۇل ءتاسىلدى تەرگەۋشىلەر وزدەرىنىڭ «كەڭسەلىك جازۋ ءستيلى» رەتىندە ەمىن-ەركىن پايدالانعان.
(جالعاسى بار)
"اباي-اقپارات"
