جوڭعار شاپقىنشىلىعى قازاق حالقىنا قاي تۇستان باستالعان؟! ءبىز مەكتەپ قابىرعاسىندا وقىپ جۇرگەندە، تاريحتا جوڭعار دەپ اتالعان قالماقتار الاتاۋدىڭ شەتكى سىلەمدەرى اراسىنان ورىن تەپكەن، كەيىننەن ايگىلى «جوڭعار قاقپاسى» اتالىپ كەتكەن تۇستان بەرى ءوتىپ (الاكولدىڭ سول جاق جاعالاۋىنان ارى ءبىرشاما جەر), كوكتەمگى الاساپىران كەزىندە قازاقتارعا ويلاماعان تۇستان شابۋىل باستاعان دەپ وقيتىنبىز. سول ۇعىم سانامىزدا بەرىك قالىپتاستى.

دەگەنمەن، وسى ناقتىلانعان پىكىرگە قاراما - قايشى وي -  كەزىندە  گازەت تاپسىرماسىمەن شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ  ءۇرجار اۋدانىنداعى باقتى كەدەنىندە بولعانىمدا كەلگەنى بار. سودان بەرى ون ءتورت جىل ءوتىپتى. اۋدان ورتالىعىنان مىنگەن تاكسيمەن ۇزاق جولدا كەلە جاتىپ، كولىك جۇرگىزۋشىسىمەن اڭگىمە دۇكەن قۇرىپ وتىردىق.

جولدا ەمىل وزەنىنەن ءوتىپ، باقتى اۋىلىنا جاقىنداپ قالعاندا، جۇرگىزۋشىم: - ەستىگەن بولارسىز، جاڭاعى وتكەن ەمىل وزەنىنە جاقىن ارالىقتا بۇرىنعى جوڭعار – قالماق حاندىعىنىڭ ورتالىعى بولعان قالاشىق بار، - دەپ اڭگىمەنى قوزداتا ءتۇستى. - وسى ولكەنىڭ تۇرعىندارى بۇل قالاشىقتى جاقسى بىلەدى، - دەپ قوسىپ قويدى. قاسىمدا وتىرعان جۇرگىزۋشىنىڭ ايتقاندارى مەنى قاتتى قىزىقتىردى. – وسى ارادان الىسپا؟، - دەدىم وعان قاراپ. جۇرگىزۋشى كەزىندە سول جەردە بولعانىن جانە كورىپ قايتقانىن ايتتى. – بۇل جەردەن كوپ الىس ەمەس. شامامەن، ون ءتورت – ون بەس شاقىرىمداي-اۋ، - دەدى. ارينە، تۋعان ەلىمىزدىڭ تاريحىنىڭ قىر-سىرىن تەرەڭ ءبىلۋ مەن ءۇشىن وتە قىزىقتى بولاتىن. قالام ۇستاعان ادام بولعان سوڭ، اتامەكەنىمىزدىڭ قۇپيا سىرىنا، جۇمباعىنا ىنتىزار كەلەتىنىمىز شىندىق ەمەس پە؟! – قوسىمشا اقشا تولەيىن، قايتار جولدا سوعان سوعا كەتسەك قايتەدى؟، - دەگەنىمە جۇرگىزۋشى كەلىسە كەتتى. ءبىرازدان كەيىن، تاعى سول جۇرگىزۋشىم بارلىق تاۋىمەن جالاڭاشكولدىڭ ارالىعىنا ورنالاسقان شىڭعىس حان سايىن بىلەسىز بە؟، - دەگەنى. – بۇرىندار ەستۋىم بار، - دەدىم وعان جاۋاپ قايتارىپ. - شىڭعىس حان قىتايدى شابۋعا بارا جاتىپ، سول ارادا قالىڭ اسكەرىمەن ءبىر تۇنەپ، ارى اسقان كورىنەدى. – ءيا، بۇل شىندىق، - دەدىم قاسىمداعى الىگىندە جۇرگىزۋشىگە.

كەدەنگە بارعان سوڭ، وزىمە كەرەكتى دەرەكتەردى جيناپ الىپ، شاپشاڭداتىپ كەرى قايتتىق. باعىتىمىز جوڭعار – قالماق مەملەكەتىنىڭ ورتالىعى بولعان كونە جۇرت. «قالا بولعاندا قازىرگىدەي شاھار ەمەس، تەك وزدەرىنىڭ جينالاتىن، حۋرال (قۇرىلتاي) وتكىزەتىن ورتالىق ىسپەتتەس قالاشىق بولار»، دەپ ويلادىم.  بىرنەشە قىردى اسىپ، اۋپىرىمدەپ، شارشاپ–شالدىعىپ، سوناۋ ءبىر عاسىرلاردا جوڭعار حاندىعىنىڭ ورتالىعى بولعان اراعا دا كەلدىك. كولىكتى توقتاتىپ، دالاعا شىقتىق. – وسىدان ارى تاعى ءبىراز جۇرسەك، اتاقتى باشپايدىڭ كوپىرىن دە كورۋگە بولادى، - دەدى اماندىق.

اماندىق ەكەۋمىز ءبىراز جاياۋ ءجۇرىپ، بۇرىنعى  جوڭعار- قالماق  حاندىعىنىڭ ورتالىعى بولعان اراعا دا جەتتىك. كىشكەنە توبەشىك – توبەشىك بولىپ قالعان ەسكە تامدار، جەر وشاقتار، اينالادا شاشىلعان كۇل، كەيبىر جەردەن نايزا مەن ساداقتىڭ سىنىقتارىن، جەبەلەردىڭ ۇشتارىن كوردىك. ارالاپ ءبىراز جۇردىك. سىنعان توستاعان، كوتەك اربانىڭ دوڭعالاعىنىڭ تەمىر بەلدىكتەرىن اجىراتىپ بايقادىق. كوبى ءشىرىپ كەتكەن. سوندىقتان ەشتەنە المادىق. كونە شاھاردىڭ ورنىن ارالاپ ءبىراز جۇردىك. جالپى، شاھاردىڭ ۇزىندىعى 600 قاداقتاي بولادى ەكەن. كولدەنەڭى  دە ءبىراز جەر. وسى ارادا قالماق قونتايشىلارى ەلدىڭ ىشكى – سىرتقى ساياساتى جونىندە تالاي كەڭەس وتكىزگەنى بەلگىلى. كونە جۇرتتى ارالاپ ءجۇرىپ، ويعا نە كەلىپ، نە كەتپەدى دەيسىڭ؟! وسىدان ءۇش – ءتورت عاسىر بۇرىن وسى ارادا قالماق شونجارلارى اق كيىزدىڭ ۇستىندە مالداس قۇرىپ وتىرىپ، تالاي كەڭەس قۇردى دەگەنگە كوڭىل سەنبەيتىن دە سەكىلدى. بىراق، تاريحتى سۋىرتپاقتاساق سولاي بولىپ شىعادى. وسى شاھاردا جوڭعار حاندارى مەن بيلەرى، باھادۇرلەرى گوي – گوي اڭگىمە ايتىپ، كورشىلەرىن، سونىڭ ىشىندە قازاق ەلىن قالاي جاۋلاپ الۋ كەرەكتىگى جونىندە جوسپارلار قۇردى-اۋ...

كەزىندە شىڭعىس حاننىڭ قىتايدى شابۋعا بارا جاتقاندا، وسى جوڭعار حاندىعىندا بولعانى تاريحي ەڭبەكتەردە، ءتىپتى، كينولاردا دا بار. سوعان قاراعاندا ۇلى حان موڭعول اۋماعىنان ەمەس، وسى قازاقستان جەرىنەن شىققان-اۋ. بۇل پىكىر ورىس جانە ەۋروپا عالىمدارىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن ءۇڭىلىپ وقىساڭ ناقتى جازىلعان.

قالاي دەسەكتە، تارباعاتاي جوڭعار – قالماقتاردىڭ قويعان اتى. ەمىل ءسوزى دە – ويرات تىلىندە «جايقىن سۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى ەكەن. سول ءبىر عاسىرلاردا سۋى مول، كوكتەم كەزىندە جاعاسىنان اسىپ، جايىلىپ كەتىپ وتىرعان بولار،  دەپ توپشىلادىم. ورىس پەن قىتايدىڭ شەكاراسى تۇسكەنشە بۇل القابتى جوڭعارلاردىڭ مەكەن ەتكەنى بەلگىلى.

شۆەد وفيتسەرى ءوز جازبالارىندا جوڭعار ەلىنىڭ كارتاسىن جاساعان ەكەن. «جوڭعار الاتاۋى، بالقاشقا قۇياتىن ىلە وزەنىنىڭ ەكى قاپتالى، التىنەمەل مەن قويلىق ارالىعى، سارقان ءوڭىرى (قالماق باتىرىنىڭ اتى), كەگەننىڭ (قالماق ءبيىنىڭ اتى) سولتۇستىك جاعالاۋى مەن شوڭجى دالاسى، شارىننىڭ شىعىسىنا قاراي كەتپەن تاۋلارىنىڭ سولتۇستىك بەتكەيلەرى، قاسكەلەڭ، بورالداي ءوڭىرى، قازىرگى قىرعىز جەرىندەگى ۇلكەن كەمىك القابى، ءتۇپ جاعالاۋلارى، ىستىقكولدىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋى، سونداي-اق تارباعاتاي القابى، ەمىل وزەنىنىڭ اتىرابى، زايسان كولىنىڭ ماڭايى، گۇرشىم دالاسى (قازاقتار كۇرشىم دەپ اتايدى),  شاۋەشەك (قالماقتىڭ «توستاعان» دەگەن ءسوزى) جانە ءۇرىمشى ولكەسى – جوڭعارلاردىڭ كونەدەن مەكەن ەتكەن اتامەكەنى»، - دەپ جازىپتى.

سوندا دەيمىن-اۋ، قالماقتار قازاق ەلىنە قاي تۇستان شاپقىنشىلىق  باستاعان؟! ءبىز سونى تولىق دالەلدەي الماي ءجۇرمىز. جوڭعار قاقپاسىنان بەرى ءوتىپ، سوعىس جۇرگىزدى دەيىن دەسەك، ورتالىق قالاسى ءۇرجار اۋدانىنىڭ ەمىل وزەنىنىڭ بويىندا جاتىر؟

تاعى ءبىر ايتارىم، جوڭعار تىلىندەگى اتاۋلاردى، مۇمكىندىك بولسا الداعى ۋاقىتتا قازاق تىلىندەگى سوزدەرمەن الماستىرساق بولار ەدى دەپ ويلايمىن.

بەيسەنعازى ۇلىقبەك،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz