رەسەي جۇرتىنا ەرسىلى-قارسىلى مىنەزىمەن تانىمال تەلەجۇرگىزۋشى، وتكەن پرەزيدەنت سايلاۋىندا پۋتينگە «باسەكەلەس» بولامىن دەپ شىققان كسەنيا سوبچاك الگىندە قازاقستانعا كەلىپ كەتتى. تەگىن كەلمەگەنى دە تۇسىنىكتى. «ەۋرازيا مەديا فورۋمىنا» قاتىسىپ، سپيكەر بولدى. بىلگەن-تۇيگەنىن ايتىپ، اقىل ساتتى. سول ەكىارادا «جەتىنشى ارنا» كسەنيا سوبچاكتان ءسوز سۇراپ، كرەمل اينالاسىنا توپتاسقان رەسەيدىڭ ءتۇرلى لاۋازىمداعى شەندى-شەكپەندىلەرىنىڭ سوڭعى ايلارداعى ء(تىپتى، جىلدارداعى) قازاقستانعا قاراتا جاساپ جاتقان «اقپاراتتىق شابۋىلى» جايلى سويلەسىپتى.

كسەنيا سوبچاك ءوز كەزەگىندە: «سىزدەردىڭ ورىندارىڭىزدا بولسام، بۇل ماسەلەگە كوڭىل بولمەس تە ەدىم. بىزدەگى ءاربىر سايلاۋ ناۋقانى باستالار كەزدە وسى ماسەلەنى كوتەرىپ، ەل كوڭىلىن بۇرۋعا، سول ارقىلى حالىقتىڭ پاتريوتتىق سەزىمىن وياتۋعا تىرىسادى. مۇنىڭ سىزدەرگە قاتىسى جوق. الەمدەگى ءاربىر ورىستىڭ كۇيىن كۇيتتەپ جۇرگەندىكتەرىن ەلەكتوراتقا كورسەتۋدىڭ قامى، بۇل. دەمەك، ءبىر اپتادان كەيىن بۇل تاقىرىپ مۇلدەم ۇمىتىلادى. وسى ماسەلە كوتەرىلگەن كەزدەردى قاراڭىزشى، سايلاۋلارمەن تۇسپا-تۇس»، - دەپتى.

پەتەربوردىڭ بۇرىنعى مەرى، رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ دوسى ءھام ۇستازى اناتولي سوبچاكتىڭ قىزى كسەنيا سوبچاك ميپازداپ جەتكىزگەن جارتى اۋىز سوزگە قازاق جۇرتى ءبىر قومپاڭداپ قالدى. قازاق اقپارات كەڭىستىگى كسەنيانىڭ «كىشىپەيىل» سوزدەرىن جات تا كەپ جارىسا جازىپ، تاراتىپ، تالقىلاپ جاتتى. حوش...

سوڭعى ۋاقىتتا سولتۇستىكتەگى سويى بولەك، كورشى ەل تاراپىنان اقپاراتتىق قىسىمنىڭ كۇشەيگەنى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. ارىدەگىسىن ايتپاعاندا، سوڭعى ەكى جىلدا رەسەيلىك ساياساتكەرلەر تاراپىنان پوستكەڭەستىك ەلدەرگە قاتىستى ءتۇرلى ارانداتۋشىلىق سوزدەر جيىلەدى. ونىڭ ىشىندە اۋماقتىق تۇتاستىققا كۇمان كەلتىرۋ مەن «سىيعا تارتىلعان جەر» جايىندا كوپ ايتىلۋدا. اسىرەسە، قازاقستانعا قاراتا ايتقان ارانداتۋشىلىق سيپاتتاعى ۇندەۋلەردىڭ قاتارى ارتتى.  بۇل ەكونوميكالىق وداقتا، اسكەري ۇيىمدا بىرگە كەلە جاتقان، ءوزارا دوستىق كەلىسىمىنە قول قويعان قازاقستان مەن رەسەيدىڭ اراسىن الىستاتپاسا، جاقىنداتپاسى انىق.

ال كرەمل اينالاسىنا توپتاسقان ءىرىلى-ۇساقتى ساياساتشىلاردىڭ، پۇلدىاۋىز «بىلگىشتەردىڭ» اراگىدىك  «قازاقستانداعى ورىس تىلدىلەردىڭ قۇقى مەن قازاق جەرى» دەگەن جاۋىر بولعان «جوقتان بار» تاقىرىپتى وت كوسەۋمەن كوسەپ-كوسەپ تۇرۋىنىڭ باسى قايدا؟

پۋتين. 1994 جىل. 

الەكساندر گلەبوۆيچ رار دەيتىن تاريحشى، جازۋشى ءھام جۋرناليست بار. ەتنيكالىق ورىس. كەزىندەگى ورىس ەميگرانتتارىنىڭ ۇرپاعى. سول الەكساندر راردىڭ 2000 جىلى ميۋنحەندە باسپا كورگەن «ۆلاديمير پۋتين: كرەملدەگى «نەمىس»» (Wladimir Putin. «Der Deutsche» im Kreml) اتتى كىتابى بار. سول كىتاپتا 1994 جىلعى ناۋرىزدىڭ اياق شەنىندە پەتەربوردا وتكەن ءبىر القا-قوتان جيىنداعى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ سويلەگەن سوزدەرى جازىلىپتى.

اقپارات ءۇشىن:

كگب-دان كەتكەن ۆلەديمير پۋتين ءوزىنىڭ ساياسي كارەراسىن بۇرىنعى لەنينگرادتان باستاعانى بەلگىلى. اۋەلى، لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتى رەكتورىنىڭ كومەكشىسى بولىپ ءجۇرىپ، 1990 جىلدىڭ مامىرىندا اناتولي سوبچاك لەنينگراد قالالىق حالىق دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ توراعالىعىنا تاعايىندالعاندا، سوبچاكتىڭ كومەكشىسى ءھام كەڭەسشىسى بولعان. ال 1993 جىلدان باستاپ، سوبچاك شەتەل مەملەكەتتەرگە ساپارلاپ شىققاندا، ءپۋتيندى ءوزىنىڭ ورنىنا ورىنباسار ەتىپ كەتەتىن.

«ۆلاديمير پۋتين: كرەملدەگى «نەمىس»»

سانكت-پەتەربور. 1994 جىلعى ناۋرىزدىڭ اياق شەنى. پەتەربور مەرياسىنىڭ (اكىمياتىنىڭ) نومەرلەرى تاعىلعان كولىكتەر كورتەجى قۇرمەتتى قوناقتارعا ارنالعان سارايعا قاراي اعىلىپ جاتتى. حالىقارالىق «كەربەر قورىنىڭ» كەزەكتى ءماجىلىسى بولاتىن. وعان قورعا مۇشە اقش، فرانتسيا، انگليا، گەرمانيا جانە باسقا ەلدەردىڭ وكىلدەرى جينالعان. بۇل سوۆەت وداعى ىدىراعاننان كەيىن رەسەي يمپەرياسىنىڭ استاناسىندا العاش رەت وتكىزىلگەن بەرگەدورف فورۋمى ەدى.

ارينە، كىرىسپە ءسوزدى ءۇي يەسى مارتەبەسىندەگى پەتەربور مەرى اناتولي سوبچاك ايتىپ، ءسوز باستاعان. اناتولي سوبچاك از عانا سويلەيدى. ءوز «اۋىلىندا» وسىنشاما جوعارعى مانساپتى دوكەيلەر مەن دارداي-دارداي ساياسي قايراتكەر تۇلعالاردى جيناي العانىنا ماساتتانىپ، ماقتاۋ ەستىگىسى كەلەدى. الايدا، جينالعان كوپشىلىكتىڭ، سونىڭ ىشىندە گەرمانيا، اقش، فرانتسيا، ۇلىبريتانيا، پولشا، ەستونيا سەكىلدى ەلدەردىڭ وكىلدەرى قاتۋ سويلەي باستايدى.

تۇسكى استان كەيىن، ىزۋ-قىزۋ  تالقىعا ارالاسپاي، وڭاشا شەتتە الدىڭعى سپيكەرلەردىڭ ءار ءسوزىن ءتۇرتىپ جازىپ وتىرعان الاسا بويلى، قاتۋ ءجۇزدى جىگىت مىنبەگە كوتەرىلىپ، ءسوز الادى. ول – قالا مەرى اناتولي سوبچاكتىڭ ورىنباسارى، ۆيتسە-مەر ۆلاديمير پۋتين ەدى.

«سوۆەت وداعى ىدىراعاننان كەيىن ەلتسين تىزگىندەگەن رەسەي بيلىگى جاڭا سىرتقى ساياسات قانداي بولۋى كەرەكتىگىن بىلمەيدى. كۇيرەۋگە بەت العان سوۆەت وداعىنىڭ پرەزيدەنتى ميحايل گورباچەۆتى تاقتان تايدىرۋعا ىنتا-شىنتاسىمەن كىرىسكەن كرەمل باسشىلىعى تەك پراگماتيكالىق كوزقاراستاردى باسشىلىققا الىپ، سىرتقى ساياساتتى ۇمىت قالدىردى»، - دەگەن شەتەلدىك سپيكەرلەردىڭ سوزىنە شىمبايىنا شوق تۇسكەندەي، شىڭق ەتە قالعان پۋتين:

«بۇل پىكىردى وتە-موتە قاتە دەپ تۇسىنەمىن. گورباچەۆ باسشىلىعىنداعى سوكپ وك-تىڭ ساياساتى كوممۋنيستىك پارتيا مەن كسرو-نى ساقتاپ قالۋعا باعىتتالعان. الايدا گورباچەۆ ءوزىن ىسكە العىسىز (دارىنسىز) ساياساتكەر رەتىندە كورسەتتى. مۇنىڭ اقىرى كسرو-نىڭ كۇيرەۋىنە الىپ كەلدى»، - دەيدى.

ءارى قاراي, تمد-نىڭ كەلەشەگى مەن كسرو ىدىراعاننان كەيىن وزگە ەلدەردىڭ اۋماعىندا قالىپ قويعان 25 ميلليون ورىس ءتىلدى ازشىلىق قاۋىمنىڭ ەرتەڭى جايلى سويلەيدى.

ءپۋتيننىڭ ايتۋىنشا، ول ورىستاردى وككۋپانت دەپ اتاۋعا بولمايدى-مىس. «ولار دا سوۆەت وداعىنىڭ وزگە حالىقتارى سەكىلدى، كوممۋنيستىك رەجيمنىڭ قۇرباندارى. ولار تاريحي رەسەيگە تيەسىلى جەرلەردە ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. مىسالى، قىرىم مەن سولتۇستىك قازاقستاندا... ورتاق بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ ماقساتىندا رەسەي ول جەرلەردەن باس تارتتى»، - دەيدى پۋتين.

ونان سوڭ: «جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەردەگى ورىستار ەشقانداي دا الالاۋشىلىق كورمەۋى ءتيىس. ولارعا قوس ازاماتتىق بەرۋ كەرەك. الەمدىك قاۋىمداستىق تا ورتاق بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن ەشتەڭەگە قاراماستان «ۇلى ۇلت» بولىپ قالاتىن رەسەي مەملەكەتىنىڭ، ورىس حالقىنىڭ مۇدەسىن ەسكەرۋى ءتيىس»، - دەپ سۇڭقىلدايدى. ءپۋتيننىڭ بۇل سوزدەرى اقش پەن ەۋروپا ەلدەرىنەن كەلگەن دەلەگاتسيانىڭ نارازىلىعىن تۋدىرادى. اۋەلى، ءمىنايىپ باستالعان جيىن قىزۋ تالقىعا ۇلاسىپ، تاراپتار قاتقىل ۇنمەن سويلەي باستايدى. رەسەيلىك دەلەگاتسيانىڭ دا ىشىندە ءپۋتيننىڭ سوزدەرىنە قارسى شىققاندار بولعان.

مىسالى، ەلتسيننىڭ ۇلتتار ماسەلەسى جونىندەگى كەڭەسشىسى ەميل پاين: «رەسەي تەرريتورياسىنان تىس جەرلەردە قالعان ورىستاردى قورعاۋ ارقىلى تمد ىشىندە جاڭا جانجال باستالادى. ءپۋتيننىڭ سوزدەرى جاعدايدى ۋشىقتىرۋى مۇمكىن»، - دەسە، پەتەربورلىق پروفەسسور ۆاتانيار ياگيا: «ءپۋتيننىڭ پىكىرىنشە، ماسكەۋ قانداي تەرريتوريالاردى ءوز ەركىمەن جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتەرگە بەرە سالىپتى؟ قىرىمدى رەسەي تەك XVIII عاسىردىڭ سوڭىندا عانا جاۋلاپ الدى. سولتۇستىك قازاقستاندى دا ءوز ۋاعىندا پاتشا اننەكتسيالاپ العان. ال پۋتين مىرزانىڭ سوزىنەن يمپەريالىق بيلىكتىڭ، ۇلىدەرجاۆالىق ساياساتتىڭ ءيىسى مۇڭكىپ تۇر»، - دەيدى. بۇل پوزيتسيانى قوستاي سويلەپ، سول كەزدەگى ەشكىم تانىمايتىن ءپۋتيننىڭ سوزدەرىنەن «سوعىس لەبى سەزىلەتىنىن» ايتقان رەسەي دەلەگاتسياسىنىڭ كەي وكىلى  ۇلىورىستىق ءھام ۇلىدەرجاۆالىق شوۆينيزم پايدا بولماسىن دەگەن كەيىس-كۇدىكتەرىن بىلدىرگەن.

ءپۋتيننىڭ تاعى ەكى ءسوزى

2000 جىلى 26 ناۋرىزدا پۋتين رەسەي تاعىنا وتىردى. وعان 39,7 ميلليون ادام (52,94 پايىز) داۋىس بەرگەن. پۋتين پرەزيدەنتتىك تاققا وتىرىسىمەن، الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندەگى ورىستىڭ قۇقىق قورعايتىنىن مالىمدەدى. قايسىبىر جىلدارى (2012) پاۆلودارعا دا، پەتروپاۆلعا دا باردى. ارا سۋىتپاي، ءار جەرلەردەن «ورىس قۇقى مەن ورىس جەرى» تۋرالى سويلەپ تۇرادى. سونداي سوزدەرىنىڭ ءبىرى...

MOSCOW, RUSSIA - JUNE 25, 2021: Russia's President Vladimir Putin delivers a speech to congratulate school leavers. Alexei Nikolsky/Russian Presidential Press and Information Office/TASS
Ðîññèÿ. Ìîñêâà. Ïðåçèäåíò ÐÔ Âëàäèìèð Ïóòèí âî âðåìÿ îáðàùåíèÿ ê âûïóñêíèêàì ðîññèéñêèõ øêîë ñ ïîçäðàâëåíèåì. Àëåêñåé Íèêîëüñêèé/ïðåññ-ñëóæáà ïðåçèäåíòà ÐÔ/ÒÀÑÑ

2020 جىلدىڭ 21 ماۋسىمىندا رەسەيلىك «روسسيا 1» ارناسىندا «رەسەي. كرەمل. پۋتين» ءفيلمى كورسەتىلدى. فيلمدە رەسەي باسشىسى ۆلاديمير پۋتين رەسەيدىڭ قازىرگى ساياساتى، كەڭەس وداعىنان كەيىنگى قالىپتاسۋ كەزەڭى جايلى وي قوزعايدى. ول كسرو كەزىندەگى ساياساتقا باعا بەرە وتىرىپ، رەسەي تەرريتورياسىنا قاتىستى دا وي ايتادى.

«كەڭەس وداعى قۇرىلعان كەزدە، وداقتان شىعۋ قۇقىعى جايلى جازىلدى، الايدا شىعۋ ءۇردىسى جازىلماعاندىقتان ۇلكەن سۇراق تۋىندايدى: ەگەر قانداي دا ءبىر ەل كەڭەس وداعىنا كىرگەن سوڭ وزىنە رەسەيدىڭ تاريحي جەرىنەن ۇلكەن اۋماعىن السا، ارتىنشا وداقتان شىققىسى كەلسە، وندا قانداي جەرمەن كىردى، سونداي جەرمەن شىقسىن. ورىس حالقىنىڭ سىيلىعىن وزىمەن بىرگە الا كەتتى. ونىڭ بىردە بىرەۋى جازىلمادى عوي. مەن ءبىزدىڭ كونستيتۋتسياعا وزگەرىس ەنگىزىپ جاتقانىمىزدى دۇرىس سانايمىن»، - دەدى پۋتين.

ال بيىل پۋتين ۋكراينا حالقىنا ارناپ ماقالا جازدى. ماقالادا ول ورىس پەن ۋكراين حالقىنىڭ تالاي تاريحي سىناقتى بىرگە باستان كەشكەنىن، رەسەي قۇرامىندا ۋكراينانىڭ بولعانىن اتاپ ءوتىپتى. بولشەۆيكتەردىڭ ساياساتىن دا ءسوز ەتىپتى. وندا مىناداي سوزدەر ايتىلادى.

«كسرو قۇرامىنداعى مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىنداعى شەكارالارى ارينە مەملەكەتتىك دەپ ەسەپتەلمەدى، ول شارتتى تۇردەگى دۇنيە ەدى، ال بيلىك بىرورتالىقتان باسقارىلىپ وتىردى. بىراق 1991 جىلى بۇل بارلىق تەرريتوريالار، ال ەڭ باستىسى ادامدار باسقا شەكارانىڭ ارتىندا قالدى. جانە شىندىعىندا تاريحي وتانىنان ءبولىندى...

ءوز مەملەكەتتەرىڭدى قۇرعىلارىڭ كەلە مە؟ مارحاببات. بىراق قانداي جاعداي بويىنشا قۇراسىڭدار؟ وسى ساتتە رەسەيدىڭ كورنەكتى ساياسي قايراتكەرى، سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنىڭ مەرى بولعان ا.سوبچاكتىڭ مىنانداي باعاسى بار. ول جوعارى ءبىلىمدى زاڭگەر رەتىندە بارلىق شەشىمنىڭ زاڭدى بولۋىن قالادى، سوندىقتان دا 1992 جىلى مىنانداي وي ايتتى: كسرو قۇرامىندا بولعان مەملەكەتتەر كەلىسىمدى وزدەرى 1992 جىلى جويعاننان كەيىن، وداققا قاي اۋماقپەن كىردى، سول اۋماقپەن شىعۋى ءتيىس. قالعان اۋماقتار تالقىلاۋ نىسانى. 

باسقا سوزبەن ايتقاندا نەمەن كەلدىڭدەر، سومەن كەتىڭدەر. مۇنداي لوگيكامەن تالاسۋ قيىن»، - دەيدى پۋتين ءوز ماقالاسىندا. ياعني وسى ءسوزى ارقىلى پۋتين وزگە پوستكەڭەستىك ەلدەرمەن جاساسقان كەلىسىمدەر مەن شارتتاردى «تالقىلاۋ نىسانى» دەپ وتىر.

رەسەي باسشىسى جانە ونىڭ قوسشىلارى اتالمىش تاقىرىپتى كۇن تارتىبىنە ەنگىزىپ قويعانداي. وقتىن وقتىن قايتالاماسا باستارى اۋىراتىنداي اسەر قالدىرادى. بۇل كورشىنى قورقىتۋ ارەكەتى مە، الدە ىشكى اۋديتورياعا باعىتتالعان مالىمدەمەلەر مە؟! بىزشە بولسا، ەكەۋى دە. جوعارىداعى كسەنيا سوبچاكتىڭ «ورىستارعا قىسىم ءھام ورىس جەرى» تۋرالى سوزدەرىنىڭ دە جانى بار.

بىرىنشىدەن، مۇنداي اقپاراتتىق شابۋىلدار قاشان دا ەاەو مەن كەدەندىك وداق سامميتتەرىنىڭ قارساڭىندا بولادى. بۇل بولاشاق قابىلداناتىن شەشىمگە قاتىستى – قىسىم كورسەتۋ قۇرالى. رەسەي بيلىگى قازاقستاندا نەمەسە باسقا ەلدەردەگى وسىنداي ۇلتتىق، ۇلتارالىق سيپاتتاعى ماسەلەلەردى ءوز پايداسىنا شەشىپ، «سپەكۋلياتسيا» جاساۋدىڭ اككى شەبەرىنە اينالعان.

ەكىنشىدەن، رەسەي بيلىگىنىڭ بۇرىننان كەلە جاتقان ريتوريكالارىنىڭ ءبىرى – وسىنداي ساياسي ناۋقان قارساڭىندا رەسەي ازاماتتارىنىڭ نازارىن وزگە ماسەلەلەرگە بۇرۋ.

ۇشىنشىدەن، رەسەيدە قازىر انتيپۋتيندىك كوڭىل كۇي كۇشەيگەن. ولاردى ورتاق ءبىر ماسەلەگە ۇيىستىرۋ كەرەك دەگەن مىندەت بار. ال رەسەيدە «ورىستارعا قىسىم جاساۋدا» دەگەن ۇران اركەز ءوتىمدى.

«ەگەر ءوز ەلىڭدە اشقۇرساق ادامداردىڭ كوتەرىلگەنىن قالاماساڭ، سوعىس باستا»، - دەگەن اۆتوريتارلى ەلدەردىڭ باسقارۋ جۇيەسىنە ءتان ءسوز بار عوي. ول ەلتسيننىڭ كەزىندە دە، باسقانىڭ كەزىندە دە سولاي بولعان. رەسەيدە ەكونميكالىق جاعداي ۋشىققاندا – ۋلتراناتسيوناليستىك ماسەلەلەر تالقىعا شىعىپ وتىرادى. ونى جاساۋشى – كرەمل بيلىگى. سوندىقتان دا، بۇل ماسەلە رەسەي باسشىلارىنىڭ دەڭگەيىندە ايتىلۋدا.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz