ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن جاڭا ساياسي شىندىق قالىپتاستى. تالىبتەر 20 جىلعا سوزىلعان سوعىستان كەيىن اۋعانستاندى باسىپ الدى. ەندى ورتالىق ازيا ەلدەرىندە تەرروريستىك ۇيىم دەپ تابىلعان «تاليبان» ۇيىمى اۋعانستاننىڭ تىزگىنىن ۇستاۋدا. بۇل جاعداي ايماق ەلدەرىنىڭ اسكەري الەۋەتىن قايتا ءبىر تەكسەرۋگە ماجبۇرلەۋدە. 

ورتالىق ازياداعى بەس مەملەكەتتىڭ اسكەري الەۋەتى ءار ءتۇرلى. بۇل دەموگرافيالىق جانە ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەرمەن تىكەلەي بايلانىستى. ايماقتاعى كۇش بالانسى تەڭ دەۋگە كەلمەيدى. ايماقتا رەسەيمەن ءبىر اسكەري ۇيىمعا مۇشە قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان بار. سونىمەن قاتار بۇرىن ۇقشۇ-دا بولعان، كەيىن ودان شىعىپ، «اسكەري ۇيىمدارعا مۇشە بولماۋ جانە وزگە ەلدىڭ اسكەري بازالارىن كىرگىزبەۋ» تۋرالى زاڭ قابىلداعان وزبەكستان دا وسى ايماقتىڭ ءبىر مۇشەسى. ەشقانداي وداققا مۇشە بولماۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان تۇركىمەنستاندى دا ۇمىتۋعا بولمايدى.

كوپتەگەن ساراپشىلار وزبەكستان اسكەرىن ايماقتاعى ەڭ قۋاتتى سانايدى. بۇگىنگى تاڭدا قۇرامىندا 70 مىڭعا جۋىق ساربازى بار وزبەك قورعانىس سالاسى ءۇشىن ناعىز سىناق ەندى بولۋى مۇمكىن. اۋعانستان بيلىگىنە تالىبتەر كەلگەننەن كەيىن، دايش سودىرلارى ورتالىق ازياعا وتۋگە تالپىنىس جاساۋى بەك مۇمكىن. ارينە، ونداي ساتتە وزبەكستان سودىرلارعا جويقىن سوققى جاساۋعا تىرىسادى. وعان الەۋەتى دە جەتكىلىكتى. سەبەبى وزبەك اسكەرىندە 145 شابۋىلداۋشى ۇشاق بار. ال تاشكەنت ءىجو-ءنىڭ 4%-عا جۋىعىن وسى سالاعا ءبولىپ كەلەدى. 2020 جىلى وزبەكستان قورعانىسقا 1,4 ملرد دوللار بولگەن. وزبەكستان اسكەرىنىڭ وسال تۇسى ونىڭ اۋە قورعانىس جۇيەلەرى مەن زىمىرانعا قارسى قورعانىس جۇيەسى دەيدى ماماندار. بارلىعى دەرلىك كەڭەستىك كەزەڭنەن قالعان جانە مودەرنيزاتسيانى قاجەت ەتەدى. جاڭا جۇيەلەر سانى از. ال اۋعانستاننان كىرگەن تىكۇشاقتى اتىپ ءتۇسىرۋ فاكتىسى وزبەكستاننىڭ اۋە قورعانىس جۇيەسىن مىقتى دەۋگە نەگىز بولا المايدى. سوعان قاراماستان ميرزيەەۆ بيلىككە كەلە سالا، اتالمىش سالانىڭ ولقىلىعىن تۇزەتۋگە كۇش سالۋدا. وزبەكستان مەن رەسەي  2021-2025 جىلدار ارالىعىندا ىسكە اساتىن اسكەري سالاداعى ارىپتەستىك بويىنشا كەلىسىمگە كەلدى. اتالمىش كەلىسىم اياسىندا وزبەكستاننىڭ اۋە قورعانىس جۇيەسىن دامىتۋ شارالارى دا ىسكە اساتىن بولادى.

Globalfirepower.com قورعانىس سالاسىنىڭ رەيتينگىن جاساۋ جۇيەسىنە سەنسەك، وزبەكستان ورتالىق ازيادا كوش باستاپ تۇر. ول الەم ەلدەرى ىشىندە 51-ورىندى يەمدەنگەن. قازاقستان بۇل رەيتينگ بويىنشا 61-ورىندا، تۇركىمەنستان  86 ورىندا، قىرعىزستان – 93, ال تاجىكستان 99-ورىندى قاناعات تۇتىپتى.

قازاقستان رەيتينگ بويىنشا وزبەكستاننان كەيىنگى ەكىنشى ورىندا تۇر. الايدا اسكەرگە بولىنەتىن قارجى كولەمىنەن الدەقايدا الدا. ورتا ەسەپپەن قازاقستان جىل سايىن اسكەرگە 4 ملرد دوللار اقشا بولەدى. كەي دەرەكتەر بويىنشا 1 ملرد دوللار، الايدا قورعانىس سالاسى قانشا قاراجات بولەتىنىن ناقتى ايتپايدى. اسكەري قۇپيا. قازاقستان اسكەرىن مودەرنيزاتسيالاۋ ىسكە اسۋدا. پرەزيدەنت توقاەۆ 2030 جىلعا دەيىن ىسكە اسۋعا ءتيىس جاڭا اسكەري تۇجىرىمدامانى بەكىتتى.

قازاقستان تاريحىندا العاش رەت اۋە-عارىشتىق جانە زىمىران شابۋىلىنا قارسى قورعانىستىڭ ءتيىمدى جۇيەسىنىڭ ەلەمەنتتەرىن قالىپتاستىرۋ جوسپارلانىپ وتىر. ەلدىڭ وراسان زور اۋماعىن جانە شەكارالاردىڭ ۇزاقتىعىن ەسكەرە وتىرىپ، اسكەري-كولىك اۆياتسياسىنىڭ كۇشتەرى مەن قۇرالدارىن جەتىلدىرۋ ارقىلى اسكەرلەردىڭ موبيلدىلىگىن ارتتىرۋ شارالارى قاراستىرىلعان. سونداي-اق، ارنايى وپەراتسيالاردى ورىندايتىن كۇشتەردى دامىتۋعا باسا ءمان بەرىلگەن. قوعامنىڭ بارلىق سالاسىن تسيفرلاندىرۋ شەڭبەرىندە قارۋلى كۇشتەردىڭ كيبەر جانە اقپاراتتىق كەڭىستىكتەگى ءىس-ارەكەتتەر جونىندەگى الەۋەتى كۇشەيتىلەدى.

«قوس ماقساتتاعى»، ياعني سوعىس جانە بەيبىت ۋاقىتتا، سونىڭ ىشىندە توتەنشە جاعدايلاردىڭ سالدارىن جويۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن كومپونەنتتەردى دامىتۋ جوسپارلانعان. ەڭ الدىمەن، مۇنداي قۇرامدارعا اسكەري مەديتسينا، رادياتسيالىق، حيميالىق جانە بيولوگيالىق قورعانىس اسكەرلەرى، ينجەنەرلىك اسكەرلەر، اسكەري-كولىكتىك اۆياتسيا جاتقىزىلدى.

جاۋىنگەرلىك ازىرلىكتى ارتتىرۋ، اسكەري بولىمدەردىڭ وڭتايلى ورنالاسۋىن، اسكەري ينفراقۇرىلىمنىڭ قالىپتاسۋىن، سونىمەن قاتار تۇرعىنداردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ءتيىستى ينفراقۇرىلىمى بار كەشەندى اسكەري بازالاردى قۇرۋعا بىرتىندەپ كوشۋ جوسپارلانۋدا.

سونداي-اق اسكەري ءبىلىم بەرۋ، مانساپتىق ءوسۋ، اسكەري قىزمەتشىلەردى مورالدىق جانە ماتەريالدىق تۇرعىدان ىنتالاندىرۋ، قۇقىقتىق ءتارتىپ پەن اسكەري ءتارتىپتى نىعايتۋ، جاستارعا اسكەري پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ شارالارىن جۇزەگە اسىرۋ كوزدەلگەن. قارۋلى كۇشتەردى جاراقتاندىرۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارى بەلگىلەنگەن. بۇل وتاندىق قورعانىس ونەركاسىبى كەشەنى تاراپىنان قامتاماسىز ەتىلەتىن بولادى جانە كاسىپورىنداردىڭ ءوندىرىستى بارىنشا ءتيىمدى جوسپارلاۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى. جالپى بۇل تۇجىرىمدامانى ىسكە اسىرۋ مەملەكەتتىڭ قورعانىس قابىلەتىن جانە اسكەري قاۋىپسىزدىكتىڭ زاماناۋي قاتەرلەرىنە قارسى دايارلىعىن ارتتىرۋعا جانە بەيبىت ۋاقىتتاعى مىندەتتەردى ءتيىمدى ورىنداۋعا باعىتتالعان.

سونىمەن قاتار قازاقستان اسكەرىنىڭ ورتالىق ازياداعى ەرەكشەلىگى قارجىلىق نەگىزدە قىزمەت ەتەتىن مامانداردىڭ كوپتىگى، ياعني كەلىسىمشارت نەگىزىندە قىزمەت اتقاراتىن ساربازدار (كونتراكتنيك) سانى ورتالىق ازياداعى باسقا ەلدەرمەن سالىستىرعاندا كوپ. ماماندار كەلىسىمشارت نەگىزىندەگى ساربازداردىڭ كوپتىگى سوعىس جاعدايىندا ءوزىنىڭ ارتىقشىلىعىن كورسەتەدى دەگەن ويدا. ول بويىنشا يراكتاعى اقش ساربازدارىنىڭ تاجىريبەسىن كەلتىرۋگە بولادى. قازاقستان 2023 جىلدان باستاپ رەزەرۆتىك جۇيەدەگى اسكەردى جاساقتاۋ جانە جىلىنا ەكى مارتە ۇيرەتۋ تاجىريبەسىن ەنگىزۋدە. بۇل اسكەر سانىنىڭ ارتۋىن جانە ۇرىس جاعدايىندا ساپاسىنىڭ جوعارى بولۋىن قامتاماسىز ەتەدى. قازىرگى تاڭدا اتالمىش وزگەرىستى ەنگىزۋ ءۇشىن ارنايى زاڭناما ۇسىنىلۋدا.

تاجىكستان مەن قىرعىزستان اسكەرىنىڭ دە رەيتينگى كوڭىل كونشىتپەيدى. ءساۋىر ايىنداعى ەكى ەل اسكەرىنىڭ قاقتىعىسى رەيتينگتىڭ تەك قۇجات جۇزىندە عانا ەكەنىن اڭعارتقانداي. تاجىكستان اسكەرى رەيتينگتە قىرعىزستاننان 6 پوزيتسيا تومەن تۇرعانىنا قاراماستان، ۇرىس دالاسىندا قىرعىز اسكەرىنەن باسىمداۋ ەكەنى كورىندى. دەگەنمەن كوكتەمدەگى قاقتىعىس ەكى ەلدىڭ دە اسكەري سالاسىنا جاڭا قارۋدىڭ اۋاداي قاجەتتىگىن كورسەتتى. اسكەري مودەرنيزاتسيا جاساۋعا دۋشانبەنىڭ دە، بىشكەكتىڭ دە ەكونوميكالىق الەۋەتى جەتپەيدى. دۋشانبەنىڭ قاۋىپسىزدىگىن رەسەيدىڭ ورتالىق ازياداعى ەڭ ءىرى اسكەري بازاسى قامتاماسىز ەتۋدە. تالىبتەردىڭ بيلىككە كەلۋى اتالمىش بازانىڭ ماڭىزدىلىعىن ارتتىرا تۇسەتىنى انىق. تاجىكستاننىڭ ءبىر عانا ارتىقشىلىعى سوعىسقا قاتىسۋ ارقىلى تاجىريبە جيناعان مامانداردىڭ كوپتىگىندە بولىپ وتىر. 1992-1997 جىلدار ارالىعىندا تاجىكستانداعى ازامات سوعىسىنا قاتىسقان اسكەريلەردىڭ باسىم بولىگى بۇگىندە تاجىكستاننىڭ قورعانىس سالاسىندا قىزمەت ەتەدى. تاليبان مەن تاجىكستان اراسىنداعى قاراما-قايشىلىق تاجىك اسكەرىنىڭ قۋاتىن تەز ارادا ەسەلەۋگە يتەرمەلەۋى ءتيىس.

تۇركىمەنستان اسكەرى ورتالىق ازياداعى رەيتينگ بويىنشا ءۇشىنشى اسكەر. اشحاباد سىرتقى جاۋعا قاراعاندا ءوزىنىڭ ىشكى تۇراقتىلىعى ءۇشىن كوبىرەك الاڭدايدى. تۇركىمەنستان بەيتاراپتىق پوزيتسيانى ۇستاناتىندىقتان، اسكەري قارۋ ساتىپ الۋ بويىنشا بىرقاتار مانەۆرلارعا يە. مىسالى ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ىشىندە العاش بولىپ تۇركيالىق «بايراكتار تب2» سوققى جاساۋشى دروندارىن ساتىپ الدى.

ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ ىشىندە قاي ەلگە قاي مەملەكەتتەن قارۋ ساتىپ الاتىنى دا ماڭىزدى. قازاقستان اسكەري تەحنيكاسىن رەسەيدەن 85%، ەۋروپادان 6%، ۋكراينا 3%، اقش پەن يزرايلدان 2,8% ساتىپ الادى. قالعانى كانادا، قىتاي، تۇركيا، وڭتۇستىك كورەيا سىندى ەلدەرگە تيەسىلى. قازاقستان قارۋدى وتە از ساتىپ الاتىن ەلگە قىتاي كىرەدى.

قىرعىزستان ءۇشىن باستى ورىندا رەسەي تۇر. ەكىنشى ورىندا ەڭ قىزىعى قازاقستان جايعاسىپتى. ال قىتاي مەن وزگە ەلدەر قازاقستاننان كەيىنگى پوزيتسياعا جايعاسقان.

تاجىكستان ءۇشىن ءبىرىنشى ورىندى رەسەي الادى. ارتىنشا قىتاي، ال ءۇشىنشى ورىندى بولگاريا الۋدا. باسقا مەملەكەتتەردىڭ ۇلەسى وتە از.

وزبەكستاننىڭ قارۋ ساتىپ الۋداعى العاشقى ۇشتىكتى رەسەي مەن قىتاي، فرانتسيا تۇر. تاشكەنت سونىمەن قاتار يسپانيا، اقش، كانادا، تۇركيادان دا قارۋ ساتىپ العان. الايدا باسىمدىق ماسكەۋ مەن بەيجىڭگە بەرىلگەن.

تۇركىمەنستان ايماقتاعى رەسەيدەن قارۋ ساتىپ الۋدى قۇپ كورمەيتىن جالعىز ەل. اشحاباد ءۇشىن قارۋ ساتىپ الۋدا باستاپقى ورىندا تۇركيا تۇر. ارتىنشا رەسەي مەن قىتاي جايعاسىپتى. ۋكراينا مەن كانادا ەلدەرىنەن دە قارۋ ساتىپ الۋدى دۇرىس سانايدى.

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz